احمد بن حسین بیهقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوبکر احمدبن حسین بیهقی،
محدث و
فقیه شافعی سده پنجم می‌باشد.
در ۳۸۴ در
خسروجرد به دنیا آمد. اصل خاندانش از شامگان
نیشابور بود.
از کودکی به تحصیل
علم و حفظ
احادیث مبادرت کرد و از پانزده سالگی نزد «محمدبن حسین علوی» (متوفی ۴۱۰) به فراگیری حدیث پرداخت. همچنین وی در حدیث از شاگردان بزرگ و برجسته
حاکم نیشابوری بود، اگر چه گفته‌اند که در انواع دانش های دیگر بر وی برتری داشته است. او از حاکم، بیش از دیگر مشایخ خود نقل خبر کرده است
بیهقی برای فراگیری علوم و حدیث به شهرهای متعددی در
خراسان ،
عراق ،
حجاز و
جبال سفر کرد
و از اساتید بسیاری علم آموخت.
شمار شیوخ و
اساتید وی را افزون از صد تن دانسته‌اند که همگی از بزرگان قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم بودند. فقه را از «ابوالفتح ناصربن حسین عمری» (متوفی ۴۴۴) و «ابوالقاسم فورانی»، که خود شاگرد بیهقی در علم حدیث بود، فرا گرفت.
از دیگر اساتید و مشایخ او می‌توان از اینان نام برد:
أبوعبدالرحمان سُلَمی (۳۰۳ـ۴۱۲)، مؤلف «طبقات الصوفیه»؛
عبدالملک بن أبی عثمان خرکوشی نیشابوری (متوفی ۴۰۷)، مؤلف «شرف النّبی»؛
سهل بن محمد صعلوکی (متوفی ۴۰۴)؛
ابن فورک انصاری اصفهانی (۳۳۲ـ۴۰۶)، فقیه، مفسّر،
اصولی ،
ادیب و
نحوی و
رجالی مشهور.
بیهقی دانش
اصول را نیز فرا گرفته بود. وی حافظه ای بسیار قوی داشت و در حفظ
حدیث و استواری در آن، یگانه روزگار خویش بود
.
به نوشته اسنوی،
بیهقی در پایان سفرهای علمی خود به خسروجرد رفت و اولین اثرش را در ۴۰۶ نگاشت.
سپس در ۴۴۱، برای نشر علم به
نیشابور دعوت شد و به املای کتاب «معرفة السنن و الآثار» خود پرداخت و سرانجام در ۴۵۸ در این شهر درگذشت
.
بیهقی شاگردان زیادی داشته است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
ابوعلی انصاری، نوه او ابوالحسن عبیدالله بن محمدبن احمد، ابوعبدالله فزاری، ابوالقاسم شحامی، ابوالمعالی محمدبن اسماعیل فارسی، عبدالمنعم قشیری و پسر بزرگ بیهقی، اسماعیل که مؤلف «
تاریخ بیهق» - علی بیهقی - از او حدیث شنیده است.
سمعانی از جمله افرادی است که ده نفر از شاگردان بیهقی را دیده و از آن‌ها حدیث شنیده است.
برخی اسناد روایی
ذهبی (متوفی ۷۴۸) نیز به بیهقی منتهی می‌شود.
بیهقی در عین وسعت دایره
حدیث شناسی از برخی آثار برجسته
اهل سنت مانند
سنن نسائی ،
ابن ماجه و
ترمذی بی بهره بوده، اگرچه از
سنن أبی داوود ، با اِسناد عالی مطلع بوده است.
بیهقی از عالمان بزرگ و برجسته
شافعی است
به نوشته ذهبی،
اگر بیهقی می‌خواست
مذهب و شیوه ای ایجاد کند که بر مبنای
اجتهاد و نظر خویش باشد، بر آن کار توانایی داشت، زیرا دانش او از اختلافات مذاهب و نظریات، بسیار گسترده بود.
بیهقی در گردآوری آثار شافعی بر دیگران پیشی گرفت، و کامل ترین شرح از
آرای شافعی، در آثار وی یافت می‌شود. بدین جهت
ابن خلّکان و سبکی
به نقل از ذهبی، وی را اولین گردآورنده آثار شافعی می‌دانند و شاید منظور این بوده که هیچ‌کس قبل از بیهقی، آثار شافعی را در یک مجموعه عظیم جمع نکرده است.
بیهقی
روایات و اخبار را از طریق
سماع از اساتید و مشایخ خویش نقل کرده و هر جا طرق دیگری، غیر از
طریق خویش، یافته با ذکر مأخذ و طریق، به دنبال نقل خود افزوده است.
به نوشته کتانی،
او خود را ملزم می‌دانست که روایتی را که به
جعلی بودن آن یقین داشت نقل نکند. برخی از کتب بیهقی به طبع رسیده و پاره ای به صورت خطی باقی‌مانده است.
شماری از آثار مهم بیهقی عبارت‌اند از:
۱)
السنن الکبری : مهمترین اثر بیهقی مشتمل بر
احادیث رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم و افعال و
تقریرات آن حضرت و گفته‌ها و احوال
صحابه و برخی از
تابعین به صورت موضوعی همراه با برخی توضیحات است.
این کتاب در حقیقت
دایرة المعارف بزرگی در حدیث است که بر مبنای
ابواب فقه ، دسته بندی شده است.
حاجی خلیفه از این اثر به نام «السنن الکبیر» یاد کرده است. ابن عبدالحق دمشقی (متوفی ۷۴۴)،
شمس الدین ذهبی (متوفی ۷۴۸) و عبدالوهاب شعرانی (متوفی ۹۷۴)، هر یک جداگانه آن را خلاصه کرده اند.
«ابن ترکمانی حنفی» (متوفی ۷۵۰)، کتاب بزرگی در ردّ سنن بیهقی نوشت و آن را «الجوهر النقیّ فی الرّد علی البیهقی» نامید و «زین الدین قاسم بن قطلوبغای حنفی» (متوفی ۸۷۹)، این اثر را با نام «ترجیع الجوهر النقی»
تلخیص و به صورت الفبایی، تا حرف میم، تنظیم کرد.
این اثر در ده جلد است و اولین بار در نیمه اول قرن سیزدهم، همراه با اثر ابن ترکمانی، در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است.
۲) معرفة السنن و الآثار: از منابع
فقه تطبیقی است که به گفته سبکی،
هیچ
فقیه شافعی از آن بی نیاز نیست.
بیهقی در این کتاب، به ردّ سخنان «احمدبن سلامة طحاوی حنفی»، که بر شافعی و اصحاب او
ایراد وارد کرده است، پرداخته و احادیث مسندی را که شافعی در موضوع
اصول و
فروع دین آورده نقل کرده و، به
جرح و تعدیل سند و بیان صحّت و ضعف آن‌ها پرداخته است.
همچنین با نظر و
اجتهاد خود، برخی از
راویانی را که دیگران مورد
وثوق ندانسته‌اند
توثیق کرده است.
این کتاب، در ۱۳۴۸ ش/ ۱۹۶۹ در مصر به چاپ رسیده است.
۳) المبسوط: این کتاب ـ که از بزرگترین و گسترده ترین آثار بیهقی است ـ شامل اقوال شافعی است.
پیش از بیهقی افرادی چون
بویطی ، از شاگردان شافعی، سخنان شافعی را جمع آوری کرده اند،
اما بیهقی کاری گسترده تر در این کتاب انجام داده است.
سمعانی،
ضمن تأیید کوشش بیهقی در جمع آوردن آثار شافعی، نام آن را
المبسوط ذکر می‌کند. بعضی منابع، از این نوشته، به دلیل محتوای آن، به نام «نصوص الشافعی» یاد کرده اند.
۴) الاسماء و الصفات: در معرفی برخی از اسماء و صفات خداوند و معانی آن هاست با دلایلی از کتاب و سنت و اجماع.
بیهقی در این کتاب، در باب اسناد و راویانی صحبت می‌کند که از آنان
روایاتی نقل کرده است. وی برشماری از احادیث و
رجال آن تعلیق و توضیح دارد و بعلاوه، از ضعف برخی راویانی که در «
صحیح مسلم» از آن‌ها یاد شده، و یا دانشمندان
علم رجال آن‌ها را موثق دانسته اند، سخن گفته است.
این کتاب در حیدرآباد (۱۳۳۳)، قاهره (۱۳۵۸) و
بیروت (۱۴۰۵) به چاپ رسیده است.
۵) الاعتقاد و الهدایة الی سبیل الرشاد: بیهقی در این اثر به اختصار امور
واجب در اعتقادات
اهل سنت را برای انسان
مکلف معرفی کرده و به بیان مطالبی چون اسماء و صفات حق،
قضا و قدر ، عدم
خلق قرآن ، مشیّت، تعریف
ایمان و حدود آن، اثبات
نبّوت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم،
کرامات اولیا و
اصحاب و
اهل بیت رسول خدا و
خلافت خلفای چهارگانه پرداخته است. این اثر دو نوبت در بیروت (۱۳۸۰ و ۱۴۰۱) منتشر شده است.
۶) دلائل النبوّة و معرفة احوال صاحب الشریعة: در سیره نبوی و زندگانی نیاکان نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و
اخلاق و
معجزات و
بشارات به ظهور آن حضرت است.
بیهقی در این کتاب معجزات و
خوارق عاداتی را نقل می‌کند که بسیاری معتبر و برخی ضعیف و قابل خدشه اند. مورخان و
سیره نویسان پس از بیهقی، این کتاب را مرجعی استوار و معتبر برای خود دانسته‌اند و به همین دلیل
اسناد قبل از او را حذف کرده و سخن وی را موثق دانسته اند.
برای نمونه،
ابن کثیر در «البدایة و النهایة»، و
سیوطی در «الخصائص الکبری» از آن نقل کرده اند
«خرکوشی»، نیز کتابی به نام «دلایل النبوة» داشته است.
دلائل النبوه بیهقی در
هند و بیروت به طبع رسیده و نیز بخشی از آن را محمود مهدوی دامغانی به
فارسی ترجمه کرده که در ۱۳۶۱ ش در تهران به چاپ رسیده است.
۷) شعب الایمان (الجامع المصنف فی شعب الایمان) : نوشته ای فراگیر که بیهقی آن را بر
شیوه «منهاج الدین فی شعب الایمان» حسین بن حسن حلیمی (متوفی ۴۰۳)، در بیان شاخه های
ایمانی به رشته تحریر درآورده است.
اساس این کتاب، بر مبنای
حدیثی از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم است. ابوجعفر عمر قزوینی (متوفی ۶۹۹)، آن را
تلخیص کرده و مختصر شعب الایمان، نام نهاده است. این کتاب در شش
مجلد و در بعضی
نسخه های خطی سه مجلد است.
۸) احکام القرآن: بیهقی سخنان شافعی در بیان معانی
قرآن را در این اثر گرد آورده است. این کتاب همانند احکام القرآن «احمدبن علی رازیِ جصّاص» است و سبکی
آن را از آثار بدیع بیهقی دانسته است.
احکام القرآن در مصر به چاپ رسیده است.
۹) البعث و النشور: محتوای این کتاب
آیات و
اخباری است درباره
معاد . این اثر در
کویت و بیروت به چاپ رسیده است.
۱۰) کتاب الزهد الکبیر: درباره
موعظه ، در پنج بخش و شامل ۹۸۹ قول و روایت از
حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، صحابه،
تابعین و جز ایشان است.
پیش از بیهقی نیز بیش از شصت کتاب و نوشته در باب
زهد و با همین نام نوشته شده است.
۱۱) خلافیّات: بیهقی در این اثر مسائل مورد اختلاف میان
فقه شافعی و
حنفی را بررسی کرده است.
این کتاب را از آثار برجسته، ابتکاری و بی نظیر بیهقی دانسته اند.
۱۲) المدخل الی السنن الکبری:
مقدمه ای است بر السنن الکبری. نسخه خطی این کتاب، به سماع و تأیید برخی از بزرگان
اهل سنت همچون ابن صلاح و حافظ مُزّی رسیده است.
این کتاب در کویت به چاپ رسیده است.
کتابی به نام «معرفة علوم الحدیث»
، نیز به او منسوب است.
برخی دیگر از آثار چاپ شده او عبارت‌اند از:
الآداب، القراءة خلف الامام، مناقب الشافعی، الاربعون الصغری، حیات الانبیاء فی قبورهم، اثبات عذاب القبر، بیان خطأ من أخطأ علی الشافعی.
(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
(۲) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، بیروت.
(۳) ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۴) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۵) ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
(۶) عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۷) محسن امین، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۸) احمد بن حسین بیهقی، الاعتقاد و الهدایة الی سبیل الرشاد علی مذهب السلف و اصحاب الحدیث، چاپ احمد عصام کاتب، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۹) احمد بن حسین بیهقی، دلائل النبوة، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۰) احمد بن حسین بیهقی، کتاب البعث و النشور، چاپ محمد سعید ابیانی، بیروت ۱۴۰۸ الف.
(۱۱) احمد بن حسین بیهقی، کتاب الزهد الکبیر، چاپ عامر احمد حیدر، بیروت ۱۴۰۸ ب.
(۱۲) علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، تهران ۱۳۴۵ ش، چاپ افست تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۳) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۴) محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
(۱۵) محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۶) محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
(۱۷) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶.
(۱۸) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۶۷.
(۱۹) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۲۰) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء۳، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۱) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۲) ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمد کاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
(۲۳) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، چاپ س ددرینگ، ویسبادن ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
(۲۴) محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت ۱۴۱۷.
(۲۵) محمدبن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
(۲۶) عبدالله بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۲۷) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن حسین بیهقی»، شماره۲۵۵۰.
