• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

یوسف بن ابراهیم برم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



بَرْم، یوسف بن ابراهیم، رهبر جنبش سیاسی ـ دینی خراسان در نیمه دوم سده دوم می‌باشد.




در تاریخچه جنبش‌های ایرانی ضدِ عباسی که بویژه در روزگار خلافت مهدی (۱۵۸ـ۱۶۹) بر اثر سرخوردگی از رفتار عباسیان پدید آمد، آگاهی ما از برم بسیار اندک است.

۱.۱ - کتب تاریخ درباره برم


کهن‌ترین منابع در این باره کتاب‌های تاریخ و البلدان یعقوبی است.
پس از آن نوشته‌های طبری، گردیزی، عبدالرحمان بن جوزی، سبط بن جوزی، ابن اثیر، عُتبی و ابن خلدون قابل ذکر است.

۱.۲ - اصول و عقاید برم


در هیچ‌یک از این مآخذ به آیین‌های فکری و اصول و عقاید او اشاره نشده است.

۱.۳ - تفاوت برخی تواریخ


گزارش‌های گردیزی و ابن اثیر با دیگر منابع اندکی تفاوت دارد؛ ظاهراً این دو تاریخ‌نگار رویدادهای خراسانِ سده‌های نخستین اسلامی را از کتاب مشهور اخبار ولاة خراسان، نوشته ابوعلی حسین بن احمد سلاّمی (متوفی ۳۰۰) که اینک در دست نیست آورده‌اند؛ زیرا گزارش نویسندهکتاب القند درباره قیام مُقَنّع به‌روشنی به کتاب تاریخ سلامی اشاره دارد
[۱] عمر بن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۷۲، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
و چون قیام یوسف برم کمابیش با جنبش مُقنّع هم‌زمان بوده، احتمال دارد که آنان هر چه درباره یوسف بن ابراهیم نوشته‌اند برگرفته از کتاب اخبار ولاة خراسان باشد.

۱.۴ - زندگی و پیروان برم


منابع از زادروز، آغاز زندگی برم و چگونگی دعوت و شمار پیروان او اطلاعی نداده‌اند.



واژه برم فارسی است (یوستی، ص ۶۴)، اما دانسته نیست که یوسف در چه زمانی به این نام شهرت یافته است.



در ۱۶۰ یوسف بن ابراهیم در خراسان قیام کرد.
[۲] محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک، ج۸، ص۱۲۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).

[۴] عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، مجمع التواریخ السلطانیه، ج۱، ص۶۸۱ـ۶۸۲، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۴۸۶.
[۵] ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۶، ص۱۳۴، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، از نسخه خطی کتابخانه فیض الله افندی، استانبول، ش ۲۹۲۲.
[۶] ابن عبری، تاریخ مختصرالدّول، ج۱، ص۱۲۶، بیروت (بی تا).

به نوشته گردیزی،
[۷] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۸۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
جنبش یوسف برم در ۱۵۹ در زمان حُمید بن قَحطبه، والی خراسان، شروع شد و چون حمید در ۱۵۹ درگذشته، بنابراین، این قیام باید در همین سال به وقوع پیوسته باشد.
آرای ابن تغری بردی
[۸] ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر والقاهره، ج۲، ص۲۷، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳).
مبنی براینکه یوسف برم در ۱۵۵ سر به طغیان برداشته بر ساخته‌ای بیش نیست.
[۹] Sabatino Moscati, ûStudi storici sul califato di al-Mahdiý, Orientalia , XIV (۱۹۴۵، ص ۳۳۱، پانویس.




یعقوبی بر این اندیشه است که شورش در بخارا آغاز شد
[۱۰] احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
[۱۱] V V Barthold, Turkestan down to the Mongol invasion , London ۱۹۷۷، ص ۱۹۸.
که غیر محتمل به نظر می‌رسد.
موسکاتی
[۱۲] Sabatino Moscati, ûStudi storici sul califato di al-Mahdiý, Orientalia , XIV (۱۹۴۵، ص ۳۳۱.
به پیروی از یعقوبی می‌نویسد که در زمان قیام یوسف برم، مردم شهرهای سُغد و فرغانه شورش کردند.
منابع بر نقاطی از خراسان که یوسف مبارزات خود را در آن‌ها ادامه داده تصریح نکرده‌اند، اما در برخی نوشته‌ها به چیرگی او و پیروانش بر پوشنگ و مرورود و طالقان و گوزگانان اشاره شده است.
[۱۳] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۸۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۴] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المسمّی کتاب العبر و دیوان المبتدأ والخبر، ج۳، ص۲۰۷، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۱۵] احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج۲۲، ص۱۱۱، تحقیق محمد جابر عبدالعال حسینی، مراجعه ابراهیم مصطفی، قاهره ۱۴۰۴/۱۹۸۴.




درباره تبار و گرایش مذهبی برم، یعقوبی یک بار اورا در زُمره موالی ثقیف برشمرده
[۱۶] احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
و دیگر بار از وی با نام حَروری ـ یعنی خارجی ـ یاد کرده است (البلدان، ص ۳۰۳؛.
[۱۷] احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج۲۲، ص۱۱۱، تحقیق محمد جابر عبدالعال حسینی، مراجعه ابراهیم مصطفی، قاهره ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

گردیزی دو روایت را تلفیق کرده و او را یوسف ثقفی حروری
[۱۸] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۸۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
نامیده است.



درباره قیام و چگونگی ادعای او نوشته های مبهمی وجود دارد؛ از جمله آن‌که وی و پیروانش با مهدی خلیفه عباسی هم‌رأی نبوده‌اند
[۱۹] محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک، ج۸، ص۱۲۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
و یا او مردم را به امر به معروف و نهی از منکر فرا می‌خوانده است
[۲۱] احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
فلوتن، ص ۵۹).
همچنین به او نسبت داده‌اند که پس از پیروزی‌های ابتدایی ادعای پیامبری کرد
[۲۲] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء والتاریخ، ج۶، ص۹۷، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹.
[۲۳] غلامحسین صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ج۱، ص۱۷۴، تهران ۱۳۷۲ ش.
[۲۴] غلامحسین صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ج۱، ص۲۲۱، تهران ۱۳۷۲ ش.
[۲۵] B M Amoretti, ûSects and heresiesý, in The Cambridge history of Iran , IV, Cambridge ۱۹۷۵، ص ۵۰۱.
اما این گفته محتمل به نظر نمی‌رسد، زیرا در سایر منابع تأیید نشده است.
گردیزی
[۲۶] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۸۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
و ابن عبری
[۲۷] ابن عبری، تاریخ مختصرالدّول، ج۱، ص۱۲۶، بیروت (بی تا).
از قیام او، بدون ذکر داعیه، سخن گفته‌اند.
جهشیاری
[۲۸] محمد بن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء والکتاب، ج۱، ص۲۲۴، چاپ عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره ۱۳۵۷/۱۹۳۸.
نیز او را کافر خوانده است.



یوسف برم گروه زیادی پیرو گرد خود فراهم آورد و با یاری آنان بر شهرهای خراسان چیره شده براثر این شورش کاسان پایتخت فرغانه، سقوط کرد.
[۳۰] احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).




مهدی عباسی نخست سپاهی به فرماندهی احمد بن اسد یا سعید بن سلم
[۳۱] خلیفة بن خیاط شباب، تاریخ، ج۱، ص۴۵۹، چاپ سهیل زکّار، بیروت ۱۹۶۷.
روانه فرغانه کرد و سپس به یزید بن مزید شیبانی دستور داد تا با یحیی الشاری بجنگد.
[۳۲] Elton LDaniel, The political and social history of Khura ¦ sa ¦ n under Abbasid rule, ۷۴۷-۸۲۰ , Minneapolis & Chicago ۱۹۷۹، ص ۱۶۶.

در چندین نبرد
[۳۳] احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
[۳۴] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء والتاریخ، ج۶، ص۹۷، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹.
[۳۵] ابن عبری، تاریخ مختصرالدّول، ج۱، ص۱۲۶، بیروت (بی تا).
که میان او و یاران یوسف برم درگرفت یوسف شکست خورد.
پس از این شکست، یاران یوسف او را وانهادند و یزید بن مزید به کسانی که زیر پرچم او درآمده بودند امان داد.
[۳۶] احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).

سردار عباسی، یوسف و سردار مشهورش ابومعاذ فاریابی
[۳۸] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المسمّی کتاب العبر و دیوان المبتدأ والخبر، ج۳، ص۲۰۷، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
و دیگر اسیران را نزد خلیفه فرستاد.
اسیران چون به نهروان رسیدند، یوسف را وارونه بر شتری نشاندند و بدین‌گونه او را به رُصافه نزد مهدی بردند.
[۳۹] ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ج۸، ص۲۳۵، چاپ عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

خلیفه به هَرْثمة بن اَعْیَن که برادرش در خراسان به دست یوسف کشته شده بود
[۴۲] محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک، ج۸، ص۱۲۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
[۴۳] ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ج۸، ص۲۳۵، چاپ عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
فرمان داد تا یوسف و یاران او را گردن زند.
جسد یوسف را بر پلی روی دجله که نزدیک لشکرگاه خلیفه بود بر دار آویختند.
[۴۴] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۸۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۴۵] ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۶، ص۱۳۴، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، از نسخه خطی کتابخانه فیض الله افندی، استانبول، ش ۲۹۲۲.
[۴۶] ابن حبیب، کتاب المحبّر، ج۱، ص۴۸۷، چاپ ایلزه لیختن شتیتر، حیدرآباد دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲.
[۴۷] عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، مجمع التواریخ السلطانیه، ج۱، ص۶۸۲، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۴۸۶.
[۴۸] احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج۲۲، ص۱۱۱، تحقیق محمد جابر عبدالعال حسینی، مراجعه ابراهیم مصطفی، قاهره ۱۴۰۴/۱۹۸۴.




جنبش یوسف برم یکی از رخدادهایی بود که برای مهدی عباسی خطری جدی به شمار می‌آمد.



برخلاف جنبش‌های خونین پیشین در خراسان، یوسف و پیروان او فقط در برقراری امر به معروف و نهی از منکر کوشیدند.



یوسف به گونه‌ای بر اعتقاد خود استوار بود که چون دست و پا بسته در برابر خلیفه عباسی قرار گرفت، با او به‌درشتی سخن گفت و خلیفه از صراحت بیان او برآشفت و به او دشنام داد.
[۴۹] احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).




پس از کشته شدن یوسف، گروهی از پیروانش به تبلیغ آرای او پرداختند، چنان‌که منصور، نوه یوسف برم، در عصر خلافت مأمون عباسی، برای دربار خلیفه مشکلاتی پدید آورد.
[۵۰] Mohsen Azizi, La domination arabe et l'إpanouissment du sentiment national en Iran , Paris ۱۹۳۸، ص ۱۴۹.




نکته ای که در گزارش منحصر گردیزی
[۵۱] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۸۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
آمده شکست یوسف برم به دست هاشمیان بلخ است.

۱۳.۱ - منظور از هاشمیان


احتمال دارد که منظور از هاشمیان، شیعیان بلخ باشند، زیرا به گمان اشپولر
[۵۲] Bertold Spuler, Iran in Frدh-islamischer Zeit , Wiesbaden ۱۹۵۲، ص ۵۸ـ۵۹.
اعلان جنگ آنان (شیعیان بلخ) بر پایه آرای شیعی بود و جنبه مذهبی داشت.



اگر نسبت حروری بودن یوسف را بپذیریم، بویژه از پیوندی که قیام او با قیام یحیی خارجی داشته و یعقوبی
[۵۳] احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
یاد کرده است، این گمان به یقین نزدیک می‌شود که یوسف برم در آغاز هواخواه خارجیان بوده است،
[۵۴] قادرووا، ص ۴۶ به بعد.
[۵۵] RN Frye, The golden age of Persia : the Arabs in the East , London ۱۹۷۵، ص ۱۲۹ـ۱۳۰.
هر چند که در فرقه‌های خوارج نامی از او به میان نیامده است.
[۵۶] Elton LDaniel, The political and social history of Khura ¦ sa ¦ n under Abbasid rule, ۷۴۷-۸۲۰ , Minneapolis & Chicago ۱۹۷۹، ص ۱۶۷.

اما مَنبَجی، مورخ سده سوم، به‌روشنی به قیام خوارج در ماوراءالنهر در دوره مهدی عباسی اشاره می‌کند
[۵۷] اغابیوس بن قسطنطین مَنبَجی، المنتخب من تاریخ المنبجی، ج۱، ص۱۳۱، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
اگر ماهیت جنبش یوسف برم خارجی نباشد، مأخذ معتبری نیز نداریم که او را در زُمره غُلات خراسان یا دیگر گروه‌ها بشماریم.
قیام وی هر چه باشد، نشانه ناخشنودی مردم فرودست نواحی شرقی ایران، که مقدسی
[۵۸] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء والتاریخ، ج۶، ص۹۷، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹.
آنان را اوباش می‌خواند، از سیاست مهدی خلیفه عباسی است.



(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
(۲) ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر والقاهره، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳).
(۳) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، چاپ عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۴) ابن حبیب، کتاب المحبّر، چاپ ایلزه لیختن شتیتر، حیدرآباد دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲.
(۵) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المسمّی کتاب العبر و دیوان المبتدأ والخبر، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۶) ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، از نسخه خطی کتابخانه فیض الله افندی، استانبول، ش ۲۹۲۲.
(۷) ابن عبری، تاریخ مختصرالدّول، بیروت (بی تا).
(۸) ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج ۱۰، چاپ احمد ابوملحم (و دیگران)، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۹) محمد بن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء والکتاب، چاپ عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره ۱۳۵۷/۱۹۳۸.
(۱۰) عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، مجمع التواریخ السلطانیه، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۴۸۶.
(۱۱) خلیفة بن خیاط شباب، تاریخ، چاپ سهیل زکّار، بیروت ۱۹۶۷.
(۱۲) غلامحسین صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۱۳) محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
(۱۴) عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۵) مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء والتاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹.
(۱۶) اغابیوس بن قسطنطین مَنبَجی، المنتخب من تاریخ المنبجی، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۷) عمر بن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
(۱۸) احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، تحقیق محمد جابر عبدالعال حسینی، مراجعه ابراهیم مصطفی، قاهره ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۱۹) احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت (بی تا).
(۲۰) احمد بن اسحاق یعقوبی، کتاب البلدان، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۲۱) B M Amoretti, ûSects and heresiesý, in The Cambridge history of Iran , IV, Cambridge ۱۹۷۵;.
(۲۲) Mohsen Azizi, La domination arabe et l'إpanouissment du sentiment national en Iran , Paris ۱۹۳۸;.
(۲۳) V V Barthold, Turkestan down to the Mongol invasion , London ۱۹۷۷;.
(۲۴) Elton LDaniel, The political and social history of Khura ¦ sa ¦ n under Abbasid rule, ۷۴۷-۸۲۰ , Minneapolis & Chicago ۱۹۷۹;.
(۲۵) RN Frye, The golden age of Persia : the Arabs in the East , London ۱۹۷۵;.
(۲۶) Ferdinand Justi, Iranisches Namenbuch , Hildesheim ۱۹۶۳;.
(۲۷) TKKadyrova, "K  zucheniyu kharaktera vosstaniya Yusufa", in Obshchestuennye Nauki v Uzbekistane , Tashkent ۱۹۶۴;.
(۲۸) Sabatino Moscati, ûStudi storici sul califato di al-Mahdiý, Orientalia , XIV (۱۹۴۵) ;.
(۲۹) GholamHossein Sadighi, Les mouvements religieux iraniens au II e et au III e siهclه de l'hإgire , Paris ۱۹۳۸;.
(۳۰) Bertold Spuler, Iran in Frدh-islamischer Zeit , Wiesbaden ۱۹۵۲;.
(۳۱) Gerlof van Vloten, Recherche sur la domination arabe, le shiitisme et les croyances messianiques sous le Khalifat des Omayades , Amsterdam ۱۸۹۴.


 
۱. عمر بن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۷۲، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۲. محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک، ج۸، ص۱۲۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
۳. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۴۳، بیروت ۱۳۸۵۱۳۸۶/۱۹۶۵۱۹۶۶.    
۴. عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، مجمع التواریخ السلطانیه، ج۱، ص۶۸۱ـ۶۸۲، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۴۸۶.
۵. ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۶، ص۱۳۴، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، از نسخه خطی کتابخانه فیض الله افندی، استانبول، ش ۲۹۲۲.
۶. ابن عبری، تاریخ مختصرالدّول، ج۱، ص۱۲۶، بیروت (بی تا).
۷. عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۸۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۸. ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر والقاهره، ج۲، ص۲۷، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳).
۹. Sabatino Moscati, ûStudi storici sul califato di al-Mahdiý, Orientalia , XIV (۱۹۴۵، ص ۳۳۱، پانویس.
۱۰. احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
۱۱. V V Barthold, Turkestan down to the Mongol invasion , London ۱۹۷۷، ص ۱۹۸.
۱۲. Sabatino Moscati, ûStudi storici sul califato di al-Mahdiý, Orientalia , XIV (۱۹۴۵، ص ۳۳۱.
۱۳. عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۸۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۴. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المسمّی کتاب العبر و دیوان المبتدأ والخبر، ج۳، ص۲۰۷، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۱۵. احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج۲۲، ص۱۱۱، تحقیق محمد جابر عبدالعال حسینی، مراجعه ابراهیم مصطفی، قاهره ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۶. احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
۱۷. احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج۲۲، ص۱۱۱، تحقیق محمد جابر عبدالعال حسینی، مراجعه ابراهیم مصطفی، قاهره ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۸. عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۸۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۹. محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک، ج۸، ص۱۲۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
۲۰. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۴۳، بیروت ۱۳۸۵۱۳۸۶/۱۹۶۵۱۹۶۶.    
۲۱. احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
۲۲. مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء والتاریخ، ج۶، ص۹۷، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹.
۲۳. غلامحسین صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ج۱، ص۱۷۴، تهران ۱۳۷۲ ش.
۲۴. غلامحسین صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ج۱، ص۲۲۱، تهران ۱۳۷۲ ش.
۲۵. B M Amoretti, ûSects and heresiesý, in The Cambridge history of Iran , IV, Cambridge ۱۹۷۵، ص ۵۰۱.
۲۶. عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۸۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۲۷. ابن عبری، تاریخ مختصرالدّول، ج۱، ص۱۲۶، بیروت (بی تا).
۲۸. محمد بن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء والکتاب، ج۱، ص۲۲۴، چاپ عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره ۱۳۵۷/۱۹۳۸.
۲۹. ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج۱۰، ص۱۳۴، چاپ احمد ابوملحم (و دیگران)، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.    
۳۰. احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
۳۱. خلیفة بن خیاط شباب، تاریخ، ج۱، ص۴۵۹، چاپ سهیل زکّار، بیروت ۱۹۶۷.
۳۲. Elton LDaniel, The political and social history of Khura ¦ sa ¦ n under Abbasid rule, ۷۴۷-۸۲۰ , Minneapolis & Chicago ۱۹۷۹، ص ۱۶۶.
۳۳. احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
۳۴. مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء والتاریخ، ج۶، ص۹۷، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹.
۳۵. ابن عبری، تاریخ مختصرالدّول، ج۱، ص۱۲۶، بیروت (بی تا).
۳۶. احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
۳۷. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۴۳، بیروت ۱۳۸۵۱۳۸۶/۱۹۶۵۱۹۶۶.    
۳۸. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المسمّی کتاب العبر و دیوان المبتدأ والخبر، ج۳، ص۲۰۷، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۳۹. ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ج۸، ص۲۳۵، چاپ عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۴۰. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۴۳، بیروت ۱۳۸۵۱۳۸۶/۱۹۶۵۱۹۶۶.    
۴۱. ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج۱۰، ص۱۳۴، چاپ احمد ابوملحم (و دیگران)، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.    
۴۲. محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک، ج۸، ص۱۲۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
۴۳. ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ج۸، ص۲۳۵، چاپ عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۴۴. عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۸۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۴۵. ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۶، ص۱۳۴، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، از نسخه خطی کتابخانه فیض الله افندی، استانبول، ش ۲۹۲۲.
۴۶. ابن حبیب، کتاب المحبّر، ج۱، ص۴۸۷، چاپ ایلزه لیختن شتیتر، حیدرآباد دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲.
۴۷. عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، مجمع التواریخ السلطانیه، ج۱، ص۶۸۲، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۴۸۶.
۴۸. احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج۲۲، ص۱۱۱، تحقیق محمد جابر عبدالعال حسینی، مراجعه ابراهیم مصطفی، قاهره ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۴۹. احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
۵۰. Mohsen Azizi, La domination arabe et l'إpanouissment du sentiment national en Iran , Paris ۱۹۳۸، ص ۱۴۹.
۵۱. عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۸۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵۲. Bertold Spuler, Iran in Frدh-islamischer Zeit , Wiesbaden ۱۹۵۲، ص ۵۸ـ۵۹.
۵۳. احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷، بیروت (بی تا).
۵۴. قادرووا، ص ۴۶ به بعد.
۵۵. RN Frye, The golden age of Persia : the Arabs in the East , London ۱۹۷۵، ص ۱۲۹ـ۱۳۰.
۵۶. Elton LDaniel, The political and social history of Khura ¦ sa ¦ n under Abbasid rule, ۷۴۷-۸۲۰ , Minneapolis & Chicago ۱۹۷۹، ص ۱۶۷.
۵۷. اغابیوس بن قسطنطین مَنبَجی، المنتخب من تاریخ المنبجی، ج۱، ص۱۳۱، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۵۸. مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء والتاریخ، ج۶، ص۹۷، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «یوسف بن ابراهیم برم»، شماره۱۰۴۱.    



جعبه ابزار