• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اداء فرائض

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


فرائض و واجبات به اوامر و دستورات خداوند گفته می‌شود، اوامری که در بجا آوردنش ثواب و در ترکش وعده‌ عذاب داده باشد. درباره جایگاه و اهمیت واجبات الهی آیات قرآن و روایات بسیاری از معصومین (عیلهم‌السلام) وارد شده است به گونه‌ای که مقصود از انجام واجبات، رسیدن به مقام بندگی است، که در سایه‌ دل سپردن به فرامین و دستورات الهی حاصل می‌شود.


واجب در لغت به معنای لازم و ثابت می‌باشد
[۱] فیومی، احمد، ‌المصباح المنیر، ص۶۴۸، منشورات دار الرضي‌.    
و فرض و فریضه به معنای‌ اندازه‌ معین و لازم است.
[۲] مصطفوی‌، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌، ج۹، ص۵۹، تهران، انتشارات وزارت ارشاد، ۱۴۱۶ق، چ اول.    
در اصطلاح نیز هر چیزی که خداوند به آن امر فرموده به‌طوری که در بجا آوردنش ثواب و در ترکش وعده‌ عذاب داده باشد آن‌را فریضه و واجب گویند.
[۳] دستغیب، عبدالحسین، گناهان کبیره، ج۲، ص۱۸۹، تهران، انتشارات ناس، ۱۳۷۰ش.


«و کسی که خدا و پیامبرش را اطاعت کند، (در روز رستاخیز) همنشین کسانی خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان و آنها رفیق‌های خوبی هستند؛
[۴] نساء/سوره۴، آیه۶۹.    
»
این آیه در بیان مرتبه‌ کامل از اهل ایمان و تقوی است کسانی‌ که در مقام اطاعت پروردگار و پیروی از حکم و فرمان پیامبر اسلام برآیند و در عقیده و خوی پسندیده استقامت داشته و شائبه تخلّف در آنان نباشد در اثر سعی و کوشش به مرتبه کامل از ایمان نائل شده و ملحق به پیامبران خواهند بود.
[۵] حسینی همدانی، سیدمحمدحسین، انوار درخشان، ج۴، ص۱۱۰، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، انتشارات کتابفروشی لطفی، ۱۴۰۴ق، چ اول.

«و هر کس اطاعت خدا و رسولش کند، به رستگاری (و پیروزی) عظیمی دست یافته است!؛
[۶] احزاب/سوره۳۳، آیه۷۱.    
»
این جمله وعده‌ای است به کسانی که همه اعمال صالح را بجا آورند و از همه گناهان اجتناب کنند، چون فوز عظیم را مترتب بر طاعت خدا و رسول کرده است. مساله اطاعت خدا و رسول، کلام جامعی است که همه احکام سابق از واجبات و محرمات را شامل می‌شود.
[۷] طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ج۱۶، ص۵۲۳-۵۲۴، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی.    


امام صادق‌ (علیه‌السّلام) فرمود: خداوند می‌فرماید هیچ بنده‌ای نمی‌تواند محبت مرا به خود جلب کند مگر اینکه واجبات مرا دوست داشته باشد و به آن عمل کند.
[۸] کلینی، محمد، الکافی، ج۲، ص۸۲، انتشارات اسلامیه، تهران، ۱۳۶۲ش، چ دوم    .

روشن است کسی که بخواهد نظر شخص دیگری را به خود جلب کند، می‌بایست به خواسته‌های او اهمیّت داده، و همّت خویش را مصروف اجابت خواسته‌های وی کند. البته در دوستی با دیگر انسان‌ها این خطر نیز وجود دارد که خواسته‌های آنان در تعارض با خواسته‌های شخص باشد، اما در دوستی با خالق هستی که هرچه قرار داده در جهت آسایش انسان‌هاست، این خطرات نیز وجود ندارد و آنچه که او از بنده‌اش می‌خواهد، جملگی مورد تایید عقل سلیم می‌باشد و آسایش دو گیتی را برای انسانی که خواستار جلب محبّت خداست، دربر دارد.
امام علی‌ (علیه‌السّلام) می‌فرماید: بشتابید به سوی عبادت‌ها و سبقت بگیرید به انجام اعمال صالح، پس اگر کوتاهی از سوی شما صورت گیرد، بپرهیزید از این‌که در انجام واجبات کوتاهی کنید.
[۹] آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص۱۸۱، قم، انتشارات دفتر تبایغات، ۱۳۶۶ش، چ اول.

در این روایت حضرت علی‌ (علیه‌السّلام) واجبات الهی را خط قرمز کوتاهی‌های انسان معرّفی می‌دارد و سخن آن حضرت این است که اگر کوتاهی هم صورت می‌گیرد نهایتش مستحبات است اما در واجبات دیگر جای هیچ کوتاهی و کم‌کاری نیست.
[۱۰] ر. ک: خوانساری، آقا جمال‌الدین، شرح خوانساری بر غررالحکم، ج۴، ص۱۴۹، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۶ش، چ اول.


از آیات قرآن استفاده می‌شود که بعد از ایمان به خدا، عمل صالح، وسیله‌ تکامل نفس و تقرب به خدا و نیل به درجات عالی انسانیت و زندگی پاک و پاکیزه اخروی است.
«هر کس کار شایسته‌ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مؤمن است، او را به حیاتی پاک زنده می‌داریم و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می‌دادند، خواهیم داد؛
[۱۱] نحل/سوره۱۶، آیه۹۷.    
»
مقصود از عمل صالح، عملی است که در شرع به عنوان واجب یا مستحب معرفی شده است و سالک از طریق انجام آن می‌تواند سیر و سلوک کند و به مقام قرب نائل گردد. تنها راه همین است و هر راه دیگری بی‌راهه است و سالک را به مقصد نمی‌رساند. سالک باید کاملا مطیع شرع باشد و برای سیر و سلوک جز راه شرع راه دیگری را طی نکند. اما آنکس که می‌خواهد رضایت خالق را جلب کند در مرتبه‌ی اول باید سعی کند واجبات و فرائض دینی را درست بر طبق مقررات شرع انجام دهد که با ترک فرائض و واجبات نمی‌توان به مقامات عالی نائل گشت، گرچه در انجام مستحبات و اذکار و اوراد کوشا باشد.
[۱۲] ر. ک: امینی، ابراهیم، خودسازی و تزکیه نفس، ص۲۱۶-۲۱۷، قم، انتشارات شفق، ۱۳۷۰ش، چ سوم.

از این‌رو سفارش رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به امیرمومنان‌ (علیه‌السّلام) این است: ای علی! هر گاه دیدی مردم به مستحبّات اشتغال دارند تو به کامل ساختن واجبات بپرداز.
[۱۳] صابری یزدی، علی‌رضا، الحکم الزاهرة، ص۷۴۸، ترجمه محمدرضا انصاری محلاتی، قم، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۵ش، چ دوم.
و امیرمومنان علی‌ (علیه‌السّلام) نیز فرمود: مستحبات، موجب نزدیکی بندگان به خدا نمی‌شود وقتی که به واجبات ضرر برساند.
[۱۴] آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص۱۷۹.


حضرت امام سجاد‌ (علیه‌السّلام) می‌فرماید: تعجب می‌کنم از کسی که در جستجوی تحصیل فضیلت است، ولی از انجام فرائض واجب کوتاهی می‌کند و چنین آدمی از معرفت حقیقت امر و از تشخیص وظیفه خود محروم بوده، حقیقت را سبک و حقیر شمرده و غفلت کرده است از آنچه خداوند متعال او را برای آن ساخته و از وی آن را خواسته است.
[۱۵] امام صادق‌ (علیه‌السّلام)، مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقه، ص۱۱۲.    

تشخیص وظیفه از امور بسیار مهم است به‌طوری‌که سالکین کار کرده و متدینین روشن ضمیر و حتی آنان که دارای مکاشفه هستند از تشخیص این امر مهم عاجز بوده و در این مرحله انحرافات و گمراهی‌هایی پیدا می‌کنند.
یکی وظیفه‌اش کسب و تامین معاش خود و عائله است و از این جهت تسامح می‌ورزد. دیگری وظیفه‌اش تحصیل علم به فرائض و آداب و سنن است ولی سبک می‌شمارد. یکی دیگر موظف است که نهایت اهتمام به واجبات و محرمات داشته باشد ولی به امور غیر لازم و کارهای مستحبی می‌پردازد. آن یکی نماز نمی‌خواند، و دم از دینداری می‌زند. یا روزه نمی‌گیرد و از فوائد روزه صحبت می‌کند یا به کتاب و سنت عمل نکرده و به حرف خدا و پیغمبر گوش نمی‌دهد و خود را عالم به حقیقت تصور می‌کند. یا اهل علم و دانش را مسخره کرده و عقل و برهان را کوچک شمرده و به سخن هر مدعی دروغگو تسلیم می‌شود، یا مرتکب صدها خیانت و جنایت و بی‌انصافی و رباخواری و ظلم و دروغ و حیله و تزویر و تهمت و غیبت و بدگویی می‌شود و در صف اول جماعت جا می‌گیرد.
اغلب مردم متدین در مقام تشخیص وظیفه دچار اشتباه و انحراف می‌گردند و چه بسیار به خاطر بجا آوردن امری مستحب، ترک تکلیف واجب می‌کنند، یعنی آن‌اندازه که به امور مستحبی و یا مرسوم و عرفی و متداول اهمیت می‌دهند، به وظائف و فرائض لازم خود اهتمام ندارند.
[۱۶] امام صادق‌ (علیه‌السّلام)، مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقه، ص۱۱۲، ترجمه و شرح حسن مصطفوی، تهران، انتشارات انجمن اسلامی حکمت و فلسف ایران، ۱۳۶۰ش.


در دین اسلام برای تشخیص آنچه که بر انسان در زمان‌ها و مکان‌های مختلف واجب و فرض می‌باشد، دو وسیله و ابزار تعیین شده است که مراجعه به آنها و استفاده‌ی صحیح و درست از آنها می‌تواند انسان را به سوی مسیر درست هدایت کند. این دو وسیله عبارتند ار: عقل و وحی.
آنان که با آیات قرآنی آشنایی دارند به خوبی می‌دانند که در هیچ کتاب آسمانی به‌اندازه‌ قرآن به عقل و دلایل عقلی بها داده نشده است.
[۱۷] مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، ج۲۶، ص۵۸، تهران، انتشارات صدرا.
با مراجعه به احادیث و روایات نیز می‌بینیم که مسئله‌ حجیّت عقل برای انسان‌ها از مسلّمات است.
در روایتی امام صادق‌ (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: حجت خدا بر بندگان پیغمبر است و حجت میان بندگان و خدا عقل است.
[۱۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۵.    
یعنی خدا دو ابزار برای شناسایی مسیر صحیح قرار داده که عبارتند از پیامبران به عنوان رسانندگان وحی الهی به بندگان و عقل که وسیله‌ مناسب تشخیص درست از نادرست و سود از زیان می‌باشد. البته طبق این روایت عقل از دو سو حجت و دلیل می‌باشد، اول دلیل و حجت خدا بر بندگان و دوم دلیل و حجت بندگان بر خدا. به عبارت دیگر خداوند به سبب وجود عقل می‌تواند از بندگانش این پرسش را داشته باشد که چرا چنین و چنان کردی و بندگان نیز با دلایل عقلی می‌توانند علّت کارهای خویش را برای خدا توضیح دهند و از خدا درخواست جزای مناسب با اعمال خویش را نمایند.
امام باقر‌ (علیه‌السّلام) فرمود: چون خداوند متعال عقل را آفرید به او فرمود پیش بیا، پیش آمد فرمود برگرد، برگشت فرمود بعزت و جلالم مخلوقی بهتر از تو نیافریدم، امر و نهی و پاداش و کیفرم متوجه تو است.
[۱۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۶.    


عبودیت، تسلیم حق بودن و گردن نهادن به خواست الهی است، یعنی عبد جز رضای حق نخواهد و در برابر او در ذلّت و اطاعت مطلق باشد که اصل عبودیت، خضوع و تذلّل است. بنابراین عبد در برابر مولا، وجودی برای خویش قائل نیست، ملازم مولاست و از وی فاصله نمی‌گیرد، آزادی و استقلال را از خود سلب می‌کند و در برابر مولای خویش هیچ‌گونه خلاف و تعدّی نمی‌کند، مطیع اوست و به اراده و خواست او عمل می‌کند. بدین‌ترتیب هر کس لباس بندگی حق به تن کند و ذلّت عبودیت را پذیرا شود به عزّت ربوبیت رسد.
[۲۰] دلشاد تهرانی، مصطفی، ‌سیره نبوی «منطق عملی»، ج‌۳، ص۳۵، تهران، ۱۳۸۵ش، چ دوم.

اطاعت نیز که عبارت است از گردن نهادن در برابر اوامر و نواهی مولی، خود یکی از شؤون عبودیت و بردگی برای مولی است، زیرا اگر مولی برده‌ای را مالک می‌شود، هیچ منظوری ندارد جز اینکه مالک اراده و عمل برده باشد، به‌طوری که برده‌اش اراده نکند مگر آنچه را که مولی اراده می‌کند و هیچ عملی را انجام ندهد مگر آنچه را که مولایش از او بخواهد انجام دهد، پس طاعت مولی نحوه‌ای از عبودیت عبد است.
[۲۱] طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ج‌۱۹، ص۵۱۴، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی.    

بنابراین مقصود از انجام واجبات، رسیدن به مقام بندگی است، که در سایه‌ی دل سپردن به فرامین و دستورات الهی حاصل می‌شود.

۱. ↑ فیومی، احمد، ‌المصباح المنیر، ص۶۴۸، منشورات دار الرضي‌.    
۲. ↑ مصطفوی‌، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌، ج۹، ص۵۹، تهران، انتشارات وزارت ارشاد، ۱۴۱۶ق، چ اول.    
۳. ↑ دستغیب، عبدالحسین، گناهان کبیره، ج۲، ص۱۸۹، تهران، انتشارات ناس، ۱۳۷۰ش.
۴. ↑ نساء/سوره۴، آیه۶۹.    
۵. ↑ حسینی همدانی، سیدمحمدحسین، انوار درخشان، ج۴، ص۱۱۰، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، انتشارات کتابفروشی لطفی، ۱۴۰۴ق، چ اول.
۶. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۷۱.    
۷. ↑ طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ج۱۶، ص۵۲۳-۵۲۴، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی.    
۸. ↑ کلینی، محمد، الکافی، ج۲، ص۸۲، انتشارات اسلامیه، تهران، ۱۳۶۲ش، چ دوم    .
۹. ↑ آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص۱۸۱، قم، انتشارات دفتر تبایغات، ۱۳۶۶ش، چ اول.
۱۰. ↑ ر. ک: خوانساری، آقا جمال‌الدین، شرح خوانساری بر غررالحکم، ج۴، ص۱۴۹، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۶ش، چ اول.
۱۱. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۹۷.    
۱۲. ↑ ر. ک: امینی، ابراهیم، خودسازی و تزکیه نفس، ص۲۱۶-۲۱۷، قم، انتشارات شفق، ۱۳۷۰ش، چ سوم.
۱۳. ↑ صابری یزدی، علی‌رضا، الحکم الزاهرة، ص۷۴۸، ترجمه محمدرضا انصاری محلاتی، قم، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۵ش، چ دوم.
۱۴. ↑ آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص۱۷۹.
۱۵. ↑ امام صادق‌ (علیه‌السّلام)، مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقه، ص۱۱۲.    
۱۶. ↑ امام صادق‌ (علیه‌السّلام)، مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقه، ص۱۱۲، ترجمه و شرح حسن مصطفوی، تهران، انتشارات انجمن اسلامی حکمت و فلسف ایران، ۱۳۶۰ش.
۱۷. ↑ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، ج۲۶، ص۵۸، تهران، انتشارات صدرا.
۱۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۵.    
۱۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۶.    
۲۰. ↑ دلشاد تهرانی، مصطفی، ‌سیره نبوی «منطق عملی»، ج‌۳، ص۳۵، تهران، ۱۳۸۵ش، چ دوم.
۲۱. ↑ طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ج‌۱۹، ص۵۱۴، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی.    


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اداء فرائض و واجبات»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۳/۰۷.    



جعبه ابزار