• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

میرزای نائینی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



محمدحسین در سال ۱۲۴۰ ش. / ۱۲۷۷ ق. در شهر نایین و در خاندانی فاضل و محیطی روحانی و خانه‎ای پر مهر و عطوفت، قدم به عرصه گیتی نهاد و با قدوم مبارک خود آن خانه را رونق و صفایی افزون بخشید.
[۱] . اعیان الشیعه، سید محسن امین عاملی، ج ۶، ص ۵۴.

پدر او شیخ الاسلام میرزا عبدالرحیم، از خاندان بزرگ منوچهری بود که در شهر اصفهان پدرانش - پشت به پشت - لقب شیخ الاسلامی داشتند. خاندان نایینی در اصفهان به بهره‎مندی از خوبیها شهره عام و خاص و از نظر علم و دینداری زبانزد همگان بودند و خانه ایشان در زمان بروز مشکلات پناه مستمندان بود.




میرزا محمدحسین تحصیلات ابتدایی حوزوی خود را در زادگاه خویش گذراند و پس از آن بار سفر بست و در هفده سالگی (۱۲۹۳ ق) به شهر اصفهان هجرت کرد و در آن حوزه علمی بزرگ تحصیل علوم دینی را ادامه داد و دروس عالی فقه، اصول، فلسفه و حکمت را از اساتید فرهیخته ذیل آموخت.
۱. ابوالمعالی فرزند حاج محمد ابراهیم کلباسی (۱۲۴۷ - ۱۳۱۵ ق).
۲. شیخ محمد باقر ایوانکی فرزند شیخ محمد تقی اصفهانی (۱۲۳۵ - ۱۳۰۱ ق)
۳. جهانگیر خان قشقایی (۱۲۴۳ - ۱۳۲۸ ق.)
[۲] . ر.ک: مجله حوزه، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، ش ۳۰، ص ۳۹ و ۴۰؛ تذکره القبور اصفهان، مصلح الدین مهدوی، ص ۱۶۰.

نایینی این اسطوره تقوا، بعد از چندین سال کسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال ۱۳۰۳ ق آن حوزه را ترک گفت و راهی نجف اشرف شد. او پس از زیارت بارگاه ملکوتی امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ به شهر سامرا رفت. زیرا آن دیار مقدس با حضور میرزا محمد حسن شیرازی و دیگر اساتید، رونق علمی یافته و دانش پژوهان بسیاری را به سوی خود جلب کرده بود.
نایینی در آغاز ورود به حوزه سامرا در درس دو استاد فرزانه ذیل شرکت جست:
۱. سید محمد طباطبایی فشارکی (متوفی ۱۳۱۶ ق.)
۲. سید اسماعیل صدر (۱۲۵۸ - ۱۳۳۸ ق.)
او سپس در محفل پربار درس میرزا محمد حسن شیرازی (۱۲۳۰ - ۱۳۱۲ ق.) حضور یافت و مدت نه سال از دانش سرشار استاد عالی مقام خویش بهره برد و علاوه بر آن، محرم خاص میرزا گردید.
[۳] . اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۴؛ مجله حوزه، ش ۳۰، ص ۴۰.

میرزای نایینی همچنین با سفر به نجف اشرف از درس اخلاق سالک درگاه الهی آخوند ملا حسینقلی همدانی استفاده کرد.
[۴] . مجله حوزه، ش ۳۰، ص ۴۰.

او پس از رحلت میرزای شیرازی به همراه استاد دیگر خویش سید اسماعیل صدر راهی کربلا شد و در جوار مرقد امام حسین ـ علیه السلام ـ از این استاد عزیز سود جست و اقامتش در آن شهر دو سال به طول انجامید و سپس با اندوخته‎ای ارزشمند و کوله‎باری گرانسنگ در سال ۱۳۱۶ ق راهی نجف شد و در آنجا اقامت گزید.
[۵] . اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۴؛ نقباء البشر، آقا بزرگ تهرانی، ج ۲، ص ۵۹۳.

او در کنار تدریس، در جلسه علمی آخوند خراسانی حاضر می‎شد و در کمترین زمان از یاران و محرمان اسرار او گردید.
[۶] . تشیّع و مشروطیت در ایران، عبدالهادی حائری، ص ۱۵۶.آقا بزرگ تهرانی می‎نویسد: «میرزای نایینی در جلسه درس عمومی آخوند شرکت نمی‎کرد. چون او غنی از آن بود. و اگر هم شرکت می‎نمود به خاطر احترام و ادب شرکت می‎کرد نه برای تعلیم و تلمّذ». (ر.ک: نقباء البشر، ج ۲، ۵۹۴).




میرزای نایینی با مقام والای علمی، سیاسی و معنوی خویش شاگردان فاضل و آگاهی را به عالم اسلام عرضه کرد که هر یک محور فکری و علمی در جامعه شدند. در مورد شاگردان برجسته این رادمرد بزرگ می‎توان به شخصیتهای ذیل اشاره کرد:
۱. شیخ محمد علی کاظمی خراسانی (۱۳۰۹ - ۱۳۶۵ ق.)
۲. سید محسن طباطبایی حکیم (۱۳۰۶ - ۱۳۹۰)
۳. سید جمال الدین گلپایگانی (۱۲۹۵ - ۱۳۷۹ ق.)
۴. سید محمود حسینی شاهرودی (۱۳۰۱ - ۱۳۹۴ ق.)
۵. سید محمد حجت کوه کمری (۱۳۱۰ - ۱۳۷۲ ق.)
۶. سید محمد هادی میلانی (متوفی ۱۳۹۵ق.)
۷. شیخ محمدتقی آملی (۱۳۰۴ - ۱۳۹۱ ق.)
۸. سید ابوالقاسم خویی (۱۳۱۷ - ۱۴۱۳ ق.)
۹. سید محمد حسین طباطبایی (۱۳۲۱ - ۱۴۰۲ ق.)
۱۰. میرزا هاشم آملی (۱۳۲۲ - ۱۴۱۳ ق.)
[۷] . اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۵؛ مجله حوزه، شماره ۳۰، ص ۴۲؛ مجله نورعلم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، شماره ۱۰، ص ۸۹، شماره ۱۱ و شماره ۵۲ - ۵۳.

۱۱. شیخ محمد رضا طبسی نجفی (۱۳۲۲ - ۱۴۰۵ ق.)
۱۲. سید محمد حسینی همدانی (متولد ۱۳۲۲ ق.)



از میان انبوه خصلتهای پسندیده و فضیلتهای آموزنده میرزا، تنها چند نمونه آن را مرور می‎کنیم:

۳.۱ - مناجات با خدا


میرزا هنگام مناجات چنان گریه می‎کرد که قطرات اشک بر محاسن شریفشان جاری می‎شد و در قنوت نماز شب دعای ابوحمزه ثمالی را می‎خواند و در موقع نماز آشکارا رنگ رخسارش زرد می‎شد و لرزه بر اندامش می‎افتاد.
[۸] . فقهای نامدار شیعه، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، ص ۴۰۶.

آقای حسینی همدانی - شاگرد میرزا‌ - به نقل از پدر ارجمندش می‎گوید: گاهی یک ساعت به اذان صبح مانده می‎رفتیم به حرم، هنوز در حرم را باز نکرده بودند مرحوم نایینی در شب مشغول نماز و دعا بود. بعد از نماز و دعا به منزل برمی‎گشت تا به درس و بحث خود برسد.
[۹] . مجله حوزه، ش ۳۰.


۳.۲ - شرط شرکت در درس


استاد در هنگام بیان درس، توصیه‎های متعددی به شاگردان داشتند. از جمله اینکه اعتدال و خوشرویی را پیشه خود قرار دهند و پا را از اعتدال فراتر نگذارند. ایشان همچنین خواندن نماز شب و شب زنده‌داری کردن را شرطی برای حضور در درس قرار داده بود. او به شاگردان توصیه می‎کرد تا درسها را بنویسند و خود نیز به نوشته‎های آنان نظر کرده، میل داشتند هر روز یکی دو تا از نوشته‎های درس وی در کنارش باشد و بدانها نگاه بکند.

۳.۳ - نوآوری در اصول


علم دانش اصول فقه که شیوه صحیح استنباط از منابع فقه را به ما می‎آموزد در طول تاریخ حوزه‎های علمی شیعه تحول، گسترش و نوآوریهای بسیاری داشته است از جمله دانشمندانی که در رونق و جلو رفتن اصول زحمت فوق العاده کشید،‌ آیة الله نایینی است، بدان حد که نوآور و مجددالاصول نام گرفت و به مقامی در این علم رسید که اکثر معاصران از نظریات وی پیروی می‎کنند و آن را هم سنگ با نظریات آخوند خراسانی در اصول به حساب می‎آورند.
[۱۰] . اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۴.
این مهم را می‎توان از تقریرات نوشته شده از سوی شاگردان ممتاز درس او به دست آورد.



در عصر میرزا انقلابی مردمی به منظور مهار استبداد و تحصیل استقلال و امنیت به رهبری عالمان دین در ایران انجام شد که به نهضت مشروطه معروف شده است. در این نهضت آیة الله نایینی را می‎توان از پیشگامانی به شمار آورد که در کنار عالمانی دیگر چون آخوند خراسانی نقش مؤثری را در پیروزی آن ایفا کرد.
اهداف علما و رهبران روحانی نهضت مشروطه ایران از این قرار بود:
۱. برپایی حکومت خدا
۲. اجرای قوانین الهی
۳. حفظ و پاسداری سنتهای الهی
۴. حفظ جان و مال و ناموس مردم
در سال ۱۳۲۷ ق. سلطنت استبدادی محمد علی شاه با به توپ بستن مجلس به پایان عمر خود رسید و مشروطه خواهان پس از فتح تهران حکومت را به دست گرفتند. اما با دخالت اجانب به جای بر سر کار آمدن دانشمندان اسلامی و اجرای احکام دین، فئودالها و غربزدگان و ایادی استکبار رهبری نهضت را به دست گرفتند و انقلابی را که علما با اهداف بلندی دنبال می‎کردند از مسیر اصلی‎اش منحرف ساختند و به جای آنکه دشمنان واقعی مشروطه را کیفر کنند، شیخ فضل الله نوری را بر دار کردند.
اکثر علمای بزرگ نجف اشرف به این امید که خواهند توانست به آن نهضت محتوایی اسلامی ببخشند از آن پشتیبانی کردند؛ که در این میان نام آخوند خراسانی و میرزا محمد حسین نایینی نیز به چشم می‎خورد. مخالفان مشروطه برای مقابله با نهضت تلاش کرده، حتی میرزا را نیز هدف قرار دادند. در مقابل، روزنامه حبل المتین در دفاع از مشروطه و آیة الله نایینی چنین می‎نویسد:
«مردم نباید تحت تأثیر این بدگوییهای دشمنان مشروطه، نسبت به نایینی که خدمات او به مشروطه و اسلام فراموش ناشدنی است قرار گیرند.»
[۱۱] . تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۵۷.

آیة الله نایینی در کنار آخوند خراسانی، در رهبری نهضت از اعتمادی کامل برخوردار بود و از نزدیکترین افراد به وی به شمار می‎رفت که در این باره یکی از نویسندگان می‎گوید:
«آشنایان به زندگی نایینی را باور بر آن است که نامبرده حتی متن تلگرافها و بیانیه‎های عمومی آخوند خراسانی (و دیگر رهبران نهضت) را پیرامون انقلاب مشروطیت انشا می‎کرده است».
[۱۲] . تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۵۷.

پس از آنکه آخوند خراسانی حکم به وجوب مبارزه با دیکتاتوری و خلع محمد علی شاه داد، مردم مهیّای جهاد همراه با علما شدند آخوند نیز همگام با مردم و دیگر علما عازم حرکت به ایران گردید ولی در بامداد همان روزی که عازم ایران بود (۱۳۲۹ ق.) به مرگ ناگهانی و مرموز درگذشت و با در گذشت ایشان نهضت مشروطه، رو به ضعف گذارد.
[۱۳] . نقش مجتهد فارس، محمدرضا رحمتی، ص ۱۰۴؛ تاریخ نهضتهای دینی سیاسی معاصر، علی اصغر حلبی، ص ۲۹۸.

البته رحلت آخوند خراسانی حرکت علما را به ایران تعطیل نکرد بلکه آنان بعد از توقف، چند هفته‎ای بعد در محرم ۱۳۳۰ ق به سوی کاظمین حرکت کردند؛ که یکی از آنها آیه الله نایینی بود. رهبران روحانی در شهر کاظمین هیأتی تشکیل دادند تا در اجرای هدف جنبش علما فعالیت کنند سرانجام فعالیت‎های انان باعث شد که آرامش به کشور ایران بازگردد.
[۱۴] . تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۶۰.




پس از شروع جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ م) بخش وسیعی از خاک کشور عراق به دست نیروهای انگلیسی اشغال شد. در پی این امر علمای شیعه وارد صحنه شده، علیه آنان حکم جهاد دادند. در این میان آیة الله نایینی نقش خویش را به طور فعال ایفا کرد و همگام با دیگر علما علیه قوای خارجی دست به قیام زدند.
[۱۵] . ر.ک: تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۶۹.

بعد از شکست دولت عثمانی، دولت انگلیس در صدد روی کار آوردن حکومتی دست نشانده و انگلیسی بر عراق برآمد و از مردم عراق دعوت شد تا در یک انتخابات عمومی برای تعیین یک حاکم انگلیسی برای خود شرکت جویند. علما و روحانیان طراز اول عراق نیز مجدداً به مخالفت با انگلیسیان برخاسته، با صدور فتوا، انتخاب فردی کافر را برای حکومت بر مسلمانان حرام دانستند. دولت انگلیس که خود را در مخمصه دید قراردادی با ملک فیصل بست و او را در سال ۱۳۴۰ قمری پادشاه عراق گردانید.
[۱۶] . تشیع و مشروطیت در ایران، ۱۷۳.

فتوای علما چنان تأثیری در مردم گذاشت که امکان انتخابات را در شهرهایی چون نجف و کوفه سلب کرد. بعد از این رخدادها بود که استعمار پیر زمینه تبعید مراجع دینی را تدارک دید و آیة الله نایینی و آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی را به ایران تبعید کرد.
[۱۷] . تشیع و مشروطیت در ایران، ۱۷۵؛ اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۵؛ فقهای نامدار شیعه، ص ۴۰۹.

آن دو مرجع بزرگوار با استقبال پرشور مردم مذهبی ایران و علما و روحانیون شهرهای مختلف مخصوصاً علمای قم قرار گرفتند و سپس به برپایی جلسه درس و اقامه نماز جماعت پرداختند.
سرانجام ملک فیصل در اثر فشار مردم و علما، مجبور به عذرخواهی از مراجع تبعید شده گردید و آن دو فرزانه دهر پس از یک سال دوری از حوزه علمیه نجف در سال ۱۳۴۲ ق. بازگشتند.



از آن دریای بیکران علوم دینی آثار ذیل به یادگار مانده است:
۱. تعلیقه بر عروة الوثقی (در فقه)
۲. لباس مشکوک (در فقه)
۳. التعبدی و التوصلی (در اصول)
۴. وسیلةالنجاة
۵. سؤال و جوابهای استدلالی فقهی
۶. تقریرات اصول، که برخی از شاگردان او درسهای علم اصول وی را به رشته تحریر درآوردند و در حال حاضر دو کتاب «فوائد الاصول» اثر شیخ محمد علی کاظمی و «اجواد التقریرات» اثر سید ابوالقاسم خویی در دسترس فضلا و دانش پژوهان حوزه‎های علمی است.
۷. لاضرر (در اصول)
۸. احکام خلل (در فقه)
۹. معانی حرفیه
۱۰. تزاحم و ترتّب (در اصول)
۱۱. تنبیه الامة و تنزیه الملة
و ...
[۱۸] . نقباء البشر، ج ۲، ص ۵۹۴ - ۵۹۶؛ اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۵.




سرانجام استاد فقها و مجتهدان عصر آیة الله العظمی میرزا محمدحسین نایینی پس از عمری تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمایه و تعالی اسلام و مسلمین در ۲۶ جمادی الاولی سال ۱۳۵۵ ق. ندای حق را لبیک گفت و به جوار رحمت ایزدی پیوست.
پیکر مطهر او در نجف اشرف با شکوه خاصی تشییع گردید و پس از اقامه نماز به وسیله آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی، در کنار حرم مطهر حضرت علی ـ علیه السلام ـ به خاک سپرده شد.



 
۱. . اعیان الشیعه، سید محسن امین عاملی، ج ۶، ص ۵۴.
۲. . ر.ک: مجله حوزه، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، ش ۳۰، ص ۳۹ و ۴۰؛ تذکره القبور اصفهان، مصلح الدین مهدوی، ص ۱۶۰.
۳. . اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۴؛ مجله حوزه، ش ۳۰، ص ۴۰.
۴. . مجله حوزه، ش ۳۰، ص ۴۰.
۵. . اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۴؛ نقباء البشر، آقا بزرگ تهرانی، ج ۲، ص ۵۹۳.
۶. . تشیّع و مشروطیت در ایران، عبدالهادی حائری، ص ۱۵۶.آقا بزرگ تهرانی می‎نویسد: «میرزای نایینی در جلسه درس عمومی آخوند شرکت نمی‎کرد. چون او غنی از آن بود. و اگر هم شرکت می‎نمود به خاطر احترام و ادب شرکت می‎کرد نه برای تعلیم و تلمّذ». (ر.ک: نقباء البشر، ج ۲، ۵۹۴).
۷. . اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۵؛ مجله حوزه، شماره ۳۰، ص ۴۲؛ مجله نورعلم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، شماره ۱۰، ص ۸۹، شماره ۱۱ و شماره ۵۲ - ۵۳.
۸. . فقهای نامدار شیعه، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، ص ۴۰۶.
۹. . مجله حوزه، ش ۳۰.
۱۰. . اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۴.
۱۱. . تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۵۷.
۱۲. . تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۵۷.
۱۳. . نقش مجتهد فارس، محمدرضا رحمتی، ص ۱۰۴؛ تاریخ نهضتهای دینی سیاسی معاصر، علی اصغر حلبی، ص ۲۹۸.
۱۴. . تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۶۰.
۱۵. . ر.ک: تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۶۹.
۱۶. . تشیع و مشروطیت در ایران، ۱۷۳.
۱۷. . تشیع و مشروطیت در ایران، ۱۷۵؛ اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۵؛ فقهای نامدار شیعه، ص ۴۰۹.
۱۸. . نقباء البشر، ج ۲، ص ۵۹۴ - ۵۹۶؛ اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۵.




سایت اندیشه قم    



جعبه ابزار