شرایط و عوامل حفظ قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

گروهی بی آنکه روشی مطمئن و آزموده برگزینند به حفظ قرآن روی می‌آورند و در میانه ی راه با شکست و نومیدی روبه رو می‌شوند.
«روش درست» نوعی راه میان بر برای رسیدن به مقصود است. به همین دلیل، آنان که کارهایی چون شنا، خطاطی و نقاشی را زیر نظر استاد و با روش درست فرا می‌گیرند، در کم‌ترین زمان به نتیجه دست می‌یابند. راز موفقیت در حفظ قرآن نیز روش درست است. روشی که در این بخش ارائه می‌شود، تا حدود زیادی می‌تواند شیفتگان حفظ قرآن را یاری دهد. پیش از تعیین روش، نگاهی گذرا به شرط‌ها و عوامل حفظ ضروری می‌نماید.

---

قدم گذاشتن به حوزه ی حفظ قرآن به مقدماتی نیاز دارد. این مقدمات اساسی است و پیمودن مسیر حفظ بدون آن‌ها کاری دشوار و توان فرسا می‌نماید. شرط‌های حافظ عبارت است:

۱.۱ - اشتیاق قلبی

شرط اصلی حفظ، اشتیاق قلبی است. شوق و علاقه بسیاری از سختی‌ها را آسان می‌کند و فرد را امیدوار می‌سازد. سر این که در صدر اسلام مسلمانان قرآن را سریع به خاطر می‌سپردند، علاقه ی خاص آنان به کلام الاهی و حفظ آن بود. برای ایجاد این اشتیاق، توجه به دو نکته ی زیر گریزناپذیر است: الف: آثار و نتایج حفظ قرآن ب: تشویق و اعطای جوایز.
تشویق و اعطای جایزه ، به ویژه در کودکان، بسیار کارساز است و آتش اشتیاق را در آن‌ها بر می‌افروزد.

۱.۲ - عزم و پشتکار

بیش تر مسلمانان و بلکه همه ی آن‌ها به حفظ قرآن علاقه ی بسیار دارند. اشتیاق شرط لازم است نه کافی. باید علاقه با عزم و پشتکار همراه شود تا سودمند افتد. عزم غیر از نیت و خواستن است و به طور معمول توانستن به ارمغان می‌آورد. نقش پشتکار در حفظ قرآن چنان است که می‌توان گفت: حفظ قرآن به استعداد قوی بستگی ندارد و تنها به پشتکار و عزم راسخ نیازمند است. باید پشتکار داشت و سختی‌ها را تحمل کرد؛ زیرا خداوند می‌فرماید: «ان مع العسر یسری.» بی تردید با دشواری آسانی است.

۱.۳ - نظم و برنامه ریزی

علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم.» شما را به تقوای الاهی و نظم درکارهایتان سفارش می‌کنم.
اختصاص دادن یک وقت زنده و مهم برای حفظ قرآن در رسیدن به هدف نقشی بسزا دارد. بی تردید افراد موقعیت‌های مختلف دارند و نمی‌توان در این باره وقت و ساعتی مشخص را به همه توصیه کرد، اما استادان سفارش کرده‌اند دست کم وقت مناسبی به حفظ قرآن اختصاص یابد؛ وقتی تهی از گرسنگی، تشنگی و خستگی که سحر و پس از طلوع فجر را بهترین مصداق آن شمرده‌اند. البته در کنار این وقت اختصاصی استفاده از فرصت و تکرار آیات در اوقات دیگر کاری پسندیده و مورد سفارش حافظان با تجربه است.

۱.۴ - آمادگی برای تکرار همیشگی

هرکه در اندیشه ی حفظ قرآن است، باید خود را برای تکرار پیوسته ی آیات آماده سازد و این کار را جدی بگیرد؛ زیرا تکرار رمز موفقیت و اساس حفظ قرآن به شمار می‌آید.

۱.۵ - تعیین هدف

در تحصیل مدارج علمی، داشتن همت بلند ضروری است؛ برای مثال اگر کسی بخواهد فقیه، مفسر، فیلسوف، پزشک و مهندس شود، باید هدفی فراتر از این عنوان‌ها بگزیند تا دست کم به آنچه خشنودش می‌سازد، دست یابد. این سخن ـ که بسیاری از دانشمندان بر آن تاکید ورزیده‌اند ـ در مسئله ی حفظ قرآن درست نمی‌نماید. چنان که حافظان با تجربه تذکر داده‌اند، در به خاطر سپردن آیات الاهی باید هدف نزدیک باشد. کسی که می‌خواهد قرآن حفظ کند نباید هدفش را حفظ کل قرآن قرار دهد. این هدف انسان را در میانه راه با نومیدی و دلسردی روبه رو می‌سازد و از ادامه ی مسیر باز می‌دارد. هرچه هدف نزدیک تر باشد، احتمال موفقیت بیش تر است. بنابراین، باید در آغاز راه هدف را حفظ سه تا پنج جزء قرار داد. وقتی با چنین دیدگاهی به حوزه ی حفظ گام می‌نهیم، حجم آن کم تر می‌نماید و اشتیاق به ادامه راه فزونی می‌یابد. پس از دست یابی به هدف اول، باید تنها به پنج جزء بعدی اندیشید نه بیش تر. بدین ترتیب، می‌توان با عشق فراوان جزءها را یکی پس از دیگری به خاطر سپرد و سمت حفظ کل قرآن گام برداشت.

---

آنچه گذشت، شرط‌های اصلی حفظ قرآن بود به گونه یی که اگر خللی بدان‌ها وارد آید، امکان پذیر نیست. در این فرصت، به عواملی که «حفظ» را مفیدتر و پربارتر می‌سازد، می‌پردازیم.

۲.۱ - نماز حفظ قرآن

حفظ کتاب خداوند ، توفیقی است که جز به یاری آن حضرت رفیق راه انسان نمی‌شود. بدین سبب، نماز، دعا (در این باره دعاهایی از معصومان ـ علیهم‌السّلام ـ نقل شده است. (مکارم الاخلاق) .) و توسل را از ضرورت‌های مسیر حفظ شمرده‌اند. مرحوم طبرسی در مکارم الاخلاق به دو نوع نماز اشاره کرده است: یکی نماز تقویت هوش و حافظه و دیگری نماز حفظ قرآن . درباره ی نماز حفظ قرآن می‌گوید: شب یا روز جمعه چهار رکعت نماز می‌گزاری؛ در رکعت اول سوره ی حمد و سوره یس ، در رکعت دوم حمد و سوره حم دخان ، در رکعت سوم حمد و حم سجده و در رکعت چهارم حمد و تبارک الملک. بعد از پایان نماز، نخست خداوند را ستایش می‌کنی. سپس بر پیامبر و خاندانش درود می‌فرستی و برای مؤمنان صد بار آمرزش می‌طلبی.
آن گاه می‌گویی: «اللهم ازجرنی بترک معاصیک ابدا ما ابقیتنی وارحمنی من ان تکلف طلب مالایعنینی وارزقنی حسن النظر فیما یرضیک عنی اللهم بدیع السموات و الارض ذاالجلال و الاکرام و العزة اللتی لاترام. یا الله، یا رحمن، اسالک بجلالک و بنور وجهک ان تلزم قلبی حفظ کتابک القرآن المنزل علی رسولک و ترزقنی ان اتلوه علی النحو الذی یرضیک عنی. اللهم بدیع السموات و الارض، ذاالجلال و الاکرام و العز الذی لایرام. یا الله، یا رحمن، اسالک بجلالک و بنور وجهک ان تنور بکتابک بصری و تطلق به لسانی و تفرج به قلبی و تشرح به صدری و تستعمل به بدنی و تقوینی علی ذلک و تعیننی علیه؛ فانه لایعین علی الخیر غیرک و لایوفق له الا انت. لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم.»

۲.۲ - ایجاد آمادگی معنوی

وضو گرفتن، قصد قربت و رو به قبله نشستن، علاوه بر این که خود عبادت است، در روان حافظ تاثیر می‌نهد و او را از آرامش سرشار می‌سازد.

۲.۳ - بهره گیری از سحرگاهان

چنان که نوجوانی و جوانی بهترین فصل حفظ مطالب است؛ هنگام صبح و نشاط اول روز برترین وقت حفظ به شمار می‌آید. در این زمان، مغز انسان آماده تر است و بدن و طبیعت هر دو از آرامش خاص برخوردارند. افزون بر این، در سحرگاه برکات فراوان نهفته است. وقتی امام محمد باقر (علیه‌السّلام) به فرمان هشام بن عبدالملک از مدینه سوی شام سفر می‌کرد، گروهی از مسیحیان را دید که درون غاری گام می‌نهادند، حضرت پرسید: در چنین روزی عید گرفته‌اند؟
گفتند: خیر، به سوی یکی از دانشمندان خود می‌روند. آن‌ها هرسال یک بار در چنین روزی او را از کوه خارج می‌کنند و آنچه می‌خواهند از وی می‌پرسند. امام فرمود: آیا دانشی دارد؟
گفتند: آری، از داناترین مردم است. آن گاه حضرت چهره ی خود را پوشاند و با یارانش همراه مسیحیان سمت آن دانشمند نابینا و کهنسال حرکت کرد، مرد کهنسال به یاری حس نیرومندش، سمت امام اشاره کرد و گفت: مرد، از ما هستی یا از امت محمد؟
امام فرمود: از امت محمد ( صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). پیر پرسید: برای پرسیدن آمدی یا پرسیده شدن؟ امام فرمود: بپرس. مرد کهنسال بسیار پرسید. و پاسخ شنید. آن گاه گفت: بنده ی خدا، کدام ساعت نه بخشی از شب است نه بخشی از روز؛ و اگر از هیچ کدام نیست، چیست؟
امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: فاصله ی طلوع فجر تا طلوع آفتاب نه جزئ شب است نه جزء روز. زمانی از زمان‌های بهشت است که در آن بیماران درمان می‌یابند و روزی بندگان خدا تقسیم می‌شود؛ و ساعت رحمت و خیر و برکت است.
از این داستان در می‌یابیم این زمان زمانی معنوی است و شایسته است حفظ قرآن در چنین وقتی تحقق یابد. خداوند می‌فرماید: «ان قرآن الفجر کان مشهودا» نماز صبح مورد مشاهده است.
مراد از «قرآن الفجر» نماز صبح است.
بر اساس روایات شیعه و سنی، در میان نمازهای روزانه نماز صبح مورد مشاهده ی فرشتگان شب و روز قرار می‌گیرد؛ زیرا در آغاز صبح فرشتگان شب جای خود را به فرشتگان روز می‌سپارند و در این تعویض جایگاه، نماز مردمان را دیده، بر آن گواهی می‌دهند.
برای بیدار شدن به هنگام طلوع فجر، توجه به نکات زیر سودمند می‌نماید: الف: خفتن در اوایل شب ب: شب هنگام غذای اندک خوردن ج: خواندن آیه ی آخر سوره ی کهف .

۲.۴ - انتخاب مکان مناسب

اگر مکان مطالعه پر سروصدا، بسیار سرد یا بسیار گرم و نامناسب باشد، انسان دچار تشتت فکر می‌شود. این نکته در «حفظ قرآن» از حساسیت ویژه برخوردار است؛ زیرا حفظ قرآن به تمرکز شدید فکر نیاز دارد. البته پس از به خاطر سپردن آیات، تکرار آن به این اندازه تمرکز نیازمند نیست و می‌تواند در مکان‌های شلوغ نیز تحقق یابد.

۲.۵ - تمرکز فکر

هنگام به خاطر سپردن قرآن، تمرکز فکر بسیار ضرورت دارد. پس باید عوامل عدم تمرکز فکر و حواس پرتی را شناسایی کرد و در رفع آن‌ها کوشید. این عوامل، در اشخاص مختلف متفاوت است و می‌توان آن‌ها را به دو نوع تقسیم کرد: الف: درونی ب: بیرونی.
عوامل «درونی» به معنای اسبابی است که در درون انسان جای دارد، مانند اندوه و اضطراب و نگرانی. کسی که در دام این عوامل گرفتار آمد، باید حفظ قرآن را کنار نهد و نخست در نابودی این عوامل بکوشد. مراد از عوامل «بیرونی»، عوامل محیطی است؛ مانند سروصدا و صحنه‌های مشغول کننده. این امور از بازدهی حفظ می‌کاهد و چه بسا موجب دلسردی و نومیدی انسان می‌گردد.

۲.۶ - انتخاب نوع قرآن

یکی از نکات بسیار مهم و مؤثر در حفظ قرآن، مسئله ی انتخاب قرآن است. باید از آغاز تا پایان حفظ، حتی برای مرور، از یک قرآن استفاده کرد. استفاده از قرآن‌های مختلف ذهن را دچار مشکل می‌کند و تصویر آیات و صفحات را به هم می‌ریزد. بهتر است، با توجه به مکان و زمان حفظ و مرور، از قطع‌های گوناگون یک قرآن استفاده شود؛ برای مثال در خانه و محل کار از قطع بزرگ و در غیر این موارد از قطع جیبی بهره برد. البته قرآنی که انتخاب می‌شود، باید از ویژگی‌های زیر برخوردار باشد: الف: سادگی متن و زمینه ب: عدم ترجمه.
هنگام حفظ قرآن توجه به ترجمه ما را از مسیر اصلی حفظ دور می‌سازد. بنابراین، بهتر است پیش از آغاز حفظ درباره ی ترجمه، تفسیر اجمالی آیات و برخی از شان نزول‌ها آگاهی به دست آورد.

۲.۷ - آشنایی با زبان عربی

آشنایی با زبان عربی و ترجمه و تفسیر اجمالی آیات، در حفظ قرآن بسیار سودمند است. به خاطر سپردن کلمات و الفاظ، بدون توجه به معانی، کار حافظ را سخت می‌کند و سبب می‌شود آیات به طور صحیح در ذهن جای نگیرد. این امر چنان مهم است که می‌توان آن را مؤثرترین عامل پیشرفت در حفظ قرآن به شمار آورد. آشنایی با زبان عربی، آیات را دلنشین تر می‌سازد و سبب علاقه و امیدواری فزون تر حافظ می‌گردد.

۲.۸ - یادآوری

کسانی که در اندیشه ی شرکت در مسابقات سراسری قرآن به سر می‌برند، باید درباره ی تجوید قرآن آگاهی کافی داشته باشند. یادگیری احکام تجوید از دو راه امکان پذیر است: مربی و نوارهای قرآن. در این راستا، سفارش می‌شود علاقه مندان از همان آغاز قرآن را با رعایت تجوید به خاطر سپارند تا هنگام خواندن آیات لحن آنان از ویژگی احکام تجوید برخوردار باشد.

۲.۹ - نوارهای قرآنی

حافظان باتجربه(همانند استاد شهریار.) بر این باورند که گوش سپردن به نوارهای قرآنی برای حفظ کتاب خدا روشی نامناسب است؛ زیرا در این شیوه حافظ به جای تکرار پیوسته ی آیات به شنیدن بسنده می‌کند و حافظه را با تکرار کلمات ورزیده نمی‌سازد. اگر حافظه پیوسته به کار گرفته نشود، به تدریج سلول‌های مغز حالت اثرپذیری و ثمردهی را از دست می‌دهد و دیگر در برابر محرک‌ها به اندازه ی کافی حساسیت ندارد تا داده‌ها را بی درنگ بایگانی و حفظ کند. رمز اصلی حفظ قرآن، تکرار الفاظ است نه شنیدن. به طور کلی، آفات گوش سپردن به نوار عبارت است از: ۱. تنبلی حافظه ۲. دیر به مطلوب رسیدن ۳. سستی و مستحکم نبودن محفوظات.
البته گوش دادن به نوارهای قرآنی، برای فراگیری احکام تجوید و بالا بردن سطح آن، سودمند و در مواردی ضروری است.

---