الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع(حدیقة المؤمنین) نوشته
سید علی بن محمد علی بن ابو المعالی طباطبایی حائری ، معروف به
صاحب ریاض (م ۱۲۳۱ ق) به
زبان عربی و در موضوع
فقه استدلالی می باشد.این کتاب به دو نام دیگر نیز معروف است؛الشرح الصغیر للمختصر النافع و الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع .
کتاب حدیقة المؤمنین یا الشرح الصغیر للمختصر النافع از شروح با ارزش و معتبر کتاب
النافع فی مختصر الشرایع می‌باشد. مؤلف دارای دو شرح بر کتاب النافع فی مختصر الشرایع می‌باشد او در ابتدا شرح مبسوط یا
ریاض المسائل را و سپس
شرح صغیر یا حدیقة المؤمنین را که شرح بسیار مختصری است تالیف نموده است.در این کتاب اقوال و نظریات فقهای عظام و
روایات و
آیات شریفۀ
قرآن کریم بصورت مختصر و با اشارۀ اجمالی مطرح شده است بدون این که مضمون آنها بیان شود. همین طور قسمت
معاملات کتاب نسبت به مبحث
عبادات بیشتر شرح داده شده و مبسوطتر است. از
زمان تالیف این کتاب،
فقها و
اصحاب ، آن را مورد تایید قرار داده و در موارد بسیاری به آن استناد کرده و در
حوزه‌های علمیه نسخه‌های آن تکثیر و استنساخ شده است.
شیخ خلف بن حاج عسگر حائری (م ۱۲۴۷ ق) در
سال ۱۲۲۸ ق فتاوای
سید علی طباطبایی را از کتاب شرح صغیر بر مختصر النافع استخراج نموده و در کتابی به نام (الخلاصة) گردآوری کرده است.
در تصحیح و مقابلۀ کتاب موجود از چهار
نسخه خطی استفاده شده است. این نسخه‌ها همگی متعلق به مخزن کتابخانۀ
آیت الله عظمی
مرعشی نجفی است، که عبارتند از:
۱. نسخۀ شمارۀ ۳۳۹۱ که از اول کتاب
طهارت تا آخر کتاب
دیات می‌باشد. این نسخه بوسیلۀ محمد بن علی بن ابراهیم بندرآبادی در سال (۱۲۱۸ ق) نوشته شده و حواشی و تعلیقه‌هایی به خط مؤلف بر آن وجود دارد.
۲. نسخه‌ای که به خط محمد جعفر شریعتمداری از شاگردان مؤلف است که ناقص بوده و از اول کتاب طهارت تا
حج می‌باشد. شمارۀ این نسخه ۳۸۹۱ می‌باشد.
۳. نسخۀ سوم کامل بوده و دارای کیفیت بسیار خوبی است. این نسخه از مخزن کتابخانۀ علامه
سید عز الدین حسینی ، معروف به امام جمعه زنجانی می‌باشد که مصور آن در مخزن
کتابخانۀ آیت الله عظمی نجفی مرعشی (قده) موجود است. این نسخه به خط محمد بن جابر بن عباس و در سال (۱۲۰۹ ق) در
زمان حیات مؤلف نوشته شده و در سال ۱۲۱۱ ق مؤلف به شیخ عبد العلی و شیخ عبد الرحیم اجازۀ نقل آن را داده است.
۴. این نسخه نیز ناقص بوده و به خط بدیع الزمان بن عبدالله ترشیزی است و در سال ۱۲۲۸ ق نوشته شده است. محقق و مصحح نسخه‌ها و چاپ آن،
سید مهدی رجائی می‌باشد.
با توجه به این که
ریاض المسائل در سال ۱۱۹۶ ق که سید علی طباطبایی ۳۵ ساله بوده است (الذریعة ج۱۱/ ۳۳۶) پایان یافته است کتاب حدیقة المؤمنین پس از این تاریخ نوشته شده است و بنا به نسخه‌ای که در کتابخانۀ سید محمد باقر حجت در کربلا موجود است تاریخ پایان یافتن تالیف آن سال ۱۲۰۴ ق می‌باشد.
هر سه جلد کتاب موجود در چاپخانۀ سید الشهداء در
قم و بوسیلۀ کتابخانۀ آیت الله عظمی مرعشی نجفی در سال ۱۴۰۹ ق منتشر شده است. جلد اول در
شعبان سال ۱۴۰۵ ق بوسیلۀ سید مهدی رجائی تصحیح و تحقیق شده است و جلد دوم در
محرم الحرام سال ۱۴۰۶ ق و جلد سوم در
ربیع الاول سال ۱۴۰۶ ق نیز بوسیلۀ او تصحیح و تحقیق شده است.
کتاب موجود در سه مجلد چاپ شده است. جلد اول مبحث
عبادات و جلد دوم مبحث
معاملات (آخر مبحث
نکاح ) و سپس مبحث
ایقاعات از کتاب طلاق تا آخر جلد دوم می‌باشد.
جلد سوم بقیۀ مبحث ایقاعات (آخر کتاب
نذر و عهود) و سپس مبحث احکام از کتاب
صید و
ذبائح تا آخر کتاب را در بردارد. جلد اول شامل کتاب‌های
طهارت ،
صلات ،
خمس ،
صوم ،
اعتکاف و
حج است. و کتاب
جهاد و
امر به معروف و نهی از منکر شرح نزده شده است. در جلد دوم کتاب‌های
متاجر ،
رهن ،
حجر ،
ضمان ،
صلح ،
شرکت ،
مضاربه ،
مزارعه و
مساقات ،
ودیعه و
عاریه ،
اجاره ،
وکالت ،
وقوف و
صدقات و
هبات ،
سبق و رمایه ،
وصایا و
نکاح از مبحث عقود (معاملات) را در بردارد.در جلد سوم کتاب‌های
عتق ، تدبیر و
مکاتبه و
استیلاد ،
اقرار ،
ایمان ،
نذر و
عهود از مبحث ایقاعات را می باشند.
همین طور کتاب‌های
صید و ذبائح، اطعمه و اشربه،
غصب ،
شفعه ،
احیاء موات ،
لقطه ،
مواریث ،
قضاء ،
شهادات ،
حدود ،
قصاص و
دیات از مبحث
احکام را در بردارد.
با توجه به این که شرح صغیر خلاصۀ کتاب ریاض المسائل است حواشی و شروح زیادی بر آن نوشته نشده است و فقط دو حاشیه برای آن در منابع و مآخذ ذکر شده است.
۱. حاشیۀ
سید علی بن سید محمد امین جد پدری
سید محسن امین صاحب
اعیان الشیعة بر شرح صغیر که خط استادش سید علی صاحب ریاض نیز بر این نسخه موجود است.
۲.
السیف الماسح فی اثبات مسح الرجلین ، تالیف
سید محمد بن سید دلدار علی بن سید محمد معین الدین نصیرآبادی نقوی کهنوئی (م ۱۲۱۲ ق).
۱.
ابو علی محمد بن اسماعیل مازندرانی (م ۱۲۱۵ ق) در
منتهی المقال : و منها شرح قال علی المختصر، اختصره من الاولی جید لطیف، مسلک فی العبادات مسلک الاحتیاط، لیعم نفعه العامی و العالم و المبتدی و المنتهی و الفقیه و المقلد له و لغیره، فی ایام حیاته و بعد وفاته.
۲. قال المحقق التستری فی المقابس الانوار: و له شرحان معروفان علی النافع کبیر موسوم بریاض المسائل و هما فی اصول المسائل الفقهیة احسن الکتب الموجودة فی مسائل عدیده.
نرم افزار جامع فقه اهل البيت۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. ۸/ ۳۲۰
