• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبادت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



واژه «عبادت» در اصل به نظر بسيارى از واژه شناسان به معنى «خضوع»
[۱] . طبرى در تفسیر «جامع البيان» مى‏گويد: اصل عبودیت « كه به نظر او شامل عبادت نيز مى‏شود » نزد همه عرب به معنى ذلت و خاكسارى است (جامع البيان، ۱ / ۳). قرطبى نيز مى‏گويد: «اصل عبادت خضوع است» (تفسير قرطبى، ۱ / ۲۲۵). همچنين مراجعه شود به مجمع البيان، ۱ / ۶۱؛ المصباح المنير، ۲ / ۱۴۲؛ مجمع البحرين، ۳ / ۷۳ لازم به ذكر است برخى از منابع ياد شده به جاى «خضوع» لفظ «ذلت» آورده‏اند، كه نزديك به خضوع است.
يا «نهايت خضوع» است.
[۲] . مفردات راغب، واژه «عبد»؛ معجم الفروق اللغويه، ۳۴۹؛ لسان العرب، ۳ / ۲۷۲.





مفهوم «عبادت» در استعمال متداول و شايع آن تا حدودى مورد اختلاف است و در اين زمينه چند نظر وجود دارد:

۱.۱ - نهایت خضوع


همان معناى اصلى، يعنى خضوع يا نهايت خضوع. اين معنا مورد قبول اكثر واژه شناسان است.
[۳] . المصباح المنير، ۲ / ۱۴۲؛ اقرب الموارد، ۲ / ۷۳۶؛ مفتاح الفلاح، .۲۸۷ همان طور كه گفته شد اكثر كتابهاى لغت و بسيارى از كتاب‏هاى تفسیر همين معنا را مورد تأييد قرار داده‏ اند.


۱.۲ - اطاعت و فرمانبرداری


اطاعت و فرمانبرداری
[۴] . تاج العروس، ۲ / ۴۱۰؛ لسان العرب، ۳ / ۲۷۳؛ صحاح، ۲ / ۵۰۲؛ تفسير قرطبى، ۱۷ / .۵۶ برخى نيز «عبادت» را «اطاعت خاشعانه» دانسته‏اند (لسان العرب، ۳ / ۲۷۳).


۱.۳ - معانی متعدد به تناسب موارد


معانى متعدد به تناسب موارد
[۵] . الميزان، ذيل آيه اياك نعبد....
(مثل خضوع، اطاعت و ...)

۱.۴ - عمل مقرون به قصد قربت


عملى كه همراه با «قصد قربت» و انگيزه الاهى است.
با دقت در مفهوم و كاربردهاى واژه «عبادت» روشن مى‏شود كه هر چند عبادت نوعى خضوع و فروتنی است، اما هر خضوعى عبادت نيست. بدون شک كسى كه در برابر شخصى تواضع و خضوع مى‏كند نمى‏گويند او را عبادت كرده است. همچنين هرگونه «اطاعت» و فرمانبردارى مصداق عبادت نيست. اينكه در اسلام عبادت غير خدا حرام است اما تواضع و اطاعت ديگرى جایز است.
دليل بر اين مطلب است كه عبادت مرادف اين دو واژه نيست. بنابراين، معناى اول و دوم مورد تأييد نيست.



نظريه سوم، كه عبادت را چند مفهومه گرفته است، هر چند ممكن است صحيح باشد، اما سؤال اصلى اين است كه مفهوم اولى و شايع عبادت كدام است؟
به عبارت ديگر، عبادت ممكن است معناى حقيقى اولى و ثانوى داشته باشد، در اين صورت بايد مفهوم متداول و نخستين آن كه بدون قرينه از آن فهميده مى‏شود روشن گردد.
نظريه چهارم، يعنى عملى كه با قصد قربت و جهت‏گيرى الاهى باشد، مورد قبول اكثر عالمان فقه و اصول
[۶] . تهذيب الاصول، ۱ / ۱۱۱؛ الحدائق الناضره، ۲ / ۱۷۷؛ نهاية الافكار، ۱ / ۱۸۳؛ فوائد الاصول، ۱ / ۱۲۸؛ محاضرات فى اصول الفقه، ۲ / ۱۸۴
و برخى ديگر است.
[۷] . خاطر نشان مى‏شود، مقصود اكثر عالمان فقه و اصول از اين تعريف، عبادتى است كه در اسلام مطرح است، نه دقيقا بيان معناى لغوى آن (چنان كه در متن توضيح داده شده است).
به نظر مى‏رسد اين معنا نزدیک‏ترين معنا به مفهوم عبادت باشد، با اين توضيح كه، بنابر اينكه مفهوم اصلى عبادت خضوع و خشوع باشد، منظور از آن خضوعى است كه همراه با نوعى «تقديس»
[۸] . مقصود از «تقديس» هرگونه تقديسى نيست (مثل تقديس امام يا پيامبر»، بلكه مقصود قداستى است كه جنبه الوهيت و ربوبيت داشته باشد.
باشد، يعنى خضوعى كه با اعتقاد به الوهيت و ربوبيت معبود
[۹] . اعم از اينكه خداى حقيقى باشد يا پندارى و اعم از اينكه رب مطلق باشد يا رب النوع و ...
انجام شود
[۱۰] . اين تفسير از عبادت را «علامه بلاغى» در تفسير «آلاء الرحمان» (ذيل آيه اياك نعبد ..) و همچنين «شهید مطهری» در كتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» (۲۰۵)، بيان كرده است مرحوم حاج مصطفى خمينى نيز در تفسير خود آن را به ‏عنوان «وضع تعينى» (و نه تعيينى» براى عبادت تأييد مى‏كند. (۲ / ۹).
زيرا اگر خشوع توأم با تقديس (به مفهومى كه بيان شد) نباشد، مثلا در برابر انسانى
[۱۱] . بدون اعتقاد به ربوبيت وى.
خضوع كند، مصداق «ادب» و احترام است، نه «عبادت». شايد مقصود برخى اهل لغت و تفسير كه عبادت را به مفهوم «نهايت خضوع»
[۱۲] . لسان العرب، ۳ / ۲۷۳؛ مفردات راغب، ۳۱۹.
يا «اطاعت خاشعانه»
[۱۳] . لسان العرب، ۳ / ۲۷۳.
دانسته‏اند نيز همين معنا باشد.
[۱۴] . لسان العرب» در يك مورد، «عبد» را به «تأله» تفسير كرده كه شايد به مفهومى كه گفته شد نزديك‏تر باشد.

اين مفهوم، لااقل معناى حقيقى اولى و شايع عبادت است
[۱۵] . عبادت مى‏تواند معناى «اسم مصدرى» داشته باشد، كه بدين معنا بر نماز و روزه و مانند آن اطلاق مى‏شود و مى‏تواند «مصدر متعدى» باشد كه به معناى «عبادت كردن» (بجا آوردن نماز و ...» است.
و اگر معنايى درگير چون خضوع، اطاعت و ... دارد، معناى حقيقى ثانوى (يا مجاز) است (كه نياز به قرينه دارد).
[۱۶] . مؤيد اين مطلب، سخن امم صادق عليه‏السلام درباره حقيقت عبادت است كه فرمود: «نيت خوب قربت     داشتن در اطاعت، آن‏گونه كه خدا دستور داده است» بحار الانوار، ۶۷ / ۲۰۸.




منظور از «قصد قربت» در تعريف عبادت، آن است كه عمل، انگيزه و جهت الاهى داشته باشد، اعم از اينكه به خاطر محبت و رضاى حق باشد يا امتثال امرا و يا شكرگذارى به درگاه او يا دستيابى به بهشت يا فرار از عذاب و ....



معادل فارسى لفظ عبادت را برخى «بندگی» و «پرستش» دانسته‏اند
[۱۷] . منتهى الارب، مجلد ۲ / ۷۸۸، منتخب اللغات، واژه عبادت، فرهنگ معين، ۲ / ۲۲۷۲ (البته فرهنگ معين عبادت را به صورت مصدر متعدى معنا كرده است، يعنى پرستش كردن، بندگى كردن).
همان طور كه توضيح داده شد، واژه عبادت، بر نوعى «تقديس» دلالت دارد، در حالى كه واژه «بندگى» (بدون قيد) فاقد اين ويژگى است، از اين رو در مورد بندگى انسان‏ها نسبت به يكديگر نيز فراوان استعمال مى‏شود، كه مرادف «بردگى» و «غلامى» است
[۱۸] . لفظ «بندگى» در واقع بيشتر، معادل واژه «عبودیت» است، نه «عبادت».
. البته اگر از واژه «بندگى»، بندگى خاص، يعنى «بندگى خداوند» اراده شود، دلالت بر تقديس مى‏كند، لكن چنين معنايى از لفظ «بندگى» (بدون قيد) فهميده نمى‏شود. اما كلمه «پرستش»، به مفهوم عبادت نزديك‏تر است، زيرا مشتمل بر ويژگى «تقديس» نيز هست.
[۱۹] . حداقل بخشى از عبادت (همان طور كه امام خمينى در تهذيب الاصول فرموده است معادل پرستیدن (مصدر متعدى) است.

واژه «عبوديت» نيز (همانند عبادت) در اصل، به نظر بسيارى از واژه‏شناسان، به مفهوم «خضوع» است.
[۲۰] . تاج العروس، ۲ / ۴۰۹ و ۴۱۰؛ الصحاص، ۲ / ۵۰۲.
و در استعمال متداول آن، معانى متعددى چون خضوع
[۲۱] . مفردات غريب القرآن، ۳۱۹.
(كه همان معناى اصلى است)، اطاعت،
[۲۲] . اقرب الموارد۲ / ۳۷۳.
پرستش گفته شده است.
[۲۳] . تهذيب الاصول، ۱ / ۱۱۱.
برخى نيز «عبوديت» را مرادف با «عبادت» دانسته ‏اند.
[۲۴] . المنجد، واژه «عبد»؛ تاج العروس، ۲ / ۴۱۰.
همان طور كه هر «اطاعتى» نيز عبوديت نيست (هر چند عبوديت بدون اطاعت معنا ندارد). نظر ديگر، كه عبوديت را مرادف عبادت دانسته است، نيز با كاربردهاى اين واژه سازگار نيست. زيرا لفظ «عبادت»، در استعمال شايع آن، نوعا درباره خدا به كار مى‏رود،
[۲۵] . لسان العرب، ۳ / ۲۷۱ البته واژه عبادت و مشتقات آن در مورد غير خدا هم استعمال شده است، لكن يا حقيقت ثانوى است يا مجاز.
درحالى كه لفظ «عبوديت» در مورد انسان نيز فراوان استعمال مى‏شود. در برخى دعاها آمده است «... اى كسى كه يوسف را بعد از عبوديت (بردگى) پيامبر قرار دادى».
[۲۶] . بحار، ۸۷ / ۱۹۷، همچنين در مورد «زيد» كه در خدمت پیامبر بود و پدر و مادر وى او را از پيامبر خواستند، اما زيد خدمت‏گزارى نزد آن حضرت را بر رفتن به نزد پدر و مادر ترجيح داد، به او گفتند: «اتختار العبودية»، يعنى: آيا عبوديت را بر آزادى ترجيح مى‏دهى ....(المصنف، ۶ / ۴۶۱).
در كتابهاى فقهى نيز عبوديت در مورد غلام و برده استعمال شده است.
[۲۷] . به‏عنوان مثال در كتب فقه آمده است: «و لا يجوز رد الحر الى العبودية»، يعنى، جایز نيست انسان حر و آزاد شده را به بردگى و عبوديت برگرداند (مختلف الشيعه، ۵ / ۱۷۲).




به نظر مى‏رسد واژه «عبوديت» به دليل كاربردهاى آن به مفهوم «بندگى»، «بردگى»، «مملوكيت»، «عبديت» و مانند آن است.
[۲۸] . در كتاب بحار قضيه‏ اى را از يكى از اصحاب امام صادق عليه‏السلام نقل مى‏كند كه مشتمل بر جمله‏اى است كه مى‏تواند شاهدى بر مطلب فوق باشد. وى مى‏گويد: در مسافرت به مدینه همسفرى داشتم كه (به دليلى) كمر به خدمت و «عبوديت» او بستم: «.... و طنت نفسيث عليه من خدمته و العبودية له..» (بحار، ۲۷، ۱۵۴).
عبوديت اگر به خدا انتساب پيدا كند، شخصى به واسطه آن، عنوان «عبدالله» مى‏يابد
[۲۹] . در روايات متعدد آمده است: بهترين نامها آن است كه دلالت بر عبوديت كند مثل عبدالله و عبدالرحمان و ...(كافى، ۶ / ۱۸).
و اگر به غير خدا انتساب پيدا كند، عنوان «عبد غير خدا» مى‏يابد. در كتاب «شرح الاسماء الحسنى» نوشته «حاج ملا هادى سبزوارى» آمده است: در شب معراج به پيامبر خطاب شد: «هر چه از سعادت‏ها كه مى‏خواهى درخواست كن! پيامبر گفت: من را به عبوديت خودت منتسب كن ! در اين هنگام اين آيه سبحان الذى اسرى بعبده... نازل شد».
[۳۰] . شرح الاسماء الحسنى، ۹۰.




تفاوت عبودیت با عبادت، بنابراين معنا (جدا از مسئله تقديس)، اين است كه عبادت از مقوله «فعل» و عمل است كه انسان انجام مى‏دهد، اما عبوديت «صفت» است كه انسان به آن متصف مى‏شود . مثلا مى‏گويند: فلانى «صفت عبوديت» دارد، اما نمى‏گويند «صفت عبادت» دارد (بلكه فاعل آن است).
اين در صورتى است كه عبوديت به معناى «اسم مصدرى» در نظر گرفته شود، اما اگر به صورت «مصدر متعدى» لحاظ شود، به مفهوم «بندگى كردن» است، كه از مقوله فعل و عمل است و اگر به همين معنا به خدا انتساب يابد (بندگى خدا كردن)، در اين صورت از نظر مصداق با عبادت يكى خواهد شد.
[۳۱] . شايد كسانى كه واژه عبادت و عبوديت را به يك معنا گرفته‏ اند، اولا عبوديت را «مصدر متعدى» فرض كرده‏اند و ثانيا عبوديت مقصد يعنى عبوديت خداوند را منظور كرده‏اند.در اينجا مناسب است نظر امام خمينى قدس سره درباره موضوع عبادت، كه در مبحث «تعبدى و توصلى» علم اصول بيان كرده‏اند، آورده شود. ايشان مى‏گويند: «عبادت؛ واجب آن است كه نياز به قصد قربت دارد و آن بر دو قسم است. قسم اول عبادتى است كه نفس عمل براى عبوديت و تقرب به خداوند تشريع شده است مثل نماز و حج كه در زبان فارسى به آن «پرستش» مى‏گويند . قسم دوم عملى است كه نفس عمل براى تقرب به خداوند وضع نشده است، مثل زكات و خمس. اين قسم هر چند عبادت است و بدون قصد قربت امتثال نمى‏شود، اما مصداق عبوديت و پرستش نيست» .از سخنان ايشان استفاده مى‏شود كه عبادت به طور كلى عبارت است از عملى كه يا قصد قربت انجام شود، اما هر عبادتى پرستش خداوند نيست بلكه عملى كه براى اظهار عبوديت خداوند وضع شده است پرستش است. (تهذيب الاصول، ۱ / ۱۱۱).




غیر از شرایط صحّت و قبول عبادات، اموری هم جزء شرایط کمال عبادت است. این شرایط، نشان دهنده ارزش والاتر و محتوای بهتر و تأثیر بیشتر عبادات است. شرایط کمال عبادات، از این قرار است:

۷.۱ - مشکل تر باشد


انجام کارها و عبادات آسان، از همه کس بر می آید، ولی عباداتی که دشوارتر است و همّت و اراده و رنج بیشتری لازم دارد، با ارزش تر و به کمال نزدیک تر است. قرآن، از کسانی که در دوران سختی، پیامبر خدا را یاری و پیروی کردند ستایش می کند.
امام مجتبی ـ علیه السّلام ـ با آنکه مرکب سواری داشت، ولی پیاده به سفر حج می رفت تا پاداش بیشتری داشته باشد. قرآن، از نماز شب خوانانی تمجید می‌کند که خود را از بستر نرم و گرم جدا کرده به نیایش و نماز می‌پردازند.
علی ـ علیه السّلام ـ فرموده است: «اَفْضَلُ الاعمالِ ما اَکْرَهْتَ نَفْسَکَ عَلَیْهِ»
[۳۴] قصارالجمل ج۲، ص۷۴.

برترین کارها آن است که خود را بر انجام آن وادار کنی.
قرآن، پاداش و مقام مجاهدان بزرگ و سخت کوش را برتر دانسته و می‌فرماید: «فَضَّلَ اللَّهُ الُْمجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً»

۷.۲ - مهم تر باشد


در انجام کارها، رعایت «اهم و مهّم»، نشان عقل و عاقبت اندیشی و مصلحت شناسی است و اسلام، در کارها به آنچه که لازم تر و مفیدتر و مهم تر است تشویق می کند، چه در آموختن، چه در عبادت، چه در انفاق.
پیامبر اسلام فرموده است: «لا صَدَقَهَ وَ ذُورَحِمٍ مُحتاج»
[۳۶] نهج الفصاحه ص۵۲۲.

با وجود بستگان نیازمند، انفاق و کمک به دیگران بی ارزش است.
و علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «لا قُربَه بِالنَوافِلِ اِذا اَضرَّتْ بِالْفَرائِضِ»
[۳۷] الحیاه ج۱، ص۳۱۸.

هر گاه نمازهای مستحب، به نمازهای واجب ضرر برساند، آنگونه عبادت، موجب قرب به خدا نخواهد بود.

۷.۳ - اثرش پایدارتر باشد


برکت، آثار فراوان و فواید ماندگار یک عمل و انسان است. کاری و عبادتی صفت کمال دارد که آثار آن زودگذر و ناپایدار نباشد.
علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: « رُتَّ یَسیرٍ اَنْمی‍ مِنْ کَثیرٍ»
[۳۸] نهج البلاغه، وصیت ۳۱.
چه بسا کارهای کم و ناچیز، که از کارهای بسیار، رشد و نمو بیشتری دارد. برخی از تألیفات و اقدامات شایسته و مراکز خدماتی به اندازه ای خیر و برکت و آثار وجودی دارد که بسیاری از آثار و نوشته ها و اعمال، فاقد آن است.
پس برکت نیز یکی از شرایط کمال عبادات است.

۷.۴ - در خطّ پیامبر باشد


کمال عبادات و اعمال، آن است که در مسیر و خط سنّت و سیره پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و اولیاء دین باشد، نه بر اساس تشریفات یا سنّت های موروثی از نیاکان یا محیط و خواسته مردم. عبادت، هر چه به روش معصومین ـ علیهم السّلام ـ نزدیک تر باشد ارزشمندتر است.

۷.۵ - سبقت داشته باشد


در عبادات و کارهای نیک، سابقه ارزش دارد و پیشتازی به این گونه امور، ملاک کمال است. قرآن، به طور مکرّر، فرمانِ «سارعوا» و «سابقوا» دارد. در جایی می‌فرماید: «لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَهً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ کُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی»
مسلمانانی که پیش از فتح مکه، انفاق و جهاد کردند، پاداش بیشتری دارند از آنان که پس از فتح مکه انفاق و مبارزه کردند. گر چه خداوند به هر دو گروه، وعده ‌پاداش داده است.
پس سبقت در کارهای شایسته (انفاق و جهاد) از ملاک های کمال است. در حدیثی می خوانیم، علی ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«لا یتمّ المعروفُ الّا بثلاثِ خصالٍ: تَعْجیله وَ تَصْغیِرهُ وَ سترهُ»
[۴۰] قصارالجمل ج ۲، ص ۳۰.
کار خیر، زمانی ارزش بیشتر دارد که هم زودتر انجام گیرد، هم انجام دهنده آن را کوچک پندارد (و به آن مغرور نشود) و هم پنهانی و دور از تظاهر انجام گیرد.
از این رو، بهترین نماز،نماز اوّل وقت است و هر چه از اوّل وقت دورتر شود، فضیلتش کمتر می شود. در اذان که شعار رسمی ماست، می گوییم: «حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ، حَیَّ الْفَلاحِ، حَیَّ عَلی خَیْر الْعَمَلِ». به سوی نماز و رستگاری و بهترین کارها بشتاب...!

۷.۶ - در شرایط دشوار انجام شود


کار نیک و عبادتی که در شرایط سلطه ستم و طاغوت ها انجام گیرد، چون فداکاری بیشتری می خواهد و تأثیر فراوان تر دارد، ارزشمندتر است. آنجا که فشارهای محیط بیرون و غرائز درون، دست به دست می دهد تا مانع عبادت و عبودیت شود، غلبه بر این فشارها و پرستش خدا، ارزش و کمال است.
قرآن در ستایش از مؤمنان راستین می گوید: «وَ لا یَخافُونَ لَوْمَهَ لائِمٍ»
در راه خدا از ملامت هیچ ملامتگری هراس ندارند.
در جای دیگر می‌فرماید: «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ»
آنان، پیام های الهی را می رسانند و از او می ترسند و از احدی جز خداوند نمی ترسند.
آری... آنان که در محیط فاسد و سلطه ظالم، خود و دین خود را حفظ می کنند (مانند همسر فرعون) از مقام بالاتری برخودارند.

۷.۷ - نشاط و دوام داشته باشد


بی نشاطی در عبادت، نشانه ای از نفاق است. قرآن منافقان را چنین توصیف می کند که وقتی به نماز می ایستند، نشاط ندارند.
در مقابل، نشاط بندگی، ارزش است و نیز تداوم عبادت، کمال آفرین است. در احادیث، اعمال اندکی که پیوسته و مستمر باشد، بهتر از عبادت زیاد ولی همراه با تنبلی و ملامت و رها کردن به شمار آمده است. قرآن وعده پاداش ها و بهره مندی های زیاد در علم و فکر و... به کسانی داده که در طریقت اسلام، پایدار باشند: « وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَهِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً»

۷.۸ - عبادت خود را بزرگ نشمارد


انسان های مغرور، عبادت خود را بزرگ و مهم می بینند و از این راه، دچار تباهی اعمال می شوند. شرط کمال عبادت آن است که عابد، عباداتش را زیاد نبیند و مغرور نشود.
امام سجاد در دعای «مکارم الاخلاق» از خداوند چنین می طلبد:
«اللّهّمَّ عَبَّدْنی لَکَ و لاتُفْسِدْ عبادَتی بالعُجْبِ» خدایا به من توفیق عبادت بده و عبادتم را با «عجب» تباه مساز.
احادیث بسیاری به این مضمون است که انسان عبادات و کارهای نیک خود را بزرگ نشمارد. خداوند در قرآن، از عبادت و تسبیح بسیار فرشتگان و ذکر دائمی آنان یاد می کند.
شاید به این جهت که بندگان روی زمین، مغرور چند رکعت نماز و عبادت خود نشوند.

۷.۹ - با بصیرت باشد


آگاهی عمیق و بصیرت و اندیشه در دین، رمز ارزشمندی کارها و عبادات است و بدون آن عمل، فاقد ارزش لازم است.


 
۱. . طبرى در تفسیر «جامع البيان» مى‏گويد: اصل عبودیت « كه به نظر او شامل عبادت نيز مى‏شود » نزد همه عرب به معنى ذلت و خاكسارى است (جامع البيان، ۱ / ۳). قرطبى نيز مى‏گويد: «اصل عبادت خضوع است» (تفسير قرطبى، ۱ / ۲۲۵). همچنين مراجعه شود به مجمع البيان، ۱ / ۶۱؛ المصباح المنير، ۲ / ۱۴۲؛ مجمع البحرين، ۳ / ۷۳ لازم به ذكر است برخى از منابع ياد شده به جاى «خضوع» لفظ «ذلت» آورده‏اند، كه نزديك به خضوع است.
۲. . مفردات راغب، واژه «عبد»؛ معجم الفروق اللغويه، ۳۴۹؛ لسان العرب، ۳ / ۲۷۲.
۳. . المصباح المنير، ۲ / ۱۴۲؛ اقرب الموارد، ۲ / ۷۳۶؛ مفتاح الفلاح، .۲۸۷ همان طور كه گفته شد اكثر كتابهاى لغت و بسيارى از كتاب‏هاى تفسیر همين معنا را مورد تأييد قرار داده‏ اند.
۴. . تاج العروس، ۲ / ۴۱۰؛ لسان العرب، ۳ / ۲۷۳؛ صحاح، ۲ / ۵۰۲؛ تفسير قرطبى، ۱۷ / .۵۶ برخى نيز «عبادت» را «اطاعت خاشعانه» دانسته‏اند (لسان العرب، ۳ / ۲۷۳).
۵. . الميزان، ذيل آيه اياك نعبد....
۶. . تهذيب الاصول، ۱ / ۱۱۱؛ الحدائق الناضره، ۲ / ۱۷۷؛ نهاية الافكار، ۱ / ۱۸۳؛ فوائد الاصول، ۱ / ۱۲۸؛ محاضرات فى اصول الفقه، ۲ / ۱۸۴
۷. . خاطر نشان مى‏شود، مقصود اكثر عالمان فقه و اصول از اين تعريف، عبادتى است كه در اسلام مطرح است، نه دقيقا بيان معناى لغوى آن (چنان كه در متن توضيح داده شده است).
۸. . مقصود از «تقديس» هرگونه تقديسى نيست (مثل تقديس امام يا پيامبر»، بلكه مقصود قداستى است كه جنبه الوهيت و ربوبيت داشته باشد.
۹. . اعم از اينكه خداى حقيقى باشد يا پندارى و اعم از اينكه رب مطلق باشد يا رب النوع و ...
۱۰. . اين تفسير از عبادت را «علامه بلاغى» در تفسير «آلاء الرحمان» (ذيل آيه اياك نعبد ..) و همچنين «شهید مطهری» در كتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» (۲۰۵)، بيان كرده است مرحوم حاج مصطفى خمينى نيز در تفسير خود آن را به ‏عنوان «وضع تعينى» (و نه تعيينى» براى عبادت تأييد مى‏كند. (۲ / ۹).
۱۱. . بدون اعتقاد به ربوبيت وى.
۱۲. . لسان العرب، ۳ / ۲۷۳؛ مفردات راغب، ۳۱۹.
۱۳. . لسان العرب، ۳ / ۲۷۳.
۱۴. . لسان العرب» در يك مورد، «عبد» را به «تأله» تفسير كرده كه شايد به مفهومى كه گفته شد نزديك‏تر باشد.
۱۵. . عبادت مى‏تواند معناى «اسم مصدرى» داشته باشد، كه بدين معنا بر نماز و روزه و مانند آن اطلاق مى‏شود و مى‏تواند «مصدر متعدى» باشد كه به معناى «عبادت كردن» (بجا آوردن نماز و ...» است.
۱۶. . مؤيد اين مطلب، سخن امم صادق عليه‏السلام درباره حقيقت عبادت است كه فرمود: «نيت خوب قربت     داشتن در اطاعت، آن‏گونه كه خدا دستور داده است» بحار الانوار، ۶۷ / ۲۰۸.
۱۷. . منتهى الارب، مجلد ۲ / ۷۸۸، منتخب اللغات، واژه عبادت، فرهنگ معين، ۲ / ۲۲۷۲ (البته فرهنگ معين عبادت را به صورت مصدر متعدى معنا كرده است، يعنى پرستش كردن، بندگى كردن).
۱۸. . لفظ «بندگى» در واقع بيشتر، معادل واژه «عبودیت» است، نه «عبادت».
۱۹. . حداقل بخشى از عبادت (همان طور كه امام خمينى در تهذيب الاصول فرموده است معادل پرستیدن (مصدر متعدى) است.
۲۰. . تاج العروس، ۲ / ۴۰۹ و ۴۱۰؛ الصحاص، ۲ / ۵۰۲.
۲۱. . مفردات غريب القرآن، ۳۱۹.
۲۲. . اقرب الموارد۲ / ۳۷۳.
۲۳. . تهذيب الاصول، ۱ / ۱۱۱.
۲۴. . المنجد، واژه «عبد»؛ تاج العروس، ۲ / ۴۱۰.
۲۵. . لسان العرب، ۳ / ۲۷۱ البته واژه عبادت و مشتقات آن در مورد غير خدا هم استعمال شده است، لكن يا حقيقت ثانوى است يا مجاز.
۲۶. . بحار، ۸۷ / ۱۹۷، همچنين در مورد «زيد» كه در خدمت پیامبر بود و پدر و مادر وى او را از پيامبر خواستند، اما زيد خدمت‏گزارى نزد آن حضرت را بر رفتن به نزد پدر و مادر ترجيح داد، به او گفتند: «اتختار العبودية»، يعنى: آيا عبوديت را بر آزادى ترجيح مى‏دهى ....(المصنف، ۶ / ۴۶۱).
۲۷. . به‏عنوان مثال در كتب فقه آمده است: «و لا يجوز رد الحر الى العبودية»، يعنى، جایز نيست انسان حر و آزاد شده را به بردگى و عبوديت برگرداند (مختلف الشيعه، ۵ / ۱۷۲).
۲۸. . در كتاب بحار قضيه‏ اى را از يكى از اصحاب امام صادق عليه‏السلام نقل مى‏كند كه مشتمل بر جمله‏اى است كه مى‏تواند شاهدى بر مطلب فوق باشد. وى مى‏گويد: در مسافرت به مدینه همسفرى داشتم كه (به دليلى) كمر به خدمت و «عبوديت» او بستم: «.... و طنت نفسيث عليه من خدمته و العبودية له..» (بحار، ۲۷، ۱۵۴).
۲۹. . در روايات متعدد آمده است: بهترين نامها آن است كه دلالت بر عبوديت كند مثل عبدالله و عبدالرحمان و ...(كافى، ۶ / ۱۸).
۳۰. . شرح الاسماء الحسنى، ۹۰.
۳۱. . شايد كسانى كه واژه عبادت و عبوديت را به يك معنا گرفته‏ اند، اولا عبوديت را «مصدر متعدى» فرض كرده‏اند و ثانيا عبوديت مقصد يعنى عبوديت خداوند را منظور كرده‏اند.در اينجا مناسب است نظر امام خمينى قدس سره درباره موضوع عبادت، كه در مبحث «تعبدى و توصلى» علم اصول بيان كرده‏اند، آورده شود. ايشان مى‏گويند: «عبادت؛ واجب آن است كه نياز به قصد قربت دارد و آن بر دو قسم است. قسم اول عبادتى است كه نفس عمل براى عبوديت و تقرب به خداوند تشريع شده است مثل نماز و حج كه در زبان فارسى به آن «پرستش» مى‏گويند . قسم دوم عملى است كه نفس عمل براى تقرب به خداوند وضع نشده است، مثل زكات و خمس. اين قسم هر چند عبادت است و بدون قصد قربت امتثال نمى‏شود، اما مصداق عبوديت و پرستش نيست» .از سخنان ايشان استفاده مى‏شود كه عبادت به طور كلى عبارت است از عملى كه يا قصد قربت انجام شود، اما هر عبادتى پرستش خداوند نيست بلكه عملى كه براى اظهار عبوديت خداوند وضع شده است پرستش است. (تهذيب الاصول، ۱ / ۱۱۱).
۳۲. سوره توبه/۹، آیه۱۱۷.    
۳۳. سوره سجده/۳۲، آیه۱۵.    
۳۴. قصارالجمل ج۲، ص۷۴.
۳۵. سوره نساء/۴، آیه۹۵.    
۳۶. نهج الفصاحه ص۵۲۲.
۳۷. الحیاه ج۱، ص۳۱۸.
۳۸. نهج البلاغه، وصیت ۳۱.
۳۹. سوره حدید/۵۷، آیه۱۰.    
۴۰. قصارالجمل ج ۲، ص ۳۰.
۴۱. سوره مائده/۵، آیه۵۴.    
۴۲. سوره احزاب/۳۳، آیه۳۹.    
۴۳. سوره نساء/۴، آیه۱۴۲.    
۴۴. سوره جن/۷۲، ایه۱۶.    
۴۵. سوره انبیا/۲۱، آیه۲۰.    




پایگاه بلاغ نت    
اندیشه قم    



جعبه ابزار