• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اسباط

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


‌اسباط اسم عام انبیای بنی اسرائیل یا پیامبرانی از آل یعقوب، یا عنوان کلی قبایل بنی اسرائیل است.

فهرست مندرجات

۱ - معنای لغوی
۲ - استعمال لفظ اسباط
۳ - علت جمع بودن اسباط
۴ - استعمال سبط و بسط
       ۴.۱ - اطلاق آن بر فرزند
       ۴.۲ - به معنای قبیله
       ۴.۳ - اصل واژه سبط
۵ - کاربرد اسباط در قرآن
۶ - اسباط در روایات
۷ - روایات در مورد اسباط پیش از شریعت حضرت موسی
۸ - مراد از اسباط در سوره اعراف
۹ - کاربرد سبط در شناسایی هویت
۱۰ - اختلاف مفسران در واژه اسباط
       ۱۰.۱ - انبیای بنی اسرائیل
       ۱۰.۲ - دوازده پسر یعقوب
       ۱۰.۳ - نسل و ذریّه بعضی از انبیاء بنی اسرائیل
۱۱ - فهرست منابع
۱۲ - پانویس
۱۳ - منبع

اسباط واژه‌ای عربی و جمع سبط (به کسر سین) است به معنی نوه یا فرزند فرزند.
[۱] قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ هفتم، ج۳، ص۲۱۸.
[۲] مفـردات الفـاظ القـرآن الکـریم، راغب اصفهـانی، ج۱، ص۲۲۲، صفوان عدنان داوودی، امیـران، قم، ۱۴۲۴ق.
[۳] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، ج۵، ص۳۳، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
[۴] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۴، ص۷۵۲، امین الدین ابوعلی، فضل بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۷۹ق.
استعمال لفظ اسباط در قرآن فقط درباره بنی‌اسرائیل (فرزندان یعقوب) می‌باشد.
لفظ اسباط پنج بار در قرآن آمده و در میان اسباط، پیامبرانی مبعوث شده که به انبیای بنی‌اسرائیل مشهورند. زمانی که ذریه یعقوب (علیه‌السلام) زیاد شدند (اولاد او دوازده‌ تن بودند)، در اراضی فلسطین در شرق دریای روم منتشر می‌شوند و قبائلی می‌گردند که آنان را اسباط و بنی‌اسرائیل می‌نامند
[۵] المصطفوی، حسن؛ التحقیق، فی کلمات القرآن، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰،‌ج۵، ص۳۳.
.
به تعبیر دیگر، اسباط بنی‌اسرائیل، دوازده تیره و ملت بودند که هر تیره از آنان به یکی از فرزندان یعقوب (علیه‌السلام) منتهی می‌شوند
[۶] تفسیر المیزان، ج۱، ص۳۱۲.    
.

استعمال لفظ اسباط در اولاد یعقوب (علیه‌السلام) مثل استعمال لفظ قبائل است در فرزندان اسماعیل (علیه‌السلام) و برای اینکه میان فرزندان اسماعیل و فرزندان اسحاق (پدر یعقوب) فرق باشد، اینگونه خوانده شده‌اند
[۷] تفسیر المیزان، ج۱، ص۳۱۲.    
. اسباط دوازده‌گانه با تقسیم زمینها میان خود، هر یک دارای رئیس و استقلال شده و با حفظ ارتباط تا زمان مرگ سلیمان (علیه‌السلام) در سرزمین واحدی می‌زیسته‌اند، اما بعد از مرگ وی دشمنی میان آنها بالا می‌گیرد و سرزمین به دو بخش تجزیه می‌شود.
برخی از آنان بر ایمان خود و توحید باقـی می‌مـانند ولـی اکثر آنها کافر می‌شوند و حتی بت‌پرست می‌گردند
[۸] التحقیق، ص۳۳.
. «قُولُواْ آمَنَّا بِاللّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَینَا وَمَا أُنزِلَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَقَ وَ یعْقُوبَ وَ الأسْبَاطِ»
[۹] بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
«بگوئید ما به خدا ایمان آورده‌ایم و به آن‌چه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و (پیامبرانی از فرزندان او) نازل گردید.»
این آیه اسباط را جزء کسانی می‌شمارد که آیات بر آنها نازل شده و نسبت دادن نزول آیات بر همه آنها از این جهت بوده که در میان آنها پیامبرانی بوده است، لذا منظور آیه خود فرزندان یعقوب نیست
[۱۰] تفسیر نمونه، ج۱، ص۴۷۰.    
. نکته دیگر اینکه ذکر اسباط پس از یعقوب (علیه‌السلام) در این آیه و آیات دیگر نشان می‌دهد که اسباط در دوره تاریخی پس از یعقوب و پیش از موسی (علیه‌السلام) می‌زیسته‌اند
[۱۱] مرکز فرهنگ و معارف قرآن، اعلام قرآن، قم، موسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۵، ج۱، ص۸۵.
: «وَأَوْحَینَا إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإْسْحَقَ وَیعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ»
[۱۲] نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    
«و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط (بنی‌اسرائیل) و... وحی نمودیم»
این آیه در رد تبعیض میان انبیای الهی آمده و پیامبر بودن آنان را می ر‌ساند، اما باز هم هویت آنان مورد اختلاف است. اهل سنت آنها را همان فرزندان دوازده‌گانه یعقوب (علیه‌السلام) می‌دانند، اما اموری چون حسادت، توطئه برای قتل یوسف (علیه‌السلام)، به چاه افکندن او، دروغگویی برای فریب پدر و گمراه خواندن او، اتهام دزدی به یوسف (علیه‌السلام) و... از ساحت انبیا به دور است
[۱۳] اعلام قرآن، ج۱، ص۸۴–۸۳.
.

نام بردن اسباط در قالب لفظ جمعی و پرهیز از ذکر نام یکایک آنها می‌تواند از پایین‌ بودن مقام و منزلت اسباط نسبت به پیامبران مذکور حکایت کند
[۱۴] اعلام قرآن، ج۱، ص۸۵.
: «وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یعْدِلُونَ وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَی عَشْرَةَ أَسْبَاطًا أُمَمًا...»
[۱۵] اعراف/سوره۷، آیات ۱۵۹ و ۱۶۰.    
«و از قوم موسی گروهی هستند که به سوی حق هدایت می‌کنند و به حق و عدالت حکم می‌نمایند. ما آنها را به دوازده گروه تقسیم کردیم.»
در این آیه مراد تیره‌ها و گروه‌های دوازده‌گانه قوم موسی (علیه‌السلام) است، سبب دسته‌بندی یاد شده را که بنابر ظاهر آیات در زمان موسی (علیه‌السلام) روی داده است، تسهیل در اداره امور آنان و پیشگیری از اختلاف می‌دانند.
قرآن در ادامه نعمتهای نازل شده بر اسباط را برشمرده (همانند ۱۲ چشمه، سایبانی از ابر، من و سلوی، اجازه سکونت در بیت‌المقدس، آمرزش گناهان و ...) و بیان می‌کند که چگونه به رغم وجود همه این نعمت‌ها دست به نافرمانی، ستمگری و تحریف کلام الهی زده و گرفتار عذاب شدند.
[۱۶] اعراف/سوره۷، آیات ۱۶۰-۱۶۲.    
[۱۷] اعلام قرآن، ج۱، ص۸۲.


گفته شده «سبط» و «بسط» متقارب
[۱۸] معجـم مقـاییس اللغـة، ابن فـارس، واژه سبط، ابوالحسین احمـد بن فارس بـن زکـریـا، مصـر، ۱۳۹۰ق.
و مشتق از هم‌اند. لذا «سبط»، بسطی مخصوص است
[۱۹] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، ج۵، ص۳۸، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
و در اموری استعمال می‌شود که به سهولت و با روند طبیعی گسترش و انبساط می‌یابند.
[۲۰] مفـردات الفـاظ القـرآن الکـریم، راغب اصفهـانی، ج۱، ص۳۹۴، صفوان عدنان داوودی، امیـران، قم، ۱۴۲۴ق.
[۲۱] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، ج۱، ص۳۷ـ ۳۸، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
[۲۲] معجم الفروق اللغویة، العسکری، ج۱، ص۲۷۱، ابوهلال، حسن بن عبد اللّه، الشیخ بیت اللّه بیات، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، قم، ۱۴۲۶ق.
چنان که برخی از مشتقات آن در مورد درخت پر شاخ و برگ، و باران انبوه به کار رفته است.
[۲۳] معجم الفروق اللغویة، العسکری، ج۱، ص۲۷۱، ابوهلال، حسن بن عبد اللّه، الشیخ بیت اللّه بیات، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، قم، ۱۴۲۶ق.
[۲۴] مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ص۳۲۶، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.


۴.۱ - اطلاق آن بر فرزند

اطلاق آن بر فرزند و نواده‌ای که دارای جایگاه ویژه‌ای است
[۲۵] لسان العرب، ابن منظور، ج۷، ص۳۱۰، جمال الدین محمد بن مکرم، دارصادر، بیروت، ۲۰۰۰م.
[۲۶] مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ص۳۲۶، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.
به دلیل همانندی آثار خیر چنین فرزندی با یک جماعت انبوه است، همان طور که بر فرزندی که نسل انسان از ناحیه او گسترش می‌یابد هم اطلاق می‌شود.
[۲۷] مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ص۳۲۶، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.
البته استعمال سبط، محدود به موارد مذکور نیست و بر هر نواده‌ای قابل اطلاق است.
[۲۸] المعجم الوسیط، جمعی از مؤلفین، ج۱، ص۴۱۴، مؤسسة الصـادق للطباعة والنشر، تهران، ۱۴۲۶ق.
[۲۹] مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ص۳۲۶، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.
[۳۰] مفـردات الفـاظ القـرآن الکـریم، راغب اصفهـانی، ج۱، ص۳۹۴، صفوان عدنان داوودی، امیـران، قم، ۱۴۲۴ق.
[۳۱] المصباح المنیر، الفیّومی، احمد بن محمد بن علی المقری، مصر، ۱۳۷۳ق.


۴.۲ - به معنای قبیله

یکی از استعمال‌های شایع سبط، استعمال آن به معنای قبیله است که البته برای قبایل خاصی (قبایل بنی‌اسرائیل، و برای متمایز شدن آن‌ها از قبایل عرب) به کار می‌رفته است.
[۳۲] مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ص۳۲۶، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.
[۳۳] المعجم الوسیط، جمعی از مؤلفین، ج۱، ص۴۱۴، مؤسسة الصـادق للطباعة والنشر، تهران، ۱۴۲۶ق.


۴.۳ - اصل واژه سبط

برخی اصل این واژه را عبری و با تلفظ شبط دانسته‌اند
[۳۴] المتوکلی، سیوطی، ج۱، ص۱۲۵ـ ۱۲۷، جلال الدین، عبدالکریم زبیدی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
که معنای آن عصا یا جماعتی است که شخصی با عصا آن‌ها را رهبری می‌کند.
[۳۵] قاموس الکتاب المقدس، جمعی از مؤلفین، ج۱، ص۴۵۵، دارالثقافة، بیروت.


واژه اسباط در ۵ آیه قرآن و به دو گونه وارد شده است: به صورت نکره برای تقسیم بندی دوازده‌گانه بنی‌اسرائیل پس از خروج از مصر،
[۳۶] اعراف/سوره۷، آیه۱۶۰.    
و با «ال» تعریف در ردیف اسامی تعدادی از پیامبران.
[۳۷] بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
[۳۸] بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    
[۳۹] آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
[۴۰] نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    
اطلاعاتی که می‌توان از ظاهر آیات قرآن راجع به اسباط کسب کرد به قرار زیر است:
۱. به آن‌ها وحی می‌شده و پیامبران و رسولان الهی بوده‌اند.
[۴۱] نساء/سوره۴، آیه۱۶۳ ۱۶۵.    

۲. احکام یا تعالیمی بر آن‌ها نازل شده که پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و مسلمانان
[۴۲] آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
[۴۳] بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
و یهود و نصارا
[۴۴] بقره/سوره۲، آیه۱۳۷.    
موظّف بودند به آن ایمان آورند تا مایه هدایتشان گردد.
۳. در ردیف پیامبران بزرگی چون ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و یعقوب
[۴۵] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
یاد شده‌اند.
[۴۶] بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
[۴۷] بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    
[۴۸] آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
[۴۹] نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    

۴. یهود و نصارا سعی در منتسب نمودن اسباط به کیش خود داشته‌اند.
[۵۰] بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    
با این‌که از عدم صحت این ادعا آگاه بودند
[۵۱] بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    

۵. یهودی و نصرانی نبوده‌اند
[۵۲] بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    

۶. همواره نامشان به دنبال اسم یعقوب
[۵۳] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
آمده است.
[۵۴] بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    

[۵۵] بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    
[۵۶] آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
[۵۷] نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    

۷. ذکر آن‌ها به صورت خاص، با وجود تعبیر عام «النبیّون» و «النبیّین» مذکور در آیات، نشانه اهمیت آن‌ها است.
[۵۸] بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
[۵۹] آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
[۶۰] نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    


در روایات، این واژه برای گروه‌های متعلق به دوره‌های زمانی مختلف اطلاق شده است مانند:اسباط موسی،
[۶۱] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
[۶۲] کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمّة الإثنی عشر (علیهم‌السلام)، خزّاز قمی، ج۱، ص۱۶ـ ۱۸، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
[۶۳] بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۲۸۶، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
اسباطی که قوم موسی
[۶۴] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
از آن‌ها رویگردان شدند،
[۶۵] رجال الکشی، طوسی، ج۱، ص۲۰، ابوجعفر محمد بن حسن (م/۴۶۰)، طبع دانشگاه مشهد.
[۶۶] بحار الانوار، مجلسی، ج۲۲، ص۳۸۸، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
اسباط یعقوب،
[۶۷] بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۲۹۰، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
و اسباط عرب.
[۶۸] بحار الانوار، مجلسی، ج۱۵، ص۲۴۱ ۲۴۷، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    

در روایات فراوانی، امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) سبطین و سیّد الأسباط، و امام علی
[۶۹] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
ابوالسبطین، و فرزندان حضرت فاطمه (علیهاالسلام) سادة الأسباط و یازده امام از نسل علی
[۷۰] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
یازده سبط خوانده شده‌اند
[۷۱] دلائل الإمامه، طبری، ج۸، ص۲۵۶، محمد بن جریر، دارالذخائر للمطبوعات، قم.
[۷۲] روضة الواعظین، فتال نیشابوری، ج۱، ص۱۴۳، محمد بن حسن، انتشارات رضی، قم.    
[۷۳] ، الخرائج والجرائح، ج۲، ص۵۲۴، قطب الدین راوندی، ابوالحسین سعید بن عبداللّه، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.
[۷۴] المعجم المفهرس لألفاظ أحادیث بحارالانوار، ذیل واژه الأسباط، خانه کتاب ایران به اشراف علیرضا برازش، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۲ش.

این روایات به قدری زیادند که باعث انصراف «السبطین» به امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام)، و «ابوالسبطین» به امام علی
[۷۵] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
شده است.

مفاد روایات در مورد اسباط پیش از شریعت حضرت موسی
[۷۶] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
که ظاهراً اهمیت ویژه ای داشته‌اند و به همین جهت مورد توجه قرآن نیز قرار گرفته‌اند چنین است:
۱. از نسل یعقوب
[۷۷] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
بوده‌اند.
[۷۸] بحار الانوار، مجلسی، ج۱۰، ص۳۳، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۷۹] بحار الانوار، مجلسی، ج۱۶، ص۴۰۵، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۸۰] بحار الانوار، مجلسی، ج۱۷، ص۲۵۱، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۸۱] بحار الانوار، مجلسی، ج۱۷، ص۲۷۸، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۸۲] بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۳۱۲ ۳۱۴، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۸۳] بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۳۲۳، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۸۴] بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۳۸۸، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۸۵] الاحتجاج، الطبرسی، ج۱، ص۲۱۴، ابومنصور احمد بن علی، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.
[۸۶] الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، ج۲، ص۹۰۷، ابوالحسین سعید بن عبداللّه، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.
[۸۷] کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمّة الإثنی عشر (علیهم‌السلام)، خزّاز قمی، ج۱، ص۱۱۳، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.

۲. در فاصله زمانی بعد از یوسف
[۸۸] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
و قبل از موسی
[۸۹] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
مبعوث شده‌اند.
[۹۰] بحار الانوار، مجلسی، ج۱۱، ص۵۰، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۹۱] کمال الدین وتمام النعمة، شیخ صدوق، ج۱، ص۲۱۹، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، دارالکتب الاسلامیه، قم، ۱۳۹۵ق.    

۳. تعداد آن‌ها دوازده نفر بوده است.
[۹۲] کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمّة الإثنی عشر (علیهم‌السلام)، خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
[۹۳] بحار الانوار، ج۳۶، ج۱۱، ص۵۰، ص۲۸۳، بحار الانوار، مجلسی، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۹۴] بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۲۹۰، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۹۵] بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۳۱۲، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۹۶] کمال الدین وتمام النعمة، شیخ صدوق، ج۱، ص۲۱۹، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، دارالکتب الاسلامیه، قم، ۱۳۹۵ق.    

۴. جایگاه امامان
[۹۷] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
در نسل پیامبر اسلام
[۹۸] فیض کاشانی، المولی محسن، دارالمرتضی للنشر، مشهد.
با جایگاه اسباط در نسل یعقوب
[۹۹] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
مقایسه شده است.
[۱۰۰] بحار الانوار، مجلسی، ج۱۰، ص۳۳، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۱۰۱] بحار الانوار، مجلسی، ج۱۷، ص۲۵۲، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۱۰۲] بحار الانوار، مجلسی، ج۱۷، ص۲۷۹، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۱۰۳] الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، ج۲، ص۹۰۷، ابوالحسین سعید بن عبداللّه، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.
[۱۰۴] الاحتجاج، الطبرسی، ج۱، ص۲۱۴، ابومنصور احمد بن علی، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.

۵. در زمره پیامبران پرآوازه قرار گرفته‌اند بدون آن‌که قابلیت تطبیق بر قبایل یا پسران یعقوب
[۱۰۵] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
را داشته باشند.
[۱۰۶] اقبال الاعمال، سیّد ابن طاووس، ج۱، ص۶۳۸، احمد بن موسی بن جعفر بن طاوس، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۰۷] اقبال الاعمال، سیّد ابن طاووس، ج۱، ص۶۶۰، احمد بن موسی بن جعفر بن طاوس، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۰۸] بشارة المصطفی، طبری، ج۱، ص۲۵۶، ابوجعفر عماد الدین محمد بن ابوالقاسم، المطبعة الحیدریة، نجف اشرف، ۱۳۸۳ق.
[۱۰۹] البلد الأمین، الکفعمی، ج۱، ص۱۸۰، ابراهیم بن علی ملی.
[۱۱۰] البلد الأمین، الکفعمی، ج۱، ص۱۹۵، ابراهیم بن علی ملی.
[۱۱۱] المصباح (جنّة الأمان الواقیة وجنّة الایمان الباقیة)، کفعمی، ص۲۲۶، ابراهیم بن علی عاملی، انتشارات رضی، قم ۱۴۰۵ق.

۶. برای عالمان یهود شناخته شده بوده‌اند و آن‌ها را تا حدّی بزرگ می‌دانسته‌اند که موجب افتخار حضرت یعقوب دانسته‌اند.
[۱۱۲] الاحتجاج، الطبرسی، ج۱، ص۲۱۴، ابومنصور احمد بن علی، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.

۷. شایسته صلوات و درود الهی هستند.
[۱۱۳] بحار الانوار، مجلسی، ج۹۲، ص۳۷۳، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۱۱۴] بحار الانوار، مجلسی، ج۱۱، ص۵۹ به نقل از دعای امّ داود، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
[۱۱۵] البلد الأمین، الکفعمی، ج۱، ص۴۳۶، ابراهیم بن علی ملی.


در این‌که مراد از أسباط در آیه ۱۶۰ سوره اعراف که به صورت نکره آمده همان قبایل است اختلافی نیست. در این آیه از تقسیم قوم موسی
[۱۱۶] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
به اسباط دوازده ‌ ‌گانه خبر داده شده است. تاریخ اسباط در این معنا بخشی وسیع از تاریخ بنی اسرائیل را تشکیل می‌دهد که کتاب مقدس هم به تفصیل از آن‌ها سخن گفته است.

واژه سبط با اضافه به نام یکی از پسران یعقوب
[۱۱۷] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
و بعدها در اضافه به آن‌ها و نیز یکی از دو پسر یوسف
[۱۱۸] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
برای نشان دادن هویت نژادی یا قبیله‌ای افراد بنی اسرائیل و نیز هویت خود قبایل به کار می‌رفته است.
[۱۱۹] قاموس الکتاب المقدس، جمعی از مؤلفین، ج۶، ص۴۵۵، دارالثقافة، بیروت.
[۱۲۰] دائرة المعارف کتاب مقدس، جمعی از مؤلفین، ج۹، ص۳۷۵، انتشارات سرخدار، تهران، ۱۳۱۸ش.
پس از آن‌که هر سبطی بخشی از سرزمین موعود را به خود اختصاص داد این واژه برای هویت زیست محیطی این افراد و نیز هویت مناطق هم استفاده شده است.
[۱۲۱] دائرة المعارف کتاب مقدس، جمعی از مؤلفین، انتشارات سرخدار، تهران، ۱۳۱۸ش.
از منابع پیش برمی‌آید که این مناطق علی رغم استقلال و برخورداری از رؤسای مستقل، همگی تحت حکومت واحد همچون حکومت داود
[۱۲۲] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
و سلیمان
[۱۲۳] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
می زیسته‌اند، ولی پس از وفات حضرت سلیمان
[۱۲۴] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
دچار اختلاف‌هایی شده و به دو کشور یهودا و اسرائیل تقسیم گشته‌اند.

آنچه مورد اختلاف مفسران و دانشمندان اسلامی است واژه اسباط در آیاتی است که با «ال» تعریف آمده است.
[۱۲۵] بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
[۱۲۶] بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    
[۱۲۷] آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
[۱۲۸] نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    
محور اختلاف این است که آیا مراد از اسباط در این آیات افرادی مشخص از انبیای الهی بوده‌اند یا فرزندان حضرت یعقوب
[۱۲۹] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
و یا قبایل منتسب به فرزندان یعقوب
[۱۳۰] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
و یا... ؟

۱۰.۱ - انبیای بنی اسرائیل

علامه طباطبائی، ذیل آیات ۸۴ آل عمران و ۱۶۳ نساء، اسباط را انبیای مبعوث از ذرّیه یعقوب یا قبایل بنی اسرائیل می‌داند.
[۱۳۱] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۳، ص۳۷۰، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.    
[۱۳۲] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۵، ص۱۴۷، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.    
از دقت در مثال های ایشان همچون داود و یونس و ایوب
[۱۳۳] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
[۱۳۴] ، ج۳، ص۳۷۰، المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.
استفاده می‌شود که آن‌ها را محدود به انبیای پیش از موسی
[۱۳۵] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
یا از نسل یعقوب
[۱۳۶] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
نکرده است، چرا که ایوب از نسل یعقوب
[۱۳۷] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
نبوده
[۱۳۸] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، ج۱، ص۲۱۶، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
و داود نیز پس از موسی
[۱۳۹] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
مبعوث گشته است. امّا در تفسیر آیه ۱۳۶ بقره، علی رغم پذیرش وحدت سیاق آن با دو آیه پیش،
[۱۴۰] آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
[۱۴۱] نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    
پیامبری اسباط را فقط در حدّ یک احتمال یادآور شده است.
[۱۴۲] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱، ص۳۱۵، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.    

نزدیک به این قول، دیدگاهی است که اسباط را انبیاء و اوصیای برگزیده از میان اولاد و احفاد یعقوب در بنی اسرائیل و تا زمان حضرت موسی
[۱۴۳] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
دانسته است.
[۱۴۴] اطیب البیان فی تفسیر القرآن، طیّب، ج۲، ص۲۱۴، سید عبدالحسین، انتشارات اسلام، تهران۱۳۶۶ش.

این قول با برخی از روایات پیش گفته که اسباط را از نسل و تبار حضرت یعقوب،
[۱۴۵] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
و در فاصله زمانی بعد از یوسف
[۱۴۶] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
و قبل از موسی
[۱۴۷] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
و محدود در عدد مشخص (دوازده نفر) می دانست سازگاری کامل ندارد.
کسانی نیز اسباط را انبیای صغار یهود می‌دانند .
بنابر این‌که اسباط را از انبیای الهی بدانیم درباره آنچه بر آن‌ها نازل شده برخی گفته‌اند کتاب‌هایی بوده که اکنون محو و یا تحریف گشته و مشتمل بر دعوت به خدا، موعظه، اخلاقیات و معارف بوده است.
[۱۴۸] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، ج۵، ص۳۹، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
طبق قولی که اسباط را انبیای صغار یهود می‌دانست این کتاب‌ها همان دوازده کتاب موجود در عهد عتیق (کتاب هوشع نبی تا کتاب ملاکی نبی) است. علامه طباطبائی نزول کتاب آسمانی را جز در مورد پیامبرانی چون موسی و داود
[۱۴۹] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
انکار می‌کند.
[۱۵۰] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱، ص۳۱۵، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.    
به عقیده ایشان «وحی» منحصر در نزول کتاب نیست بلکه وحی رسالی را نیز دربرمی گیرد.
[۱۵۱] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱، ص۱۴۷، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.    
برخی نیز مقصود از آن را صحفی دانسته‌اند که بر ابراهیم
[۱۵۲] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
نازل شده است، و در توجیه نسبت انزال به اسباط در قرآن، آن را همانند نسبت انزال قرآن به مسلمانان در آیه ۱۳۶سوره بقره می‌دانند
[۱۵۳] روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، رازی، ج۲، ص۱۸۵، ابوالفتوح، حسین بن علی بن محمد بن احمد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۶۶ـ ۱۳۷۴ش.
[۱۵۴] منهج الصادقین، کاشانی، ج۱، ص۳۲۷، ملافتح الله، چاپخانه اعلمی، ۱۳۳۷ش.
[۱۵۵] تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج۷، ص۲۲۵، عبداللّه، مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۸۰ش.
ظاهر منبع اخیر، انتفای نزول وحی در فاصله زمانی ابراهیم تا موسی (علیهماالسلام) است. به هر حال نزول کتاب بر پیامبران در این دوره، معهود نیست.
[۱۵۶] تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج۷، ص۲۲۵، عبداللّه، مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۸۰ش.
[۱۵۷] آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، بلاغی نجفی، ج۱، ص۲۵۲، محمدجواد، ناشر: مکتبة الوجدانی، قم.


۱۰.۲ - دوازده پسر یعقوب

مفسّرانی که مراد قرآن از اسباط را فرزندان حضرت یعقوب
[۱۵۸] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
دانسته‌اند بر دو دسته‌اند: دسته اول پیامبری آن‌ها را نپذیرفته‌اند
[۱۵۹] منهج الصادقین، کاشانی، ج۱، ص۳۲۷، ملافتح الله، چاپخانه اعلمی، ۱۳۳۷ش.
[۱۶۰] التبیان فی تفسیر القرآن، الطوسی، ج۱، ص۴۸۱، ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۹ق.
[۱۶۱] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۱، ص۲۱۷، امین الدین ابوعلی، فضل بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۷۹ق.
[۱۶۲] کتاب التفسیر، عیّاشی، ج۱، ص۶۲، ابوالنصر محمد بن مسعود، مکتبة العلمیة الاسلامیة، تهران.
[۱۶۳] تفسیر کشف الحقائق عن نکت الآیات والدقائق، العلوی الحسینی الموسوی، ج۱، ص۹۲، محمد کریم، حاج عبد الحمید صادق نوبری، تهران، ۱۳۹۶ق.
و گفته‌اند آیات اسباط هیچ ظهوری در نبوت آن‌ها ندارد، چرا که انزال می‌تواند بر بعضی از آن‌ها که پیامبر بوده‌اند یا بر کسی که آن‌ها مأمور به تبعیت از او بوده‌اند، صورت گرفته باشد.
[۱۶۴] منهج الصادقین، کاشانی، ج۱، ص۳۲۷، ملافتح الله، چاپخانه اعلمی، ۱۳۳۷ش.
[۱۶۵] التبیان فی تفسیر القرآن، الطوسی، ج۱، ص۴۸۱، ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۹ق.
[۱۶۶] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۱، ص۲۱۷، امین الدین ابوعلی، فضل بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۷۹ق.

ایـن قـول با ظـاهـر قـرآن و روایاتـی که اسباط را از زمره پیامبران می‌دانست ناسازگار است.
دسته دوم، فرزندان یعقوب را همگی پیامبر دانسته‌اند
[۱۶۷] التبیان فی تفسیر القرآن، الطوسی، ج۱، ص۲۸۲، ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۹ق.
[۱۶۸] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۱، ص۲۱۷، امین الدین ابوعلی، فضل بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۷۹ق.
و این در حالی است که رفتار آنان با یوسف نشانه عدم عصمت و عدم استحقاق نبوت است.
[۱۶۹] التبیان فی تفسیر القرآن، الطوسی، ج۱، ص۲۸۲، ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۹ق.
[۱۷۰] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۱، ص۲۱۷، امین الدین ابوعلی، فضل بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۷۹ق.
[۱۷۱] کتاب التفسیر، عیّاشی، ج۱، ص۶۲، ابوالنصر محمد بن مسعود، مکتبة العلمیة الاسلامیة، تهران.
[۱۷۲] منهج الصادقین، کاشانی، ج۱، ص۳۲۷، ملافتح الله، چاپخانه اعلمی، ۱۳۳۷ش.
[۱۷۳] روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، رازی، ج۱، ص۳۴۴، ابوالفتوح، حسین بن علی بن محمد بن احمد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۶۶ـ ۱۳۷۴ش.
در مورد بنیامین هم که مرتکب خطا نشد، دلیلی بر نبوتش نداریم
[۱۷۴] اطیب البیان فی تفسیر القرآن، طیّب، ج۲، ص۲۱۴، سید عبدالحسین، انتشارات اسلام، تهران۱۳۶۶ش.
بلکه ادّعا شده از بین فرزندان یعقوب
[۱۷۵] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
فقط یوسف به پیامبری رسیده است.
[۱۷۶] تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج۷، ص۲۲۵، عبداللّه، مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۸۰ش.


۱۰.۳ - نسل و ذریّه بعضی از انبیاء بنی اسرائیل

تعدادی از مفسران، مراد از اسباط را نسل‌های خاصی دانسته‌اند: برخی مطلق نسل و ذرّیه ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و به خصوص یعقوب
[۱۷۷] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
را مصداق اسباط دانسته‌اند که طبعاً پیامبران این ذریه را که کتاب و صحیفه‌هایی بر آن‌ها نازل شده نیز شامل می‌شود.
[۱۷۸] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، ج۵، ص۳۹، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
برخی نیز نسل یعقوب
[۱۷۹] الصافی فی تفسیر کلام اللّه، فیض کاشانی، ج۱، ص۱۷۵، المولی محسن، دارالمرتضی للنشر، مشهد.
یا ذرّیه دوازده پسر وی
[۱۸۰] تفسیر کنز الدقائق وبحر الغرائب، القمّی المشهدی، ج۲، ص۱۶۶، الشیخ محمد بن محمد رضا، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۶ش.
را به عنوان اسباط تعیین کرده‌اند.
تعدادی دیگر از مفسران، اسباط را قبایل بنی اسرائیل دانسته‌اند.
[۱۸۱] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱، ص۳۴۴، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.    
[۱۸۲] تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج۷، ص۲۱۵، عبداللّه، مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۸۰ش.
[۱۸۳] التفسیر الکاشف، ج۱، ج۱، ص۳۹۴، ص۲۱۰ و مفـردات الفـاظ القـرآن الکـریم، مغنیه، محمد جواد، مؤسسة دارالکتب الاسلامی، بیروت، ۱۴۲۸ق.
این مفسران، انبیای مبعوث شده از میان این اسباط را که به اعتبار آنها، نسبت وحی و انزال به اسباط داده شده مختلف گفته‌اند؛ همچون یوسف، داود، سلیمان، موسی و عیسی
[۱۸۴] خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
[۱۸۵] التبیان فی تفسیر القرآن، الطوسی، ج۳، ص۳۹۲، ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۹ق.
[۱۸۶] مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ص۳۲۶، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.
یا داود، سلیمان، یحیی و زکریا
[۱۸۷] التفسیر الکاشف، مغنیه، ج۱، ص۲۱۲، محمد جواد، مؤسسة دارالکتب الاسلامی، بیروت، ۱۴۲۸ق.
و یا وجود پیامبری برای هر یک از قبایل دوازده گانه.
[۱۸۸] تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج۷، ص۲۲۵، عبداللّه، مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۸۰ش.
این قول نیز با ظواهر آیات قرآن و مفاد برخی از روایات پیش گفته همخوانی ندارد.

• آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، بلاغی نجفی، محمدجواد، ناشر: مکتبة الوجدانی، قم.
• اطیب البیان فی تفسیر القرآن، طیّب، سید عبدالحسین، انتشارات اسلام، تهران۱۳۶۶ش.
• اقبال الاعمال، سیّد ابن طاووس، احمد بن موسی بن جعفر بن طاوس، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۷ش.
• الاحتجاج، الطبرسی، ابومنصور احمد بن علی، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.
• بحار الانوار، مجلسی، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
• بشارة المصطفی، طبری، ابوجعفر عماد الدین محمد بن ابوالقاسم، المطبعة الحیدریة، نجف اشرف، ۱۳۸۳ق.
• البلد الأمین، الکفعمی، ابراهیم بن علی ملی.
• التبیان فی تفسیر القرآن، الطوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۹ق.
• التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
• التفسیر الکاشف، مغنیه، محمد جواد، مؤسسة دارالکتب الاسلامی، بیروت، ۱۴۲۸ق.
• تفسیر تسنیم، جوادی آملی، عبداللّه، مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۸۰ش.
• تفسیر کشف الحقائق عن نکت الآیات والدقائق، العلوی الحسینی الموسوی، محمد کریم، حاج عبد الحمید صادق نوبری، تهران، ۱۳۹۶ق.
• تفسیر کنز الدقائق وبحر الغرائب، القمّی المشهدی، الشیخ محمد بن محمد رضا، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۶ش.
• الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، ابوالحسین سعید بن عبداللّه، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.
• دائرة المعارف کتاب مقدس، جمعی از مؤلفین، انتشارات سرخدار، تهران، ۱۳۱۸ش.
• دلائل الإمامه، طبری، محمد بن جریر، دارالذخائر للمطبوعات، قم.
• روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، رازی، ابوالفتوح، حسین بن علی بن محمد بن احمد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۶۶ـ ۱۳۷۴ش.
• رجال الکشی، طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (م/۴۶۰)، طبع دانشگاه مشهد.
• روضة الواعظین، فتال نیشابوری، محمد بن حسن، انتشارات رضی، قم.
• الصافی فی تفسیر کلام اللّه، فیض کاشانی، المولی محسن، دارالمرتضی للنشر، مشهد.
• قاموس الکتاب المقدس، جمعی از مؤلفین، دارالثقافة، بیروت.
• کتاب التفسیر، عیّاشی، ابوالنصر محمد بن مسعود، مکتبة العلمیة الاسلامیة، تهران.
• کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمّة الإثنی عشر (علیهم‌السلام)، خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
• کمال الدین وتمام النعمة، شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، دارالکتب الاسلامیه، قم، ۱۳۹۵ق.
• لسان العرب، ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم، دارصادر، بیروت، ۲۰۰۰م.
• المتوکلی، سیوطی، جلال الدین، عبدالکریم زبیدی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
• مجمع البحرین، طریحی، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.
• مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، امین الدین ابوعلی، فضل بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۷۹ق.
• المصباح المنیر، الفیّومی، احمد بن محمد بن علی المقری، مصر، ۱۳۷۳ق.
• المصباح (جنّة الأمان الواقیة وجنّة الایمان الباقیة)، کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، انتشارات رضی، قم ۱۴۰۵ق.
• معجم الفروق اللغویة، العسکری، ابوهلال، حسن بن عبد اللّه، الشیخ بیت اللّه بیات، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، قم، ۱۴۲۶ق.
• المعجم المفهرس لألفاظ أحادیث بحارالانوار، خانه کتاب ایران به اشراف علیرضا برازش، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۲ش.
• المعجم الوسیط، جمعی از مؤلفین، مؤسسة الصـادق للطباعة والنشر، تهران، ۱۴۲۶ق.
• معجـم مقـاییس اللغـة، ابن فـارس، ابوالحسین احمـد بن فارس بـن زکـریـا، مصـر، ۱۳۹۰ق.
• مفـردات الفـاظ القـرآن الکـریم، راغب اصفهـانی، صفوان عدنان داوودی، امیـران، قم، ۱۴۲۴ق.
• منهج الصادقین، کاشانی، ملافتح الله، چاپخانه اعلمی، ۱۳۳۷ش.
• المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.

۱. ↑ قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ هفتم، ج۳، ص۲۱۸.
۲. ↑ مفـردات الفـاظ القـرآن الکـریم، راغب اصفهـانی، ج۱، ص۲۲۲، صفوان عدنان داوودی، امیـران، قم، ۱۴۲۴ق.
۳. ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، ج۵، ص۳۳، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
۴. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۴، ص۷۵۲، امین الدین ابوعلی، فضل بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۵. ↑ المصطفوی، حسن؛ التحقیق، فی کلمات القرآن، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰،‌ج۵، ص۳۳.
۶. ↑ تفسیر المیزان، ج۱، ص۳۱۲.    
۷. ↑ تفسیر المیزان، ج۱، ص۳۱۲.    
۸. ↑ التحقیق، ص۳۳.
۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
۱۰. ↑ تفسیر نمونه، ج۱، ص۴۷۰.    
۱۱. ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، اعلام قرآن، قم، موسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۵، ج۱، ص۸۵.
۱۲. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    
۱۳. ↑ اعلام قرآن، ج۱، ص۸۴–۸۳.
۱۴. ↑ اعلام قرآن، ج۱، ص۸۵.
۱۵. ↑ اعراف/سوره۷، آیات ۱۵۹ و ۱۶۰.    
۱۶. ↑ اعراف/سوره۷، آیات ۱۶۰-۱۶۲.    
۱۷. ↑ اعلام قرآن، ج۱، ص۸۲.
۱۸. ↑ معجـم مقـاییس اللغـة، ابن فـارس، واژه سبط، ابوالحسین احمـد بن فارس بـن زکـریـا، مصـر، ۱۳۹۰ق.
۱۹. ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، ج۵، ص۳۸، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
۲۰. ↑ مفـردات الفـاظ القـرآن الکـریم، راغب اصفهـانی، ج۱، ص۳۹۴، صفوان عدنان داوودی، امیـران، قم، ۱۴۲۴ق.
۲۱. ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، ج۱، ص۳۷ـ ۳۸، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
۲۲. ↑ معجم الفروق اللغویة، العسکری، ج۱، ص۲۷۱، ابوهلال، حسن بن عبد اللّه، الشیخ بیت اللّه بیات، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، قم، ۱۴۲۶ق.
۲۳. ↑ معجم الفروق اللغویة، العسکری، ج۱، ص۲۷۱، ابوهلال، حسن بن عبد اللّه، الشیخ بیت اللّه بیات، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، قم، ۱۴۲۶ق.
۲۴. ↑ مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ص۳۲۶، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.
۲۵. ↑ لسان العرب، ابن منظور، ج۷، ص۳۱۰، جمال الدین محمد بن مکرم، دارصادر، بیروت، ۲۰۰۰م.
۲۶. ↑ مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ص۳۲۶، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.
۲۷. ↑ مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ص۳۲۶، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.
۲۸. ↑ المعجم الوسیط، جمعی از مؤلفین، ج۱، ص۴۱۴، مؤسسة الصـادق للطباعة والنشر، تهران، ۱۴۲۶ق.
۲۹. ↑ مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ص۳۲۶، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.
۳۰. ↑ مفـردات الفـاظ القـرآن الکـریم، راغب اصفهـانی، ج۱، ص۳۹۴، صفوان عدنان داوودی، امیـران، قم، ۱۴۲۴ق.
۳۱. ↑ المصباح المنیر، الفیّومی، احمد بن محمد بن علی المقری، مصر، ۱۳۷۳ق.
۳۲. ↑ مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ص۳۲۶، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.
۳۳. ↑ المعجم الوسیط، جمعی از مؤلفین، ج۱، ص۴۱۴، مؤسسة الصـادق للطباعة والنشر، تهران، ۱۴۲۶ق.
۳۴. ↑ المتوکلی، سیوطی، ج۱، ص۱۲۵ـ ۱۲۷، جلال الدین، عبدالکریم زبیدی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
۳۵. ↑ قاموس الکتاب المقدس، جمعی از مؤلفین، ج۱، ص۴۵۵، دارالثقافة، بیروت.
۳۶. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۶۰.    
۳۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
۳۸. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    
۳۹. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
۴۰. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    
۴۱. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۶۳ ۱۶۵.    
۴۲. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
۴۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
۴۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۳۷.    
۴۵. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۴۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
۴۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    
۴۸. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
۴۹. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    
۵۰. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    
۵۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    
۵۲. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    
۵۳. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۵۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
۵۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    
۵۶. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
۵۷. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    
۵۸. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
۵۹. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
۶۰. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    
۶۱. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۶۲. ↑ کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمّة الإثنی عشر (علیهم‌السلام)، خزّاز قمی، ج۱، ص۱۶ـ ۱۸، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۶۳. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۲۸۶، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۶۴. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۶۵. ↑ رجال الکشی، طوسی، ج۱، ص۲۰، ابوجعفر محمد بن حسن (م/۴۶۰)، طبع دانشگاه مشهد.
۶۶. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۲۲، ص۳۸۸، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۶۷. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۲۹۰، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۶۸. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۱۵، ص۲۴۱ ۲۴۷، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۶۹. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۷۰. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۷۱. ↑ دلائل الإمامه، طبری، ج۸، ص۲۵۶، محمد بن جریر، دارالذخائر للمطبوعات، قم.
۷۲. ↑ روضة الواعظین، فتال نیشابوری، ج۱، ص۱۴۳، محمد بن حسن، انتشارات رضی، قم.    
۷۳. ↑ ، الخرائج والجرائح، ج۲، ص۵۲۴، قطب الدین راوندی، ابوالحسین سعید بن عبداللّه، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.
۷۴. ↑ المعجم المفهرس لألفاظ أحادیث بحارالانوار، ذیل واژه الأسباط، خانه کتاب ایران به اشراف علیرضا برازش، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۲ش.
۷۵. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۷۶. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۷۷. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۷۸. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۱۰، ص۳۳، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۷۹. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۱۶، ص۴۰۵، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۸۰. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۱۷، ص۲۵۱، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۸۱. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۱۷، ص۲۷۸، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۸۲. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۳۱۲ ۳۱۴، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۸۳. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۳۲۳، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۸۴. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۳۸۸، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۸۵. ↑ الاحتجاج، الطبرسی، ج۱، ص۲۱۴، ابومنصور احمد بن علی، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.
۸۶. ↑ الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، ج۲، ص۹۰۷، ابوالحسین سعید بن عبداللّه، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.
۸۷. ↑ کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمّة الإثنی عشر (علیهم‌السلام)، خزّاز قمی، ج۱، ص۱۱۳، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۸۸. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۸۹. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۹۰. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۱۱، ص۵۰، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۹۱. ↑ کمال الدین وتمام النعمة، شیخ صدوق، ج۱، ص۲۱۹، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، دارالکتب الاسلامیه، قم، ۱۳۹۵ق.    
۹۲. ↑ کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمّة الإثنی عشر (علیهم‌السلام)، خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۹۳. ↑ بحار الانوار، ج۳۶، ج۱۱، ص۵۰، ص۲۸۳، بحار الانوار، مجلسی، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۹۴. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۲۹۰، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۹۵. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۳۶، ص۳۱۲، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۹۶. ↑ کمال الدین وتمام النعمة، شیخ صدوق، ج۱، ص۲۱۹، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، دارالکتب الاسلامیه، قم، ۱۳۹۵ق.    
۹۷. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۹۸. ↑ فیض کاشانی، المولی محسن، دارالمرتضی للنشر، مشهد.
۹۹. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۰۰. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۱۰، ص۳۳، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۱۰۱. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۱۷، ص۲۵۲، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۱۰۲. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۱۷، ص۲۷۹، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۱۰۳. ↑ الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، ج۲، ص۹۰۷، ابوالحسین سعید بن عبداللّه، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.
۱۰۴. ↑ الاحتجاج، الطبرسی، ج۱، ص۲۱۴، ابومنصور احمد بن علی، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.
۱۰۵. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۰۶. ↑ اقبال الاعمال، سیّد ابن طاووس، ج۱، ص۶۳۸، احمد بن موسی بن جعفر بن طاوس، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۷ش.
۱۰۷. ↑ اقبال الاعمال، سیّد ابن طاووس، ج۱، ص۶۶۰، احمد بن موسی بن جعفر بن طاوس، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۷ش.
۱۰۸. ↑ بشارة المصطفی، طبری، ج۱، ص۲۵۶، ابوجعفر عماد الدین محمد بن ابوالقاسم، المطبعة الحیدریة، نجف اشرف، ۱۳۸۳ق.
۱۰۹. ↑ البلد الأمین، الکفعمی، ج۱، ص۱۸۰، ابراهیم بن علی ملی.
۱۱۰. ↑ البلد الأمین، الکفعمی، ج۱، ص۱۹۵، ابراهیم بن علی ملی.
۱۱۱. ↑ المصباح (جنّة الأمان الواقیة وجنّة الایمان الباقیة)، کفعمی، ص۲۲۶، ابراهیم بن علی عاملی، انتشارات رضی، قم ۱۴۰۵ق.
۱۱۲. ↑ الاحتجاج، الطبرسی، ج۱، ص۲۱۴، ابومنصور احمد بن علی، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.
۱۱۳. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۹۲، ص۳۷۳، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۱۱۴. ↑ بحار الانوار، مجلسی، ج۱۱، ص۵۹ به نقل از دعای امّ داود، محمد‌باقر، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.    
۱۱۵. ↑ البلد الأمین، الکفعمی، ج۱، ص۴۳۶، ابراهیم بن علی ملی.
۱۱۶. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۱۷. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۱۸. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۱۹. ↑ قاموس الکتاب المقدس، جمعی از مؤلفین، ج۶، ص۴۵۵، دارالثقافة، بیروت.
۱۲۰. ↑ دائرة المعارف کتاب مقدس، جمعی از مؤلفین، ج۹، ص۳۷۵، انتشارات سرخدار، تهران، ۱۳۱۸ش.
۱۲۱. ↑ دائرة المعارف کتاب مقدس، جمعی از مؤلفین، انتشارات سرخدار، تهران، ۱۳۱۸ش.
۱۲۲. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۲۳. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۲۴. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۲۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۳۶.    
۱۲۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۴۰.    
۱۲۷. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
۱۲۸. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    
۱۲۹. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۳۰. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۳۱. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۳، ص۳۷۰، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.    
۱۳۲. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۵، ص۱۴۷، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.    
۱۳۳. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۳۴. ↑ ، ج۳، ص۳۷۰، المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.
۱۳۵. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۳۶. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۳۷. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۳۸. ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، ج۱، ص۲۱۶، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
۱۳۹. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۴۰. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.    
۱۴۱. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.    
۱۴۲. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱، ص۳۱۵، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.    
۱۴۳. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۴۴. ↑ اطیب البیان فی تفسیر القرآن، طیّب، ج۲، ص۲۱۴، سید عبدالحسین، انتشارات اسلام، تهران۱۳۶۶ش.
۱۴۵. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۴۶. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۴۷. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۴۸. ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، ج۵، ص۳۹، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
۱۴۹. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۵۰. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱، ص۳۱۵، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.    
۱۵۱. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱، ص۱۴۷، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.    
۱۵۲. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۵۳. ↑ روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، رازی، ج۲، ص۱۸۵، ابوالفتوح، حسین بن علی بن محمد بن احمد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۶۶ـ ۱۳۷۴ش.
۱۵۴. ↑ منهج الصادقین، کاشانی، ج۱، ص۳۲۷، ملافتح الله، چاپخانه اعلمی، ۱۳۳۷ش.
۱۵۵. ↑ تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج۷، ص۲۲۵، عبداللّه، مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۸۰ش.
۱۵۶. ↑ تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج۷، ص۲۲۵، عبداللّه، مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۸۰ش.
۱۵۷. ↑ آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، بلاغی نجفی، ج۱، ص۲۵۲، محمدجواد، ناشر: مکتبة الوجدانی، قم.
۱۵۸. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۵۹. ↑ منهج الصادقین، کاشانی، ج۱، ص۳۲۷، ملافتح الله، چاپخانه اعلمی، ۱۳۳۷ش.
۱۶۰. ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، الطوسی، ج۱، ص۴۸۱، ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۹ق.
۱۶۱. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۱، ص۲۱۷، امین الدین ابوعلی، فضل بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۱۶۲. ↑ کتاب التفسیر، عیّاشی، ج۱، ص۶۲، ابوالنصر محمد بن مسعود، مکتبة العلمیة الاسلامیة، تهران.
۱۶۳. ↑ تفسیر کشف الحقائق عن نکت الآیات والدقائق، العلوی الحسینی الموسوی، ج۱، ص۹۲، محمد کریم، حاج عبد الحمید صادق نوبری، تهران، ۱۳۹۶ق.
۱۶۴. ↑ منهج الصادقین، کاشانی، ج۱، ص۳۲۷، ملافتح الله، چاپخانه اعلمی، ۱۳۳۷ش.
۱۶۵. ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، الطوسی، ج۱، ص۴۸۱، ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۹ق.
۱۶۶. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۱، ص۲۱۷، امین الدین ابوعلی، فضل بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۱۶۷. ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، الطوسی، ج۱، ص۲۸۲، ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۹ق.
۱۶۸. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۱، ص۲۱۷، امین الدین ابوعلی، فضل بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۱۶۹. ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، الطوسی، ج۱، ص۲۸۲، ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۹ق.
۱۷۰. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۱، ص۲۱۷، امین الدین ابوعلی، فضل بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۱۷۱. ↑ کتاب التفسیر، عیّاشی، ج۱، ص۶۲، ابوالنصر محمد بن مسعود، مکتبة العلمیة الاسلامیة، تهران.
۱۷۲. ↑ منهج الصادقین، کاشانی، ج۱، ص۳۲۷، ملافتح الله، چاپخانه اعلمی، ۱۳۳۷ش.
۱۷۳. ↑ روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، رازی، ج۱، ص۳۴۴، ابوالفتوح، حسین بن علی بن محمد بن احمد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۶۶ـ ۱۳۷۴ش.
۱۷۴. ↑ اطیب البیان فی تفسیر القرآن، طیّب، ج۲، ص۲۱۴، سید عبدالحسین، انتشارات اسلام، تهران۱۳۶۶ش.
۱۷۵. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۷۶. ↑ تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج۷، ص۲۲۵، عبداللّه، مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۸۰ش.
۱۷۷. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۷۸. ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، المصطفوی، ج۵، ص۳۹، حسن، مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، تهران، ۱۳۸۵ش.
۱۷۹. ↑ الصافی فی تفسیر کلام اللّه، فیض کاشانی، ج۱، ص۱۷۵، المولی محسن، دارالمرتضی للنشر، مشهد.
۱۸۰. ↑ تفسیر کنز الدقائق وبحر الغرائب، القمّی المشهدی، ج۲، ص۱۶۶، الشیخ محمد بن محمد رضا، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۶ش.
۱۸۱. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱، ص۳۴۴، محمدحسین، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۹۷.    
۱۸۲. ↑ تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج۷، ص۲۱۵، عبداللّه، مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۸۰ش.
۱۸۳. ↑ التفسیر الکاشف، ج۱، ج۱، ص۳۹۴، ص۲۱۰ و مفـردات الفـاظ القـرآن الکـریم، مغنیه، محمد جواد، مؤسسة دارالکتب الاسلامی، بیروت، ۱۴۲۸ق.
۱۸۴. ↑ خزّاز قمی، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۸۵. ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، الطوسی، ج۳، ص۳۹۲، ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۹ق.
۱۸۶. ↑ مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ص۳۲۶، فخرالدین محمود، محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۸ق.
۱۸۷. ↑ التفسیر الکاشف، مغنیه، ج۱، ص۲۱۲، محمد جواد، مؤسسة دارالکتب الاسلامی، بیروت، ۱۴۲۸ق.
۱۸۸. ↑ تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج۷، ص۲۲۵، عبداللّه، مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۸۰ش.


دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق(ع)، برگرفته از مقاله «اسباط»، شماره ۳۶    
سایت پژوهه    



جعبه ابزار