• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمدحسن‌نجفی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


یکی از فقهای نامدار و جاودان شیعه، محمد حسن نجفی، صاحب کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام» می‌باشد.


شیخ محمد حسن صاحب کتاب جواهر الکلام است که شرح شرایع محقق بوده و می‌توان آن را دائرة المعارف فقه شیعه خواند. اکنون هیچ فقیهی خود را از جواهر بی نیاز نمی‌داند. این کتاب مکرر چاپ سنگی شده است و اخیرا با چاپ حروفی در قطع وزیری مشغول چاپش هستند و در حدود پنجاه جلد ۴۰۰ صفحه‌ای، یعنی در حدود بیست هزار صفحه خواهد شد. کتاب جواهر عظیم‌ترین کتاب فقهی مسلمین است و با توجه به اینکه هر سطر این کتاب مطلب علمی است و مطالعه یک صفحه آن، وقت زیاد و دقت زیادتری می خواهد، می توان حدس زد که تالیف این کتاب بیست هزار صفحه‌ای، چقدر نیرو برده است. او سی سال تمام یک سره کار کرد تا چنین اثر عظیمی به وجود آورده است. این کتاب مظهر نبوغ و همت و استقامت و عشق و ایمان یک انسان به کمال خویشتن است. صاحب جواهر شاگرد کاشف الغطا و شاگرد او سید جواد صاحب مفتاح الکرامة است و خود در نجف حوزه عظیمی داشته و شاگردان زیادی تربیت کرده است. صاحب جواهر عرب است در زمان خود مرجعیت عامه یافت و در سال ۱۲۶۶ که اوایل جلوس ناصر الدین شاه در ایران بود، درگذشت.
[۱] مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، ج۳، ص۱۰۰.    





جد سوم ایشان، شیخ عبدالرحیم شریف، از اصفهان راهی نجف و در آنجا ساکن می‌شود. پدرش «محمد باقر نجفی» و مادرش از سادات آل حجاب (قبیله‌ای ساکن در اطراف شهر حله ) بود. بدین ترتیب او در خانواده‌ای عالم و متدین پرورش یافت.
[۲] اسلامی، ابراهیم، صاحب جواهر (فقیه جاودانه)، بی جا، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ص۱۸.

سال تولدش به طور دقیق مشخص نیست، اما می‌توان از روی قراین و شواهدی، حدود سالهای ۱۲۰۲هـ در نجف تخمین زد. تحصیلات مقدماتی را نزد اساتیدی چون، شیخ حسن، شیخ قاسم آل محی الدین و سید حسین شقرایی عاملی فرا گرفت و سپس از محضر بزرگانی مثل سید محمد جواد عاملی (صاحب مفتاح الکرامه)، شیخ جعفر نجفی (صاحب کشف الغطاء) و پسرش شیخ موسی استفاده نموده و به درجه اجتهاد نایل آمد و به تالیف کتاب «جواهر کلام» همت گذارد.
[۳] طهرانی، آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، نجف، حاج محمد رشاد عجینه، ج۱۰، ص۳۱۰.

طلاب و فضلای زیادی در محضرش به شاگردی می‌پرداختند، که از برجسته‌ترین آنها می‌توان به، سید حسین کوه کمره‌ای (مرجعیت عالی‌مقام عصر خویش)، ملا علی کنی (مرجع تقلید تهران و صاحب ایضاح المشتبهات و ت وضیح المقال)، محمد ایروانی (مرجع تقلید شیعیان ایران، هند، ترکیه و... و رئیس حوزه علمیه نجف)، شیخ جعفر تستری یا شوشتری (فقیه، واعظ و عالمی وارسته) و... اشاره کرد.
از معاصران شیخ می‌توان، شیخ جواد (صاحب شرح اللمعتین)، شیخ محسن خنفر، شیخ محسن اعسم (صاحب کشف الفلام) و... نام برد.
وضع زندگی صاحب جواهر تا حدودی خوب بود و در رفاه زندگی می‌نمودند، چنانکه از [شیخ مرتضی انصاری|[شیخ مرتضی انصاری (قدس سره)]] (مرجع و فقیه بزرگ شیعه) در این مورد سوال کردند که چرا شما در زهد و فقر ولی صاحب جواهر آنگونه زندگی می‌کردند؟! در پاسخ گفتند: «شیخ محمد حسن عزت و شرف دین را اراده کرده بود ولی من زهد آن را اراده کرده‌ام».
[۴] امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالمتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ه، ج۹، ص۱۴۹.    

شیخ، هشت پسر و تعدادی دختر از خود به یادگار گذاشت که مشهورترین آنها، شیخ محمد (معروف به «حمید» بزرگترین و برجسته‌ترین فرزندان، که مدرس و امام جماعت بود و در زمان حیات پدر در سال ۱۲۵۰ هـ رحلت نمود)، شیخ عبد الحسین (فقیه بزرگوار و مشهور به علامه)، شیخ حسین (ادیب و شاعری ماهر و فاضل) و شیخ حسن (از علماء و فقهای روزگار خویش) بود.
[۵] اسلامی، ابراهیم، صاحب جواهر (فقیه جاودانه)، بی جا، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ص۱۰۷.


مرحوم مظفر در مقدمه کتاب جواهر کلام مقاله‌ای را درباره ایشان نوشته است. در بخشی از این مقاله آمده است: صاحب جواهر در طول عمر مبارک خویش، دست نیازمندان و فقیران را می‌گرفت و با مردم ارتباط نزدیکی داشت. در این راستا، به کارهای خیر و عمومی همت می‌گماشت. حفر دو چاه در نجف و کوفه و وقف آن بر استفاده همگان از کارهای ماندگار ایشان به شمار می‌رود. علاوه بر آن، ساخت گلدسته‌های مسجد کوفه و بارگاه و صحن مسلم بن عقیل (سلام‌الله‌علیه) از یادگاری‌های این فقیه بزرگ محسوب می‌گردد.
[۶] نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بی جا، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷هـ، چاپ اول، ج۱، مقدمة، ص۲۴.


تالیفات و تصنیفات علمی ایشان عبارتند از: «الرسالة العملیة» (به فارسی نوشته و از کتاب «نجاة العباد» گرفته شده است)،
[۷] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳، چاپ دوم، ج۱۱، ص۲۱۴.    
«رسالة فی الزکاة و الخمس»،
[۸] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳، چاپ دوم، ج۱۲، ص۴۳.    
«نجاة العباد فی یوم المعاد» (رساله عملیه و فتواهای فقهی)،
[۹] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳، چاپ دوم، ج۲۴، ص۵۹.    
«هدایة الناسکین» (رساله‌ای درباره حج)
[۱۰] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳، چاپ دوم، ج۲۴، ص۶۰.    
و «جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام».
[۱۱] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳، چاپ دوم، ج۵، ص۲۷۵.    

با توجه به اهمیت کتاب اخیر به توضیحات بیشتری در خصوص این کتاب می‌پردازیم.

این منبع ارزشمند درباره احکام الهی و حلال و حرام شریعت اسلام می‌باشد. کتابی جامع در استنباط فقه که نظیرش را تا به حال کسی نتوانسته به رشته تحریر درآورد. نقل اقوال فقهاء و استدلال دقیق از نکات عمده قابل توجه در جواهر است.
[۱۲] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳، چاپ دوم، ج۵، ص۲۷۵-۲۷۷.    

جواهر در بیان همه فروعات فقهی مانند «بحار الانوار» علامه مجلسی است. ایشان در سن ۲۵ سالگی شروع به تالیف آن نمود و حدود سی سال از عمر گرانبهای خویش را صرف کرد و به خاطر همین تصنیف به «شیخ الفقهاء» شهرت یافت.
[۱۳] مدرس، میرزا محمد علی، ریحانه الادب، بی جا، خیام، ۱۳۶۹، چاپ دوم، ج۳، ص۳۷۵.


۵.۱ - انگیزه تالیف جواهر

ایشان در عصری زندگی می‌کرد که عراق، محل نزاع و اختلاف بین دو کشور ایران و عثمانی بود. با وساطت شیخ کاشف الغطاء، استاد صاحب جواهر، برای مدت کوتاهی فضا آرام شد و فعالیت و نشاط حوزه نجف آغاز گردید. اما پس از این وقایع، دو مسئله رخ داد که سبب به هم ریختن اوضاع شد و انگیزه‌ای را برای شیخ جهت تالیف اثر گرانمایه خویش به وجود آورد. آن دو، حمله فرهنگی وهابیون عربستان و مساله اخباری گری بود.
اخباریها جمعیتی کوچک از شیعیان را تشکیل می‌دادند که از افکار جامد و راکد برخوردار بودند. اینها مجتهدین و فقهاء را تخطئه و تقلید از آنها را جایز نمی‌دانستند و اجتهاد را عملی حرام قلمداد می‌کردند. با توجه به تهاجم افکار خطرناک وهابیت که گاهی با حمله نظامی از جمله در سال ۱۲۲۱ هـ به نجف مصادف می‌شد و گسترش اندیشه‌های اخباریون، حوزه فقاهتی شیعه نجف درصدد برآمد تا به مقابله و دفاع برآید، به همین خاطر شیخ شروع به تالیف کتابی جامع و استدلالی در فقه نمود.
[۱۴] اسلامی، ابراهیم، صاحب جواهر (فقیه جاودانه)، بی جا، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ص۴۴.


۵.۲ - جایگاه علمی جواهر

مرحوم شیخ عباس قمی، جواهر را بی نظیر و منتی از سوی مؤلف بر گردن همه فقهاء و مثل کتاب «بحار الانوار» آنرا جامع می‌داند.
[۱۵] قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویه، بی جا، بی نا، ص۴۵۲.

آقا بزرگ تهرانی (قدس سره)، او را از بزرگترین فقهاء امامیه و طایفه جعفریه و عالم قرن توصیف می‌کند.
[۱۶] طهرانی، آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، نجف، حاج محمد رشاد عجینه، ج۱۰، ص۳۱۰.

در اعیان الشیعه آمده که برخی از حکماء نقل می‌نمایند، اگر مورخ زمانِ صاحب جواهر بخواهد، حادثه عجیبی از روزگارش را بنویسد، چه چیزی شگفت انگیزتر از تالیف این کتاب می‌تواند باشد!
[۱۷] امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالمتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ه، ج۹، ص۱۴۹.    

محمد باقر موسوی خوانساری، صاحب کتاب روضات الجنات، که در عصر شیخ زندگی می‌کرده و او را درک نموده و در مجلس درسش حضور یافته است، او را در فقه یگانه روزگار و از هر عالمی بالاتر می‌داند که به آگاهی تمام بر علوم ادیان شهرت دارد و همه دانشمندان او را به برتری علمی بر دیگران می‌شناسند. شعری درباره جواهر از شاعری نقل می‌کند و گفته شاعر را تایید می‌نماید:
«جواهر دریای دانش است که انسان را از پلیدی نادانی پاک می‌کند. همنشین بزرگی است برای آدمی که گفتارش طولانی است ولی خسته کننده و ملال آور نیست. این کتاب احکام فقهی را که باید هر فرد مسلمان بداند بطور مبسوط بیان می‌کند. همانند درخت طوبی در طور ریشه دارد و شاخسارش خانه‌ها را فراگرفته است...»
[۱۸] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، دارالمعرفة، ج۲، ص۳۰۴.

خیر الدین زرکلی از علمای اهل سنت و صاحب «الاعلام» او را از فقهای بزرگ امامیه شمرده که در نجف اقامت و کتاب جواهر را در ۴۰ جلد تالیف کرده است.
[۱۹] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ پنجم، ج۶، ص۹۲.    


۵.۳ - ویژگی‌های جواهر

تهاجم فکری وهابیت و اخباریون، ایشان را به فکر ضرورت رهبری امت اسلام انداخت. لذا موضوع ولایت فقیه را در اثر ارزشمندش مطرح نمود. و آن را از ضروریات فقه اسلامی قلمداد کرد. منکران ولایت را افرادی غافل از فقه جعفری دانست و آن را تداوم بخش حرکت انبیاء الهی و ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) شمرد و مجتهد مطلق و جامع شرایط را در زمان غیبت از سوی ائمه (علیهم‌السّلام) برای اقامه حدود و مانند آن نائب خواند.
[۲۰] نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بی جا، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ج۲۱، ص۳۹۴.

باید به این نکته توجه داشت که در طول قرن سیزدهم، آثار مختلفی در زمینه فقه به نگارش درآمد، «کشف الغطاء»، «مفتاح الکرامه»، «الریاض»، «القوانین»، «المکاسب» و.... اما هیچ کدام مثل جواهر مفید و مهم نبودند. به طور کلی ویژگی‌های این اثر را می‌توان اینگونه بیان نمود:
۱- اقوال و ادله همه فقهاء را شامل می‌شد.
۲- شامل همه ابواب فقهی بود، بطوری که همه موضوعات فقهی دیگر منابع را دربر می گرفت.
۳- متکی بر یک شیوه و اسلوب واحدی بود.
۴- دسترسی به همه ابواب فقهی و سهولت در استنباط احکام الهی
[۲۱] نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بی جا، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ج۲۱، ص۱۷.
از دیگر ویژگی‌های کتاب است.

۵.۴ - نقش جواهر در فقه اسلامی

بعد از دوران فتور و سستی در قرن ۱۱ و ۱۲ هـ، جنبشی نو در فقه و اصول به دست محمد باقر وحید بهبهانی از کربلا آغاز شد و بعد توسط شاگردانش، سید مهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء در نجف ادامه یافت. در سال ۱۲۴۵هـ شریف العلماء، شیخ محمد شریف مازندرانی، در کربلا وفات نمود و حوزه درس صاحب جواهر در نجف شلوغ گردید.
[۲۲] نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بی جا، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ج۲۱، ص۱۲.

تدریس فقه، تالیف کتاب جواهر، مرجعیت دینی شیعیان همه باعث رونق فقه اسلامی و حوزه‌ها به ویژه حوزه نجف گردید به طوری که در حدود ۴ هزار نفر از فضلاء و علماء در درس ایشان شرکت می‌کردند.
[۲۳] اسلامی، ابراهیم، صاحب جواهر (فقیه جاودانه)، بی جا، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ص۴۶.

سرانجام، پس از عمری پر برکت، این فقیه جاودان در شعبان سال ۱۲۶۶هـ در نجف اشرف دار فانی را وداع گفت و آرامگاهش در محله عماره، زیارتگاه خاص و عام گردید.
[۲۴] قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویه، بی جا، بی نا، ص۴۵۲.


۱. ↑ مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، ج۳، ص۱۰۰.    
۲. ↑ اسلامی، ابراهیم، صاحب جواهر (فقیه جاودانه)، بی جا، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ص۱۸.
۳. ↑ طهرانی، آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، نجف، حاج محمد رشاد عجینه، ج۱۰، ص۳۱۰.
۴. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالمتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ه، ج۹، ص۱۴۹.    
۵. ↑ اسلامی، ابراهیم، صاحب جواهر (فقیه جاودانه)، بی جا، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ص۱۰۷.
۶. ↑ نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بی جا، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷هـ، چاپ اول، ج۱، مقدمة، ص۲۴.
۷. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳، چاپ دوم، ج۱۱، ص۲۱۴.    
۸. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳، چاپ دوم، ج۱۲، ص۴۳.    
۹. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳، چاپ دوم، ج۲۴، ص۵۹.    
۱۰. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳، چاپ دوم، ج۲۴، ص۶۰.    
۱۱. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳، چاپ دوم، ج۵، ص۲۷۵.    
۱۲. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳، چاپ دوم، ج۵، ص۲۷۵-۲۷۷.    
۱۳. ↑ مدرس، میرزا محمد علی، ریحانه الادب، بی جا، خیام، ۱۳۶۹، چاپ دوم، ج۳، ص۳۷۵.
۱۴. ↑ اسلامی، ابراهیم، صاحب جواهر (فقیه جاودانه)، بی جا، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ص۴۴.
۱۵. ↑ قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویه، بی جا، بی نا، ص۴۵۲.
۱۶. ↑ طهرانی، آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، نجف، حاج محمد رشاد عجینه، ج۱۰، ص۳۱۰.
۱۷. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالمتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ه، ج۹، ص۱۴۹.    
۱۸. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، دارالمعرفة، ج۲، ص۳۰۴.
۱۹. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ پنجم، ج۶، ص۹۲.    
۲۰. ↑ نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بی جا، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ج۲۱، ص۳۹۴.
۲۱. ↑ نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بی جا، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ج۲۱، ص۱۷.
۲۲. ↑ نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بی جا، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ج۲۱، ص۱۲.
۲۳. ↑ اسلامی، ابراهیم، صاحب جواهر (فقیه جاودانه)، بی جا، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ص۴۶.
۲۴. ↑ قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویه، بی جا، بی نا، ص۴۵۲.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «محمد حسن نجفی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۱/۲۳    



جعبه ابزار