• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

پدیده های با برکت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



یکی از پدیده‌های مبارک، قرآن است



یکی از پدیده‌های مبارک، قرآن است که در ۴ آیه، از آن یاد شده است:«و هذا کِتبٌ اَنزَلنهُ مُبارَکٌ». مبارک بودن قرآن را بنابر تعریف برکت به «ثبوت خیر» به این سبب دانسته‌اند که تلاوت و عمل کردن به قرآن، راه رسیدن به سعادت و خیر است و علم اولین و آخرین و بخشش گناهان و حلال و حرام در آن آمده است
[۵] مجمع البیان، ج‌۴، ص‌۵۱۶‌.
و بنابر تعریف برکت به «افزون شدن»، مبارک بودن قرآن را به سبب بیان افزون و ناسخ بودن آن نسبت به کتابهای پیشین و ماندگاری آن تا پایان تکلیف دانسته‌اند.
[۶] مجمع البیان، ج‌۴، ص‌۵۱۶‌.
[۷] مجمع البحرین، ج‌۱، ص‌۱۹۱، «برک».


۱.۱ - نزول قرآن در شبی مبارک

آیه دیگری نزول قرآن را در شبی مبارک می‌داند:«اِنّا اَنزَلنهُ فی لَیلَة مُبرَکَة» بیشتر مفسران
[۹] روح المعانی، مج ۱۴، ج ۲۵، ص‌۱۷۰.
منظور از «لَیلَة مُبارَکَة» را شب قدر
[۱۰] جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۵، ص‌۱۳۸
[۱۱] تفسیر بیضاوی، ج‌۴، ص‌۱۱۷.
و بعضی شب پانزدهم شعبان
[۱۲] جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۵، ص‌۱۳۹.
دانسته‌اند؛ اما برخی به دلالت «اِنّا اَنزَلنهُ فی لَیلَةِ القَدر» و «شَهرُ رَمَضانَ الَّذِی اُنزِلَ فیهِ القُرءانُ» قول نخست را صحیح‌تر می‌دانند.
[۱۵] مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۹۳
[۱۶] تفسیر قرطبی، ج‌۱۶، ص‌۸۵‌.
وصف مبارک را به سبب اجابت دعا
[۱۷] مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۷۸۶.
و نزول برکات و ثواب و خیری دانسته‌اند که در این شب از جانب خداوند بر بندگان نازل می‌شود.
[۱۸] روح‌المعانی، مج‌۱۴، ج‌۲۵، ص‌۱۷۲.


۱.۲ - پدیده های مبارک در قرآن

در قرآن از پدیده‌های مبارک دیگری یاد شده است که می‌توان از آن‌ها با عنوان مکانهای مبارک نام برد. این مکانها عبارت‌اند از: زمین مکه و سرزمین شام . زمین گسترده‌ترین مکانی است که قرآن از برکت نهادن خداوند در آن سخن گفته است:«... بِالَّذی خَلَقَ الاَرضَ... وبرَکَ فیها». منظور از برکت را خیر دائمی زمین برای اهلش و روییدن درختان دانسته‌اند.
[۲۰] جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۴، ص‌۱۲۰.
در آیه‌ای از کعبه با وصف مبارک یاد شده است:«اِنَّ اَوَّلَ بَیت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکًا». برکت کعبه را به سبب ثواب و بخشش گناهان دانسته‌اند که حاجیان ، عمره‌گزاران ، معتکفان و طواف کنندگان کعبه به دست می‌آورند.
[۲۳] مجمع البیان، ج‌۲، ص‌۷۹۸.


۱.۳ - با برکت بودن سرزمین شام

در ۶ آیه به برکت سرزمینی اشاره شده است که مشهور مفسران آن را سرزمین شام
[۳۰] جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۲، ص‌۱۰۲
[۳۱] الکشاف، ج‌۲، ص‌۱۴۹
[۳۲] مجمع البیان، ج‌۴، ص‌۷۲۵.
یا بخشی از آن منطقه
[۳۵] مجمع البیان، ج‌۴، ص‌۷۲۵
[۳۶] مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۶۱۱‌
[۳۷] تفسیر قرطبی، ج‌۱۱، ص‌۲۰۲
[۳۸] تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۸۵.
دانسته و عامل برکت آن را با تعابیری گوناگون در دو نظریه
[۳۹] مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۳۹۲
[۴۰] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۱۳۹
[۴۱] تفسیر قرطبی، ج‌۱۱، ص‌۲۰۲.
بیان کرده‌اند:

۱.۳.۱ - علت با برکت بودن سرزمین شام

عده‌ای برکت این سرزمین را به حاصلخیزی زمین و وجود محصولات کشاورزی، درختان و میوه‌های فراوان و چشمه‌ها و نهرهای جاری دانسته‌اند.
[۴۲] تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۸۵.
بعضی به نزول وحی و ملائکه در این سرزمین و وجود پیامبران بسیار و مدفن آن‌ها اشاره کرده
[۴۳] مجمع‌البیان، ج‌۶‌، ص‌۶۱۱‌
[۴۴] التفسیر الکبیر، ج‌۲۲، ص‌۱۹۰
[۴۵] التفسیر الکبیر، ج‌۲۲، ص۲۰۱
[۴۶] التحریر و التنویر، ج‌۱۳، ص‌۲۰.
و سرزمین شام را برکت یافته از آن‌ها دانسته‌اند. در روایتی از پیامبر ، شام سرزمین برگزیده خدا و جایگاه گسیل بندگان برگزیده‌اش معرفی شده است.
[۴۷] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۱۳۹.
فخر رازی نیز بر این باور است که خداوند نشان برکات خود را بر سرزمین شام نهاده‌است.
[۴۸] التفسیر الکبیر، ج‌۲۲، ص‌۱۹۰.


۱.۴ - وقایع مبارک در سرزمین شام در قرآن

برکت این زمین در قرآن، ضمن وقایعی بازگو شده است:

۱.۴.۱ - واقعه اول

خداوند در شب معراج ، پیامبر را از مسجدالحرام تا مسجدالاقصی که در سرزمینی مبارک است، سیر داد:«المَسجِدِ الاَقصَا الَّذی برَکنا حَولَهُ».
[۵۰] مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۶۱۱‌.


۱.۴.۲ - واقعه دوم

خداوند بنی‌اسرائیل را در سرزمینی برکت یافته مستقر کرد:«و اَورَثنَا القَومَ... مَشرِقَ الاَرضِ ومَغرِبَهَا الَّتی برَکنا فیها». مراد از این سرزمین را شام یا مصر دانسته‌اند.
[۵۲] مجمع البیان، ج‌۴، ص‌۷۲۵.


۱.۴.۳ - واقعه سوم

خداوند ابراهیم و لوط را نجات بخشید و در سرزمینی با برکت برای همه جهانیان، جای داد:«و‌نَجَّینهُ ولوطًا اِلَی الاَرضِ الَّتی برَکنا فیها لِلعلَمین». مفسران سخنان مختلفی در معرفی این سرزمین گزارش کرده‌اند؛ قتاده آن را سرزمین شام و جبائی آن را بیت المقدس دانسته و به نظر ابن‌عباس به دلیل آیه «اَوَّلَ بَیت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکًا» (آل‌عمران:‌۹۶) آن مکان، مکه است.
[۵۴] مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۸۹‌
[۵۵] تفسیر قرطبی، ج‌۱۱، ص‌۲۰۲.
بعضی هم آن را مصر
[۵۶] تفسیر قرطبی، ج‌۱۱، ص‌۲۰۲.
دانسته‌اند.

۱.۴.۴ - واقعه چهارم

قرآن از حرکت تند باد به فرمان سلیمان به سوی سرزمینی برکت یافته یاد می‌کند:«ولِسُلَیمنَ الرِّیحَ عاصِفَةً تَجری بِاَمرِهِ اِلَی‌الاَرضِ الَّتی برَکنا فیها». باد به فرمان سلیمان به هر جا می‌رفت و در نهایت به محل استقرار سلیمان در شام بازمی‌گشت.
[۵۸] جامع‌البیان، مج‌۱۰، ج‌۱۷، ص‌۷۳.


۱.۴.۵ - واقعه پنجم

در آیه ۱۸ سبأ نیز سخن از برکت یافتگی مکانی است که قوم سبأ با آن‌جا ارتباط داشتند:«و‌جَعَلنا بَینَهُم وبَینَ القُرَی الَّتی برَکنا فیها قُرًی ظهِرَة...» مفسران، این سرزمین را شام و برکت آن را به داشتن ۴۷۰۰ قریه با آب و درختان و محصولات فراوان دانسته‌اند. بعضی هم گفته‌اند:با فراوانی قریه‌ها به آن‌جا برکت داده شده است.
[۶۰] تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۸۵.
بعضی هم منظور از این سرزمین را بیت‌المقدس و ارض مقدسه گفته‌اند.
[۶۱] جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۲، ص‌۱۰۲.
در بعضی روایات شیعه برای این آیه تأویلهایی آمده است؛ این روایات، «القُرَی الَّتی برَکنا فیها» را اهل‌بیت و «قُرًی ظهِرَة» را واسطه‌های بین اهل‌بیت و شیعیان مانند راویان حدیث و فقیهان دانسته‌اند. بعضی از مفسران شیعه این روایات را در مقام تفسیر آیه نشمرده و آن‌ها را بازگو کننده بطنی از قرآن دانسته‌اند.

۱.۴.۶ - واقعه ششم

قرآن از محل برانگیخته شدن موسی با تعبیر «بقعه مبارکه» یاد می‌کند:«نودِیَ مِن شطِیِ الوادِ الاَیمَنِ فِی البُقعَةِ المُبرَکَةِ». فخر رازی وصف مبارک را به این سبب دانسته که پیامبری موسی از آن مکان آغاز شده است.
[۶۷] التفسیر الکبیر، ج‌۲۴، ص‌۲۴۴.
مفسران « بقعه مبارکه » را همان سرزمین مقدس می‌دانند که هنگام ورود موسی به آنجا، خداوند او را این گونه خطاب کرد:«فَاخلَع نَعلَیکَ اِنَّکَ بِالوادِ المُقَدَّسِ».
[۶۹] مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۳۹۲.
مفسران «مقدس» را «مبارک» معنا کرده‌اند
[۷۰] جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۶، ص‌۱۸۲
، افزون بر این واژه‌های «سَیناء»:«شَجَرَةً تَخرُجُ مِن طورِ سَیناءَ»
[۷۲] جامع البیان، مج‌۱۰، ج‌۱۸، ص‌۱۹
و «سینین»
[۷۵] جامع البیان، مج‌۱۵، ج‌۳۰، ص‌۳۰۵
:«و طور سینین» را به معنای مبارک و منظور از طور سیناء و طور سینین را کوهی دانسته‌اند که در آن‌جا ندایی موسی را مخاطب قرار داد.
[۷۸] جامع البیان، مج ۱۰، ج‌۱۸، ص‌۱۹
[۷۹] جامع البیان، مج ۱۵، ج‌۳۰، ص‌۳۰۳
مفسران برای این دو عبارت معناهای دیگری نیز بازگو کرده‌اند.
[۸۲] جامع البیان، مج‌۱۰، ج‌۱۸، ص‌۱۹
[۸۳] جامع البیان، مج‌۱۵، ج‌۳۰، ص‌۳۰۳‌۳۰۵
[۸۴] التبیان، ج‌۷، ص‌۳۵۸


۱.۵ - جلوه های طبیعت پدیده ای مبارک

بخشی دیگر از پدیده‌های مبارک مربوط به بعضی از جلوه‌های طبیعت است؛

۱.۵.۱ - درخت زتون

در آیه‌ای ضمن تمثیلی برای نور خداوند، از درخت مبارک زیتون سخن رفته است:«کَاَنَّها کَوکَبٌ دُرّیٌّ یوقَدُ مِن شَجَرَة مُبرَکَة زَیتونَة». مفسران برکت درخت زیتون را بدین سبب دانسته‌اند که گونه‌هایی از منافع را در خود جای داده است و روغن آن روشن‌ترین روغن است، افزون بر این گفته‌اند که درخت زیتون نخستین درختی است که پس از طوفان نوح روییده و محل رویش آن منزلگاه انبیا بوده است.
[۸۷] مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۲۲۵.


۱.۵.۲ - بارش باران

یکی دیگر از جلوه‌های طبیعت باران است که قرآن از آن با تعبیر « آب مبارک » یاد می‌کند:«ونَزَّلنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبرَکًا». وجه برکت باران را در ادامه آیه با ذکر کارکرد آن در رویش باغها و دانه‌های کشاورزی و درختان و برخورداری انسان از رزق و روزی، می‌توان دریافت
[۸۹] جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۶، ص‌۱۹۶‌۱۹۷
:«فَاَنبَتنا بِهِ جَنّت وحَبَّ الحَصید». مفسران برکت زمین را به رویش درختان تفسیر کرده‌اند.
[۹۵] جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۴، ص‌۱۲۰.


۱.۶ - سلام کردن از جمله پدیده های مبارک

پدیده مبارک دیگری که قرآن در ضمن دستوری اخلاقی برای حسن معاشرت مسلمانان از آن یاد کرده « سلام » است:«فَاِذا دَخَلتُم بُیوتًا فَسَلِّموا عَلی اَنفُسِکُم تَحِیَّةً مِن عِندِ اللّهِ مُبرَکَةً». مفسران، پیوسته سلام گفتن را سبب زیادی خیر دانسته‌اند
[۹۷] مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۲۴۷.
، زیرا از دعای مؤمن برای مؤمن امید خیری از جانب خداوند می‌رود.

۱.۷ - پدیده های مبارک دیگر در قرآن

افزون بر این پدیده‌های با برکت که در قرآن آمده، در روایات نیز پدیده‌های بسیاری مانند: آب ، آتش ، گوسفند ، بز و... دارای برکت معرفی شده‌اند.
[۱۰۰] بحارالانوار، ج‌۶۱‌، ص ۱۲۷
[۱۰۲] بحارالانوار، ج‌۲۲، ص‌۲۲۶
[۱۰۳] سفینة‌البحار، ج‌۱، ص‌۱۸۶، «برک».



الامامة و التبصره؛ انوارالتنزیل و اسرار التأویل، بیضاوی؛ بحارالانوار؛ تاج العروس من جواهرالقاموس؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر القرآن الکریم، ابن‌عربی؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه؛ عیون الحکم و المواعظ؛ الفتوحات‌المکیه؛ الکافی؛ الکشاف؛ کشف الاسرار و عدة‌الابرار؛ کمال الدین و تمام النعمه؛ لسان العرب؛ لغت نامه؛ مجمع البحرین؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مسند احمد‌بن حنبل؛ معجم الفروق اللغویه؛ معجم اللاهوت الکتابی؛ معجم مقاییس اللغه؛ مفردات الفاظ القرآن؛ الموسوعة الفقهیة المیسره؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ واژه‌های دخیل در قرآن مجید؛ وسائل‌الشیعه.


۱. انعام/سوره۶، آیه۹۲.    
۲. انعام/سوره۶، آیه۱۵۵.    
۳. انبیاء/سوره۲۱، آیه۵۰‌.    
۴. ص/سوره۳۸، آیه۲۹.    
۵. مجمع البیان، ج‌۴، ص‌۵۱۶‌.
۶. مجمع البیان، ج‌۴، ص‌۵۱۶‌.
۷. مجمع البحرین، ج‌۱، ص‌۱۹۱، «برک».
۸. دخان/سوره۴۴، آیه۳.    
۹. روح المعانی، مج ۱۴، ج ۲۵، ص‌۱۷۰.
۱۰. جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۵، ص‌۱۳۸
۱۱. تفسیر بیضاوی، ج‌۴، ص‌۱۱۷.
۱۲. جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۵، ص‌۱۳۹.
۱۳. قدر/سوره۹۷، آیه۱.    
۱۴. بقره/سوره۲، آیه۱۸۵.    
۱۵. مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۹۳
۱۶. تفسیر قرطبی، ج‌۱۶، ص‌۸۵‌.
۱۷. مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۷۸۶.
۱۸. روح‌المعانی، مج‌۱۴، ج‌۲۵، ص‌۱۷۲.
۱۹. فصّلت/سوره۴۱، آیه۹ - ۱۰.    
۲۰. جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۴، ص‌۱۲۰.
۲۱. آل‌عمران/سوره۳، آیه۹۶.    
۲۲. الکشاف، ج‌۱، ص‌۳۸۷    
۲۳. مجمع البیان، ج‌۲، ص‌۷۹۸.
۲۴. اعراف/سوره۷، آیه۱۳۷.    
۲۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۱.    
۲۶. انبیاء/سوره۲۱، آیه۷۱.    
۲۷. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۱‌.    
۲۸. قصص/سوره۲۸، آیه۳۰.    
۲۹. سبأ/سوره۳۴، آیه۱۸.    
۳۰. جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۲، ص‌۱۰۲
۳۱. الکشاف، ج‌۲، ص‌۱۴۹
۳۲. مجمع البیان، ج‌۴، ص‌۷۲۵.
۳۳. الکشاف، ج‌۲، ص‌۱۴۹    
۳۴. الکشاف، ج‌۲، ۶۴۸‌    
۳۵. مجمع البیان، ج‌۴، ص‌۷۲۵
۳۶. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۶۱۱‌
۳۷. تفسیر قرطبی، ج‌۱۱، ص‌۲۰۲
۳۸. تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۸۵.
۳۹. مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۳۹۲
۴۰. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۱۳۹
۴۱. تفسیر قرطبی، ج‌۱۱، ص‌۲۰۲.
۴۲. تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۸۵.
۴۳. مجمع‌البیان، ج‌۶‌، ص‌۶۱۱‌
۴۴. التفسیر الکبیر، ج‌۲۲، ص‌۱۹۰
۴۵. التفسیر الکبیر، ج‌۲۲، ص۲۰۱
۴۶. التحریر و التنویر، ج‌۱۳، ص‌۲۰.
۴۷. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۱۳۹.
۴۸. التفسیر الکبیر، ج‌۲۲، ص‌۱۹۰.
۴۹. اسراء/سوره۱۷، آیه۱.    
۵۰. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۶۱۱‌.
۵۱. اعراف/سوره۷، آیه۱۳۷.    
۵۲. مجمع البیان، ج‌۴، ص‌۷۲۵.
۵۳. انبیاء/سوره۲۱، آیه۷۱.    
۵۴. مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۸۹‌
۵۵. تفسیر قرطبی، ج‌۱۱، ص‌۲۰۲.
۵۶. تفسیر قرطبی، ج‌۱۱، ص‌۲۰۲.
۵۷. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۱.    
۵۸. جامع‌البیان، مج‌۱۰، ج‌۱۷، ص‌۷۳.
۵۹. سبأ/سوره۳۴، آیه۱۸.    
۶۰. تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۸۵.
۶۱. جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۲، ص‌۱۰۲.
۶۲. الامامة والتبصره، ص‌۱۴۰    
۶۳. کمال الدین، ص‌۴۸۳    
۶۴. وسائل‌الشیعه، ج‌۲۷، ص‌۱۵۲.    
۶۵. المیزان، ج‌۱۶، ص‌۳۶۸.    
۶۶. قصص/سوره۲۸، آیه۳۰.    
۶۷. التفسیر الکبیر، ج‌۲۴، ص‌۲۴۴.
۶۸. طه/سوره۲۰، آیه۱۲.    
۶۹. مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۳۹۲.
۷۰. جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۶، ص‌۱۸۲
۷۱. التبیان، ج‌۱۰، ص‌۲۵۶.    
۷۲. جامع البیان، مج‌۱۰، ج‌۱۸، ص‌۱۹
۷۳. التبیان، ج‌۷، ص‌۳۵۷.    
۷۴. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۲۰.    
۷۵. جامع البیان، مج‌۱۵، ج‌۳۰، ص‌۳۰۵
۷۶. التبیان، ج‌۱۰، ص‌۳۷۵.    
۷۷. تین/سوره۹۵، آیه۲.    
۷۸. جامع البیان، مج ۱۰، ج‌۱۸، ص‌۱۹
۷۹. جامع البیان، مج ۱۵، ج‌۳۰، ص‌۳۰۳
۸۰. التبیان، ج‌۷، ص‌۳۵۸    
۸۱. التبیان، ج‌۱۰، ص‌۳۷۵.    
۸۲. جامع البیان، مج‌۱۰، ج‌۱۸، ص‌۱۹
۸۳. جامع البیان، مج‌۱۵، ج‌۳۰، ص‌۳۰۳‌۳۰۵
۸۴. التبیان، ج‌۷، ص‌۳۵۸
۸۵. التبیان، ج‌۱۰، ص‌۳۷۶.    
۸۶. نور/سوره۲۴، آیه۳۵.    
۸۷. مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۲۲۵.
۸۸. ق/سوره۵۰، آیه۹.    
۸۹. جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۶، ص‌۱۹۶‌۱۹۷
۹۰. الکشاف، ج‌۴، ص‌۳۸۱.    
۹۱. ق/سوره۵۰، آیه۹.    
۹۲. ق/سوره۵۰، آیه۱۰.    
۹۳. ق/سوره۵۰، آیه۱۱.    
۹۴. فصّلت/سوره۴۱، آیه۱۰.    
۹۵. جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۴، ص‌۱۲۰.
۹۶. نور/سوره۲۴، آیه۶۱.    
۹۷. مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۲۴۷.
۹۸. الکشاف، ج‌۳، ص‌۲۵۸.    
۹۹. بحارالانوار، ج‌۶۱‌، ص‌۱۱۶    
۱۰۰. بحارالانوار، ج‌۶۱‌، ص ۱۲۷
۱۰۱. بحارالانوار، ج‌۶۱‌، ص۱۳۰ - ۱۳۴    
۱۰۲. بحارالانوار، ج‌۲۲، ص‌۲۲۶
۱۰۳. سفینة‌البحار، ج‌۱، ص‌۱۸۶، «برک».



دائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله«پدیده های با برکت»    



جعبه ابزار