هدایة المسترشدین (طبع قدیم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «هدایة المسترشدین»، نوشته علامه محقق، شیخ
محمد تقی بن محمد رحیم (عبد الرحیم) رازی اصفهانی نجفی (متوفای ۱۲۴۸ ق)، به
زبان عربی و شرح کتاب «معالم الدین» شیخ حسن،
فرزند شهید ثانی است.
این کتاب، مورد قبول و تعریف بزرگان و
محققین علم اصول واقع شده، تا جایی که مؤلف، به «
صاحب حاشیه»، مشهور شده و حتی خاندان او نیز به این اسم شهرت پیدا کرده‌اند و منظور از «صاحب حاشیه» به صورت مطلق و بدون قرینه، در کتاب‌های اصولی، شیخ محمد تقی اصفهانی است.
کتاب «هدایة المسترشدین»، تحول عظیمی در علم اصول ایجاد کرده و بزرگانی همچون
شیخ مرتضی انصاری،
میرزا حبیب الله رشتی،
آخوند صاحب کفایه و دیگر بزرگان و صاحب نظران علم اصول، به آن توجه کرده‌اند.
آقا بزرگ تهرانی، در «
کرام البررة» راجع به این کتاب، این گونه می‌نویسد: «قال شیخنا فی خاتمة «المستدرک»، عند ذکر هذا الکتاب: انه فی کتب الاصولیین کالربیع من الفصول».
اگر چه این کتاب، به عنوان شرح معالم الدین نوشته شده، اما حقیقت مطلب این است که کتاب مستقلی است که نظریات جدید و ابتکارات خاصی را در بر دارد.
کتاب، دارای دو مقصد است که مقصد اول آن، مشتمل بر سه فصل و مقصد دوم، شامل نه مطلب می‌باشد.
فهرست مطالب مطرح شده در کتاب، از این قرار است:
معنای
فقه در
لغت و
اصطلاح؛
مرتبه علم فقه؛
موضوع علم اصول؛
مباحث الفاظ (تقسیمات لفظ، حقیقت لغوی و شرعی، بحث در مورد مشترک و...) ؛
اوامر و
نواهی (معنای
صیغه امر، دلالت یا عدم دلالت امر بر
مرة و تکرار،
مقدمه واجب و...) ؛
عموم و خصوص (الفاظ عموم، پاره‌ای از مباحث تخصیص و...) ؛
اجماع؛
اخبار؛
نسخ؛
ادله عقلی (
حسن و قبح عقلی،
حجیت عقل و...) و
اجتهاد و
تقلید.
۱. در مطلب اول از المقصد الثانی معالم، این عبارت وجود دارد: «و ان کان بدون المناسبة فهو المرتجل. اصل لا ریب فی وجوب الحقیقة اللغویة و العرفیة...» .
شارح، در بین کلمه «المرتجل» و «اصل» بحثی را آغاز کرده که از صفحه ۲۱ تا صفحه ۹۱ ادامه پیدا می‌کند. در ابتدای ورود به این مبحث، این طور می‌نویسد: «و حیث ان المصنف اقتصر فی مباحث الالفاظ علی قلیل من مطالبها و کان هناک فوائد یلیق الاشارة الیها و مطالب جیدة یتوقف کثیر من المباحث المتعلقة بالالفاظ علیها کان الحری الاشارة الی ما یسع المقام لذکرها و لنضع ذلک فی فوائد.»
ایشان، در این قسمت، ۱۲ فایده را ذکر می‌کنند که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
حقیقت و مجاز،
وضع شخصی و نوعی،
اقسام وضع به اعتبار موضوع له،
وضع مفرد و مرکب،
علائم حقیقت و مجاز و
مشتق.
۲. از صفحه ۹۹ تا صحفه ۱۱۴ مبحث صحیحی و اعمی را مطرح می‌کند و در ابتدای آن، این طور می‌گوید: «و لنتبع الکلام فی المرام بمسئلة اخری تداول ذکرها بین الاعلام یناسب ایرادها فی المقام و هی ان الفاظ العبادات کالصلوة و الزکوة هل هی اسام للصحیحة... او یعمها».
۳. در بحث
صیغه افعل، ۷ صفحه و در بحث
مجاز راجح، حدود ۲۰ صفحه و در بیان
واجب مطلق و مشروط حدود ۷ صفحه مطالب مستقلی را طرح و تبیین می‌فرمایند.
۴. ایشان، در بحث وجوب مقدمه، از صفحه ۲۱۰ تا صفحه ۲۲۱ مطالبی را عنوان می‌فرماید که این چنین آغاز می‌شود: «ثم ان هنا حججا اخری للقول بوجوب المقدمة قد اشار الیها غیر واحد من الاجلة بعضها متینة و بعضها مزینة لا باس بالاشارة الی جملة منها...»
۵. در ثمره عملی
مسئله ضد، از صفحه ۲۴۳ تا صفحه ۲۵۱ و در تبدیل شدن
واجب موسع به
واجب مضیق به علت
ظن فوت با تاخیر و در تعریف
واجب کفایی از صفحه ۲۶۳ تا ۲۷۶ نیز، مطالب ارزنده‌ای ذکر شده است و در همان بحث، مؤلف، دلیل ذکر نشدن واجب کفایی در معالم را این چنین بیان می‌کند: «و کانه ترک المصنف لعدم الخلاف فی وقوعه و عدم الخلاف بیننا فی وجوبه علی الجمیع حسب ما یاتی الاشارة الیها».
۶. شارح، در بحث مفاهیم، به مباحثی نظیر اقسام دلالت، تعریف
منطوق و
مفهوم،
اقسام منطوق،
اقسام مفهوم مخالف و
مفهوم شرط می‌پردازد.
۷. جمع محلی به لام از صفحه ۳۴۳، سطر ۳، تا صفحه ۳۶۲، بحث عموم نکره در سیاق نفی از صفحه ۳۶۳ تا ۳۶۹، بحث
تخصیص عموم، از صفحه ۳۷۱ تا ۳۷۶ و بحث
اجماع همراه با بحث
حجیت مطلق ظن از صفحه ۳۸۱ تا ۴۱۶.
۸. بحث
شهرت را از صفحه ۴۱۶ تا صفحه ۴۲۷ مطرح می‌فرماید و قبل از ورود به بحث، این جملات را ذکر می‌کند: «بقی الکلام فی الادلة العقلیة و المصنف رحمة‌الله‌علیه لم یتعرض الا لبعض المسائل المعدودة منها و نحن بعون الله سبحانه و حسن توفیقه نفصل الکلام فی اقسامها و تمییز الصحیح من المزیف منها و توضیح القول فی وجوهها...»
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
