آثار ابن سینا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن سینا، علی رغم زندگانی ناآرام و پرحادثه خود، اندیشمند و نویسندهای پرکار بوده است.
آنچه از نوشتههای خرد و کلان وی برجای مانده است،
نماینده ذهنی
فعال و پویاست که گویی در هر شرایطی، حتی در سختترین و توان فرساترین آنها، از فعالیت و
خلاقیت باز نمیایستاده است.
استعداد وی در فراگیری و
حفظ خواندهها و آموختهها زبانزد همگان بوده است و چنانکه در سرگذشتش دیدیم، خود او نیز به توانایی
شگرف خویش در یادگیری در دوران نوجوانیش اشاره میکند و ما بار دیگر در زمینه دیگری به آن اشاره خواهیم کرد. حافظه نیرومند وی کار
تألیف را نیز بر او
آسان میساخت.
شاگردش
جوزجانی میگوید هنگامی که - چنانکه دیدیم - ابن سینا متواریاً در خانه ابوغالب عطّار به سر میبرد، از او خواسته بود که نوشتن بقیه
کتاب شفا را به
پایان رساند و سپس میافزاید که در این هنگام، ابن سینا هیچ کتابی یا مرجعی در
اختیار نداشت؛ هر روز ۵۰
ورق مینوشت، تا اینکه همه «طبیعیات» و «الهیات» شفا و سپس بخشی از «منطق» را به پایان آورد.
جوزجانی در جای دیگری از سرگذشت ابن سینا میگوید «من ۲۵
سال در خدمت و
مصاحبت او بودم و هرگز ندیدم که هرگاه کتاب تازهای به دستش میرسید، آن را از
آغاز تا پایان بخواند، بلکه یک باره به قسمتهای
دشوار و مسائل
پیچیده آن و نظریات نویسنده کتاب میپرداخت تا به
مرتبه وی در آن
دانش و
درجه فهم او پی ببرد».
برای آگاهی از مجموعه نوشتههای
اصیل ابن سینا و نوشتههای منسوب به وی، اکنون فهرست جامعی به کوشش
یحیی مهدوی در دست است که ما را از همه کوششهای دیگر در این راه بینیاز میسازد. در این
فهرست ۱۳۱ نوشته اصیل از ابن سینا و ۱۱۱
اثر منسوب به وی یا نوشتههایی با عنوانهای دیگر معرفی شده است. ما در اینجا تنها نوشتههای چاپ شده و
ترجمه شده به زبانهای دیگر ذکر میکنیم:
الشفاء از این مهمترین اثر فلسفی ابن سینا، بخشهای «طبیعیات» و «الهیات» برای نخستین بار یک چاپ سنگی در
تهران (۱۳۰۳ق/۱۸۸۶م) منتشر شده است. بخش «منطق» و همه بخشهای دیگر آن از ۱۹۵۲ تا ۱۹۸۳م به مناسبت هزاره
تولد ابن سینا، زیر نظر ابراهیم مذکور و به کوشش شماری از محققان دیگر در قاهره منتشر شده است. بخش «برهان» از «منطق» شفا، جداگانه بهکوشش عبدالرحمان بدوی در قاهره، ۱۹۵۴م (چاپ دوم ۱۹۶۶م) منتشر شده است.
متن عربی و ترجمه فرانسوی بخش روان شناسی (کتاب النفس) شفا را، یان باکوش در دو جلد، در ۱۹۵۶م در پراگ و متن عربی آن را فضل الرحمان در آکسفورد (انگلستان) منتشر کرده است. ترجمه قدیمی لاتینی آن نیز برای نخستین بار در ۱۵۰۸م در ونیز ایتالیا و چاپ انتقادی جدید آن ترجمه به کوشش سیمون فان ریت در دو جلد زیر عنوان «ابن سینای لاتینی، کتاب درباره روان» در لوون سویس در سالهای ۱۹۶۸ و ۱۹۷۲م همراه مقدمهای درباره نظریات روان شناسی ابن سینا از ج. وِربِکه منتشر شده است. چاپ انتقادی جدید ترجمه لاتینی «الهیات» شفا نیز به کوشش سیمون فان ریت، با مقدمهای از وِربِکه در دو جلد در سالهای ۱۹۷۷ و ۱۹۸۰م در لوون سویس
انتشار یافته است.
النّجاه این کتاب که مطالب آن مختصر و گزیدهای از مطالب شفا است، از مهمترین نوشتههای ابن سیناست که فشرده
فلسفه وی را در بردارد. نخستین بار در ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م، به کوشش محییالدین صبری الکردی و بار دوم در ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م، در قاهره منتشر شد. چاپ دیگری از آن به کوشش محمدتقی دانش پژوه در ۱۳۶۴ش در تهران انتشار یافته است. بخش «الهیات» آن به وسیله نعمتالله کرم به لاتینی ترجمه و در ۱۹۲۶م در رم منتشر شده است. ترجمه انگلیسی بخش «نفس» (روان شناسی) آن نیز به وسیله فضلالرحمان در کتابش به عنوان «روان شناسی ابن سینا» نخست در ۱۹۵۲م و بار دوم در ۱۹۸۱م در لندن منتشر شده است.
الاشارات و التنبیهات ظاهراً آخرین نوشته ابن سینا و از برجستهترین
آثار اوست. نثر عربی ادبی شیوا از ویژگیهای آن است. نخستین بار به کوشش ژ. فورژِه در ۱۸۹۲م در لیدن و دومین بار در ۳ جلد (۴ بخش) همراه با
شرح نصیرالدین طوسی بر آن، به کوشش سلیمان دنیا میان سالهای ۱۹۵۷-۱۹۶۰م در قاهره منتشر شده است. ترجمه فرانسوی آن به وسیله ابن سینا شناس فرانسوی، آن ماری گواشون در ۱۹۵۱م در پاریس انتشار یافته است.
کتاب الانصاف نوشته بزرگی بوده است که به گفته خود ابنسینا، نزدیک به ۲۸ هزار مسأله را در بر میگرفته است. تنها دست نوشته آن در حمله مسعود غزنوی به اصفهان به تاراج رفت. ابن سینا، به گفته خودش،
قصد داشته است که اگر فرصتی و فراغتی یابد آن را دوباره بنویسد، اما ظاهراً به این کار موفق نشده است. پارههایی از این نوشته را عبدالرحمان بدوی یافته و در مجموعهای به نام ارسطو عندالعرب، (قاهره، ۱۹۴۷م: چاپ دوم، کویت، ۱۹۷۸م) منتشر کرده است.
در این مجموعه همچنین شرح ابن سینا بر کتاب دوازدهم متافیزیک (مابعد الطبیعه)
ارسطو و شرح وی بر تکههایی از اثولوجیا منسوب به ارسطو
و پارههایی از کتاب المباحثات ابن سینا
و نیز تعلیقات بر حواشی کتاب النفس ارسطو
یافت میشود.
منطق المشرقیین، نخستین بار در ۱۹۱۰م در قاهره و سپس در ۱۹۸۲م در بیروت چاپ و منتشر شده است.
رساله اَضحَویه فی امر المعاد، به کوشش سلیمان دنیا، قاهره، ۱۹۵۴م.
عیون الحکمه، به کوشش عبدالرحمان بدوی، قاهره، ۱۹۵۴م، کویت، ۱۹۷۸م.
تسع رسائل فی الحکمه و الطبیعیات، قاهره، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م که این نوشتهها را در بر دارد: «رساله فی الحدود»، «رساله فی اقسام العلوم العقلیه»، «رساله فی اثبات النبوّات»، «رساله النیروزیه»، «فی الطبیعیات من عیون الحِکمه»، «فی الاجرام العلویه»، «فی القوی الانسانیه و ادراکاتها»، «فی العهد» و «فی علم الاخلاق».
ا. ف. مِرِن از ۱۸۸۹ تا ۱۸۹۹م برخی از نوشتههای ابن سینا را در ۴ جزء زیر عنوان «رسائل عرفانی ابن سینا»، همراه ترجمه آزاده فرانسوی، تدوین و در لیدن منتشر کرده است، در این مجموعه، این نوشتهها یافت میشود: «رساله حی بن یقظان» (در جزء یکم)، «رساله الطیر» (در جزء دوم)، «رساله فی ماهیه العشق»، «رساله فی ماهیه الصلاه»، «رساله فی معنی الزیاره» (هر ۳ در جزء سوم) و «رساله فی القَدَر» (در جزء چهارم). افزون بر اینها، مجموعهای از رسائل ابن سینا با
عنوان جامع البدایع در ۱۳۳۵ق/ ۱۹۱۷م در
قاهره منتشر شد که علاوه بر رساله «شرحسوره الاخلاص» ۶ رساله را که درمجموعههای مرن یافت میشود، نیز در بر دارد. در ۱۳۵۴ق/ ۱۹۳۵م نیز مجموعهای با عنوان مجموعه رسائل الشیخ الرئیس به کوشش عبدالله بن احمد العلوی در حیدرآباد منتشر شد که افزون بر برخی از رسائل نامبرده در بالا، «رساله فی السعاده» و «رساله فی الذکر» را نیز در بر میگیرد. در ۱۹۵۳م، حلمیضیا اولکن نیز مجموعهای از رسائل ابنسینا را با عنوان رسائل ابن سینا، در استانبول منتشر کرده است که این نوشتهها را در بر میگیرد: «جواب ستّ عشره مسأله لابی ریحان»، «اجوبه مسائل سَأَل عنها ابوریحان»، «مکاتبه لابی علی بن سینا»، «رساله فی اِبطال احکام النجوم»، «مسائل عن احوال الروح»، «اجوبه عن عشره مسائل»، «رساله فی النفس و بقائها و معادها» و «الجواب لبعض المتکلّمین». رساله
حی بن یقظان بار دیگر در ۱۹۵۲م به کوشش هانری کُربَن تدوین و همراه ترجمه و شرح قدیم فارسی و ترجمه فرانسوی آن در
تهران منتشر شد. وی سپس در ۱۹۵۴م در نوشته دیگری با عنوان «ابن سینا و تمثیل عرفانی، مطالعهای درباره سلسله تمثیلهای ابن سینا» به
تحلیل و
پژوهش درباره رسائل عرفانی ابن سینا پرداخت. آ. م. گواشون نیز در ۱۹۵۹م، ترجمه فرانسوی و شرح و پژوهشی درباره رساله
حی بن یقظان را در پاریس منتشر ساخت.
فی معانی کتاب ریطوریقا، به کوشش م. س. سلیم، قاهره، ۱۹۵۰م.
رساله فی الاکسیر، به کوشش احمد آتش، استانبول، ۱۹۵۳م.
رساله فی معرفه النَّفس التناطقه و احوالها، قاهره، ۱۹۳۴م، ترجمه لاتینی آن به وسیله آندرِئاس آلپاگوس در ۱۵۴۶م در ونیز منتشرشد. متن و ترجمه آلمانی آن را اس. لانداور با عنوان «روان شناسی ابن سینا» در «مجله انجمن خاوری آلمان» شماره ۲۹، در ۱۸۷۶م منتشر ساخت، ترجمه انگلیسی آن نیز با عنوان «مختصری درباره روان» در سال ۱۹۰۶م به وسیله ای. آ. واندیک در ورونا، انتشار یافت.
التعلیقات، به کوشش عبدالرحمان بدوی، قاهره، ۱۹۷۲م.
القانون فی الطب،
کتاب مشهور ابنسینا در پزشکی، متن عربی آن نخستین بار در ۱۹۵۳م در رم و سپس در ۱۲۹۰ق در قاهره؛ در ۱۲۹۴ق در بولاق و در سالهای ۱۳۰۷- ۱۳۰۸ و ۱۳۲۴ق در لکنهو چاپ و منتشر شد. ترجمه لاتینی آن به وسیله گراردوس کرمونایی در
سده ۱۲م انجام گرفت. و چندین بار در ایتالیا (میلان، ۱۴۷۳م، پادوآ، ۱۴۷۶م، ونیز ۱۴۸۲م، ۱۵۹۱م و ۱۷۰۸م) به چاپ رسید.
النُّکَتُ و الفوائد، این
رساله ناشناخته ابن سینا که دست نوشتهای از آن در کتابخانه فیضالله استانبول، به شماره ۱۲۱۷ یافت میشود، مختصری از «منطق»، «طبیعیات» و «الهیات» را در بردارد و مطالب آن یادآور مطالب النجاه و الاشارات است. با وجود اختصار، این رساله
ارزش بسیار دارد.
فن پنجم از کتاب دوم «طبیعیات» این نوشته را ویلهلم کوچ در «یادنامه ابن سینا»
تدوین و منتشر کرده و
نوید داده است که بخشهای «الهیات»، «منطق» و بقیه «طبیعیات» نیز از سوی پ. ورنست تدوین و منتشر خواهد شد.
المبدأ و المعاد، به کوشش عبدالله نورانی، تهران، ۱۳۶۳ش.
ابن سینا چند نوشته به فارسی دارد که مهمترین آنها دانشنامه علائی است. وی آن را برای علاءالدوله کاکویه و به درخواست او نوشته و به وی تقدیم کرده است. در کتاب نزهت نامه علائی نکته توجهانگیزی آمده است که میگوید: «شنودم که
خداوند ماضی علاءالدوله قَدَّس الله روحَه... خواجه رئیس ابوعلی سینا را گفت: اگر علوم اوائل به عبارت پارسی بودی، میتوانستمی دانستن، بدین سبب به
حکم فرمان دانشنامه علائی بساخت، و چون بپرداخت و عرضه کرد، از آن هیچ نتوانست دریافتن».
بخش «منطق» و «الهیات»
دانشنامه نخستین بار به کوشش احمد خراسانی در ۱۳۱۵ش در تهران منتشر شد. سپس به مناسبت هزاره تولد ابن سینا بخش «الهیات» آن به کوشش محمد معین در ۱۳۳۱ش و بخش «طبیعیات» آن به کوشش سید محمد مشکوه در همان سال در تهران انتشار یافت، ترجمه فرانسوی بخشهای «طبیعیات» و «ریاضیات» به وسیله محمد آشنا و هانری ماسه در دو جلد در سالهای ۱۹۵۵ و ۱۹۵۶م در پاریس منتشر شد. بخش «الهیات» آن را پرویز مروج با شرح و حواشی به انگلیسی ترجمه کرده و در ۱۹۷۳م در نیویورک منتشر کرده است. افزون بر اینها، رساله «رگ شناسی» از ابن سینا نیز به کوشش سید محمد مشکوه در ۱۳۳۰ش و بخش «ریاضیات» دانشنامه به وسیله مجتبی مینوی در ۱۳۳۱ش در تهران منتشر شده است. همچنین رساله فارسی کنوز المعزمین و رساله جرّثقیل از ابن سینا هر دو به کوشش جلالالدین همایی در ۱۳۳۱ش در تهران انتشار یافته است.
(۱) ابن سینا، «التعلیقات علی حواشی کتاب النفس لارسطاطالیس»، «رسائل خاصه»، «شرح اثولوجیا»، «المباحثات»، ارسطو عندالعرب، به کوشش عبدالرحمان بدوی، کویت، ۱۹۷۸م.
(۲) شهمردان بن ابی الخیر، نزهت نامه علائی، به کوشش فرهنگ جهانپور، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۳) ویلیام گلمن، «زندگانی ابن سینا».
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آثار ابن سینا»، ج۴، ص۱۳۵۶.