مقتل‌نگاری قرن چهاردهم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در صد
سال اخیر نیز مقتل نویسی همچنان کانون توجه مورخان و نویسندگان
مسلمان، به ویژه ایرانیان، بوده است. البته ویژگی برجسته نگاشته‌های این عصر، آن است که در کنار برداشت تراژیک و عاطفی و احساسی که هم میراث نگاشته‌های گذشته است و هم مقتضای این واقعه بزرگ، برداشت سیاسی از حرکت امام (علیهالسّلام) و توجه به بعد ظلم ستیزی واقعه
عاشورا، نیز محل تاکید گروهی از نویسندگان و مورخان تاریخ عاشورا قرار گرفته که یکی از مهمترین عوامل این اقبال، درگیر شدن
شیعیان با سیاست و در نتیجه، مبارزه و ظلم ستیزی آنان با حاکمان وقت بوده است. به تعبیر دیگر، در این
قرن نگاشته‌های مربوط به این واقعه، متاثر از شرایط و مقتضیات حاکم، به ویژه جنبش عدالت‌خواهی و مشروطه طلبی - که روح بیداری و آزادمنشی را در ایرانیان دمید - برداشت سیاسی از واقعه عاشورا را رقم زد و این برداشت، به ویژه در محافل مذهبی تجددخواه و نوگرا، جایگاه خاصی یافت و از آن زمان تاکنون، این برداشت با برداشت تراژیک یا حزن برانگیز و عاطفی - احساسی از این حادثه، دو قرائت مهم از حادثه عاشورا به حساب می‌آیند.
به هرتقدیر، در قرن چهاردهم چند اثر مهم درباره تاریخ قیام عاشورا و مقتل سیدالشهدا (علیهالسّلام)، نوشته شده است که به سبب اهمیت آنها و توجه اهل
منبر و
وعظ به آنها، به معرفی و نقد و بررسی اجمالی آنها پرداخته می‌شود:
حاج
شیخ عباس قمی (۱۳۵۹ق/ ۱۳۱۹ش) این کتاب را به
زبان عربی، نگاشته است. وی در این کتاب _بنا بر گفته خود_ کوشیده است تا بر اساس کتابهای معتبر گذشتگان، کتابی معتبر بنگارد. (چنان که خود گفته است: جمعته من الکتب المعتبرة الی علیه الاعتماد و ال کون والاستناد)
بیشتر مطالب این اثر، نقل قول‌هاست و مباحث تحلیلی و نقد و بررسی در آن، چندان به چشم نمیخورد.
این کتاب دارای یک مقدمه، پنج باب _که هر باب دارای فصل‌های متعدد است_ و یک خاتمه است. مقدمه کتاب، کوتاه و درباره ولادت
امام حسین (علیهالسّلام) شده است.
باب نخست درباره مناقب امام حسین (علیهالسّلام)، پاداش گریستن بر او، لعن کشندگان او و اخباری درباره
شهادت اوست.
باب دوم، که مفصل‌ترین باب کتاب است، درباره قیام آن حضرت و شهادت او و یاران و خاندانش است و در آن، وقایع
روز تاسوعا و عاشورا با تفصیل بیشتر بیان شده است.
باب سوم درباره حوادث پس از شهادت آن حضرت است؛ مانند ربودن جامه شهدا، غارت خیمه‌ها، دفن اجساد شهدا، ورود
اهل بیت (علیهالسّلام) به
کوفه، خطبه
حضرت زینب در این شهر، و فرستادن سرهای شهدا به شام.
باب چهارم درباره حوادث خارق العاده‌ای است که پس از شهادت حضرت، روی داده است؛ همانند گریستن
آسمان و
زمین و مردم و
فرشتگان در عزای حضرت و اشعاری که در سوگ وی سروده شده است.
باب پنجم به فرزندان و همسران امام و پاداش
زیارت او و تعرض و
ستم خلفا به قبر حضرت، اختصاص یافته است.
خاتمه درباره شرح حال توابین،
قیام مختار و کشتن کشندگان امام حسین (علیهالسّلام) نه به دست وی و مرگ یزید است. مؤلف، این کتاب را در بیستم
جمادی الثانی ۱۳۳۵ قمری (سالروز ولادت
حضرت زهرا (علیهالسّلام)) به پایان رسانده است.
به پیوست نفس المهموم، کتاب نفثه المصدور فیما یتجدد به حزن یوم العاشور از همین مؤلف است که در آن بیشتر به مناقب امام حسین و یارانش پرداخته شده است. خاتمه این کتاب، اندرزهایی است که مؤلف به پیروی از استادش، محدث نوری در کتاب لؤلؤ و مرجان، به اهل منبر و تعزیه خوانان داده است. تاریخ پایان نگارش کتاب، یازدهم
ذی قعده ۱۳۴۲ قمری (سالروز ولادت
امام رضا (علیهالسّلام)) می‌باشد.
با وجود آنکه
محدث قمی کوشش بسیار کرده است که اخبار و گزارش‌های غیرمعتبر و ضعیف را در این کتاب نیاورد، برخی از آنها به این کتاب نیز راه یافته است. برای نمونه، گزارش چگونگی به میدان رفتن و نبرد
حضرت عباس،
گزارش وداع امام (علیهالسّلام) با زنان
اهل بیت (علیهالسّلام) جریان رفتن امام حسین (علیهالسّلام) با اسبش کنار شریعه
فرات و تعارف کردن
آب به یکدیگر،
گزارش وداع دوم امام، (علیهالسّلام)
نقل گزارش
ابن شهر آشوب درباره کشته شدن ۱۹۵۰ نفر به دست امام (علیهالسّلام)
و جریان مسلم جصاص (گچکار) و
نان و
خرما دادن کوفیان به کودکان اهل بیت (علیهالسّلام)،
از گزارش‌های ضعیف و نامعتبر این کتاب، به حساب می‌آید.
نفس المهموم، در دهه‌های اخیر، با مقدمه محقق محترم سیداحمد حسینی و تحقیق
آیت‌الله رضا استادی، چاپ شده است. همچنین این اثر به فارسی ترجمه شده است. نخستین ترجمه آن با حواشی و تعلیقات ارزشمند، به خامه
آیت‌الله ابوالحسن شعرانی با عنوان دمع السجوم ترجمة نفس المهموم چاپ شده است. ترجمه دیگر این کتاب و نیز کتاب نفثة المصدور به قلم
آیت‌الله محمدباقر کمره‌ای با نام رموز الشهادة ترجمه کامل نفس المهموم و نفثة المصدور، چاپ شده است. افزون بر این، ترجمه اخیر با عنوان «در
کربلا چه گذشت» نیز عرضه شده است.
حاج شیخ عباس قمی (۱۳۵۹ ق/ ۱۳۱۹ش) این کتاب دوجلدی را درباره فضایل و مناقب و حوادث دوران زندگانی
چهارده معصوم در چهارده باب تدوین کرده است که هر باب، اختصاص به یک معصوم دارد. جلد نخست آن، از زندگی
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تا زندگی امام حسین (علیهالسّلام) و جلد دوم از زندگی
امام سجاد (علیهالسّلام) تا
امام دوازدهم (علیهالسّلام) را شامل می‌شود.
باب پنجم که مربوط به
امام حسین (علیهالسّلام) است، نسبت به باب‌های دیگر، حجیم‌تر است و حدود یک پنجم کتاب را دربرمیگیرد. این باب دارای چهار مقصد و یک خاتمه است و هر مقصد دارای چندین فصل است. مقصد اول که چهار فصل است، درباره ولادت آن حضرت و برخی از مناقب وی و برخی از اخبار درباره ثواب گریستن بر حضرت و اخباری درباره شهادت وی است. مقصد دوم که دارای هفت فصل است، به قیام آن حضرت از آغاز تا ورود به کربلا و شهادت
مسلم بن عقیل و دو کودکش پرداخته است. مقصد سوم که پنج فصل است، از ورود امام حسین (علیهالسّلام) به کربلا تا شهادتش است. مقصد چهارم که دارای دوازده فصل است، به وقایع پس از شهادت امام (علیهالسّلام) و بردن اسرا به
شام و
کوفه و خطبه‌های امام سجاد (علیهالسّلام) و
حضرت زینب و دیگران تا بازگشت اهل بیت (علیهالسّلام) به
مدینه و نیز برخی از مراثی درباره آن حضرت و نیز معرفی فرزندان امام (علیهالسّلام) پرداخته است. خاتمه درباره مطالبی از قبیل اهمیت برپایی مجالس عزاداری و انتقاد از وضعیت روضه خوانی و عزاداری و چنان که در نفس المهموم نیز نگاشته است، پند و اندرزهایی به اهل منبر و ذاکران مصائب امام حسین (علیهالسّلام) است. تاریخ پایان نگارش کتاب، شب ۲۳ رمضان
سال ۱۳۵۰ قمری است.
با وجود آنکه این اثر، پس از نفس المهموم و در دهه آخر زندگی مؤلف نوشته شده و حاصل آخرین مطالعات، تاملات و بررسی‌های وی است، بخش مربوط به امام حسین (علیهالسّلام) و گزارش قیام عاشورا _که مورد بررسی این نگاشته است_ از نقل گزارش‌های ضعیف، مصون نمانده است. از این رو برخی از گزارش‌ها همانند گزارش چگونگی به میدان رفتن و نبرد حضرت عباس،
گزارش وداع امام (علیهالسّلام) با زنان اهل بیت (علیهالسّلام)،
جریان رفتن
امام حسین (علیهالسّلام) با اسبش کنار شریعه فرات و تعارف کردن
آب به یکدیگر
گزارش وداع دوم امام (علیهالسّلام)،
نقل گزارش ابن شهرآشوب درباره کشته شدن ۱۹۵۰ نفر به دست امام (علیهالسّلام)
و جریان
مسلم جصاص،
از منقولات ضعیف و غیرمعتبر این کتاب هستند.
با این وجود، این اثر از آثار کم نظیر و ارزشمند در روایت تاریخ عاشوراست. از این رو از این نگاشته، استقبال بسیار شده و تاکنون چاپ‌های متعدد و گوناگونی از آن به بازار عرضه شده است. در سال‌های اخیر، یک چاپ سه جلدی با تصحیح و تحقیق آقای ناصر باقری بیدهندی، منتشر شده که بهترین چاپ است. همچنین این کتاب تاکنون دو بار به عربی ترجمه شده است؛ ترجمه نخست آن را نویسنده سوری دکتر نادر التقی، و ترجمه دوم را
سید هاشم میلانی انجام داده‌اند.
سید عبدالرزاق موسوی مقرم (۱۳۹۱ ق) از دیگر مقتل نویسان قرن چهاردهم می‌باشد که کتاب مقتل الحسین (علیهالسّلام) را به
زبان عربی در چهار بخش نگاشته است. از جمله مباحث بخش اول _که تنها بخش تحلیلی کتاب است_ می‌توان به این موارد اشاره کرد: لعن بر یزید، علم امام حسین (علیهالسّلام) به شهادت خود و عدم منافات آن با آیه تهلکه، پیروز شدن آن حضرت، بقای
شریعت به وجود او،
گریه بر او و
سجده بر تربت وی، علت آنکه حضرت، زنان و فرزندانش را همراه خود به
کربلا برد.
در بخش دوم به حوادثی از جمله
مرگ معاویه و بیعت خواهی یزید از امام حسین (علیهالسّلام)، خروج آن حضرت از مدینه و اقامت در مکه، اعزام مسلم به کوفه و قیام وی، خروج آن حضرت از
مکه و حرکت به سوی کوفه و منازل و حوادث بین راه تا رسیدن به کربلا و حوادث روزهای اقامت در کربلا و نیز شب عاشورا، پرداخته شده است.
بخش سوم به حوادث روز عاشورا و مبارزه و نبرد اصحاب امام حسین (علیهالسّلام) و
بنی هاشم و در نهایت مبارزه و شهادت حضرت و غارت لباس امام (علیهالسّلام) اختصاص داده شده است.
بخش چهارم، به حوادث پس از شهادت امام (علیهالسّلام) اختصاص دارد؛ از جمله برخی از حوادث خارق العاده، غارت خیمه گاه، اسب تاختن بر بدن مطهر امام (علیهالسّلام)، فرستادن سرهای شهدا به
کوفه، حرکت اسرا به سوی کوفه، خطبه‌های
اهل بیت (علیهالسّلام) در کوفه، دفن پیکر امام (علیهالسّلام)، اسرا در دارالاماره کوفه تا رفتن اهل بیت (علیهالسّلام) به شام و حوادث بین راه، حوادث شام و دربار یزید تا بازگشت اهل بیت (علیهالسّلام) از شام و حضور آنان در اربعین شهادت حضرت در کربلا و سرانجام بازگشت آنان به
مدینه.
با اینکه این کتاب از نظر ارائه بحث و ترتیب حوادث، از آثاری است که در چند دهه اخیر، مورد توجه و اعتنای محافل و مجالس وعظ و روضه خوانی قرار گرفته است، ولی مانند بسیاری از آثار دیگر این قرن _هرچند کمتر_ از آفت اعتماد به گزارش‌های ضعیف و نامعتبر مصون نمانده است؛ چنان که گزارش‌هایی همانند انتساب یک نیایش به امام حسین (علیهالسّلام) در هنگام شهادت،
انتساب تعبیر الظلیمة الظلیمة، من امة قتلت ابن بنت نبیها» به اسب امام حسین (علیهالسّلام) از زبان
امام باقر (علیهالسّلام)،
گزارش فریاد و ناله شیر در کنار بدن مطهر امام،
بر روی دست قرار دادن بدن امام (علیهالسّلام) توسط
حضرت زینب و نسبت دادن این سخن: «الهی تقبل منا هذا القربان» به حضرت زینب هنگام عبور اسرا از کنار اجساد شهدا،
و جریان نان و خرما و گردو دادن کوفیان به کودکان اهل بیت (علیهالسّلام)
از گزارش‌های ضعیف و نامعتبر این اثر است. این کتاب نخستین بار به کوشش محقق گرانمایه عزیزالله عطاردی با عنوان «چهره خونین حسین سیدالشهدا (علیهالسّلام) یا داستان کربلا» در
سال ۱۳۵۱ شمسی به فارسی ترجمه و چاپ شده است و بار دیگر، با عنوان «سالار کربلا حسین بن علی (علیهالسّلام)» به قلم مرتضی فهیم کرمانی و بار سوم با عنوان «مقتل مقرم یا روز واقعه» توسط محمدمهدی عزیزاللهی کرمانی، ترجمه و چاپ شده است.
سید محسن امین عاملی (۱۳۷۱ق) این کتاب را در
سال ۱۳۲۹ قمری
به
زبان عربی نگاشته و در سال ۱۳۳۱ قمری در صیدا به چاپ رسانده است. مؤلف، این کتاب را بر اساس کتابهای مورد اطمینان و روایات درخور اعتماد نزد علما، نوشته است؛
اما منابع خود را بیان نکرده است. بنا بر ادعای مؤلف، این کتاب مانندی ندارد و هر منصفی، امتیاز آن را نسبت به سایر کتاب‌ها می‌داند.
شیوه نگارش کتاب، به جز یک فصل از خاتمه، کاملا توصیفی و عاری از هرگونه تحلیل و تفسیر است.
این کتاب دارای یک مقدمه، سه مقصد و یک خاتمه است. در مقدمه، فضایل امام حسین (علیهالسّلام)، پیشگویی
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره شهادت آن حضرت، پاداش گریستن بر او، خطبه و چند شعر از حضرت ذکر شده است. مقصد نخست درباره گزارش قیام حضرت تا ورود به کربلاست. مقصد دوم درباره وقایع کربلا تا شهادت امام حسین (علیهالسّلام) و یارانش است. مقصد سوم درباره وقایع پس از شهادت، از جمله برخی از حوادث عجیب و خارق العاده و نیز رفتن اسرا به
کوفه و شام و خطبه‌های
امام سجاد، حضرت زینب و دیگران می‌باشد.
خاتمه، دارای دو فصل است. فصل اول درباره محل دفن سر امام حسین (علیهالسّلام) این است که نویسنده هفت قول را در این باره بیان کرده است. فصل دوم، که تنها بحث تحلیلی کتاب است، ابتدا سه پرسش را مطرح کرده و سپس به آنها پاسخ گفته است.
نکته دیگر آنکه دو کتاب دیگر به نام‌های اصدق الاخبار فی قصة الاخذ بالثار از همین نویسنده و نصاریات که مشتمل بر مرثیه‌های شیخ محمد نصار عراقی است، با صفحات مستقل، ضمیمه این کتاب هستند.
کتاب لواعج الاشجار با عنوان امام حسین (علیهالسّلام) و حماسه
کربلا به قلم ناصر پاکپرور به فارسی ترجمه، و در سال ۱۳۶۶ شمسی چاپ شده است. همچنین این کتاب به تازگی با عنوان اشک و ماتم در سوگ سبط خاتم به قلم عباس جلالی و تصحیح سیدمنذر حکیم به فارسی برگردانده شده و انتشارات فقه آن را به چاپ رسانده است. افزون بر این، مؤلف به مناسبت پرداختن به شرح حال امامان (علیهالسّلام) که در کتاب
اعیان الشیعة،
بخشی از این نگاشته را به زندگی نامه امامان (علیهالسّلام) و از جمله زندگی و قیام امام حسین (علیهالسّلام) اختصاص داده است. وی گزارشی نسبتا جامع درباره زندگی و مناقب امام حسین (علیهالسّلام) و شرح قیام آن حضرت، حوادث روز عاشورا و پس از شهادت و بحثی درباره محل دفن سر امام (علیهالسّلام) و سرهای برخی دیگر از شهدا و برخی از مباحث دیگر، ارائه کرده است. همچنین این بخش از زندگی نامه امامان از اعیان الشیعه به صورت مستقل با عنوان فی رحاب ائمه
اهل البیت (علیهالسّلام) در قالب یک مجموعه دوجلدی چاپ شده که با عنوان سیره معصومان (علیهالسّلام) به فارسی برگردانده شده و بیش از نیمی از جلد پنجم آن (بیش از صدوپنجاه صفحه) درباره امام حسین (علیهالسّلام) است.
عباس صفایی حائری (۱۳۵۷ ش) نویسنده این کتاب است. این کتاب در
سال ۱۳۳۵ شمسی برای نخستین بار چاپ شده است و چاپ جدید آن با ویرایش و تحقیق واحد تحقیقات
مسجد جمکران، در سال ۱۳۷۹ به
بازار آمد. این اثر از معدود کتابهایی است که مؤلف آن کوشیده است تا بر اساس منابع معتبر کهن، به روایتگری تاریخ عاشورا و تحلیل پیشینه،
فلسفه، پیامدهای قیام عاشورا و برخی مباحث دیگر درباره این واقعه بپردازد. از جمله مباحث این کتاب پس از مقدمه مؤلف، می‌توان به این موارد اشاره کرد: ولادت و
نسب امام حسین (علیهالسّلام) صفات و ویژگیهای اخلاقی امام حسین (علیهالسّلام)، آثار سلطنت
معاویه و منافقان، شخصیت
یزید بن معاویه، فلسفه صلح
امام حسن (علیهالسّلام) با معاویه و جنگ امام حسین (علیهالسّلام) با یزید، قضایای حضرت مسلم، قضایای امام حسین (علیهالسّلام)، تعداد نفرات دو سپاه، وقایع شب و روز عاشورا، مبارزه امام (علیهالسّلام) با دشمن، وقایعی که پس از قتل امام (علیهالسّلام) به اتفاق افتاد، مجلس ابن زیاد، روانه کردن اسیران با سرهای مقدس شهدا به سوی
شام و مجلس یزید، بنی امیه و روز عاشورا، زیارت امام حسین (علیهالسّلام) و آمدن اهل بیت (علیهالسّلام) به کربلا و اقامه عزا نزد قبر سیدالشهدا (علیهالسّلام).
همچنین این کتاب، دارای خاتمه‌ای است که مشتمل بر دو فایده است. فایده اول: شخصیت
سلیمان بن صرد خزاعی و
توابین؛ فایده دوم: شخصیت مختار و رفتار او با قاتلان امام شهید (علیهالسّلام).
افزون بر این، نویسنده در لابه لای تحلیل‌های خود، به برخی از پرسش‌ها و شبهات مطرح درباره این قیام، از جمله اینکه چرا
امام حسین (علیهالسّلام) از مدینه خارج شد و در مکه نماند، و چرا حضرت،
کوفه را برای قیامش انتخاب کرد و به یمن یا جبل طی نرفت، پاسخ داده است.
نکته آخر درباره این اثر آنکه نویسنده از اینکه مورخان و محدثان تاریخ عاشورا، از پرداختن به برخی از مسائل و وقایع مهم در تاریخ
عاشورا طفره رفته‌اند، انتقاد کرده است؛ از جمله آنکه آمار کشتگان لشکر دشمن را اندک گزارش کرده‌اند
یا
شجاعت یاران امام (علیهالسّلام) را کتمان کرده‌اند
و یا مورخانی همانند
طبری و
ابوالفرج اصفهانی، خطبه‌های
امام سجاد (علیهالسّلام)، حضرت زینب و
حضرت فاطمه صغری را منعکس نکرده‌اند.
پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۱۳۸_۱۴۸.
