• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

باقیات الصالحات

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



عموم کارهای نیک در فرهنگ قرآن و روایات و خصوص آثار نیک ماندگار در فرهنگ عامه را باقیات الصالحات گویند.




این تعبیر از دو واژه «باقیات» از مصدر «بقاء» به معنای جاودانگی و «صالحات» از مصدر «صلاح» به معنای نیکی، ضدّ تباهی
[۲] مقاییس اللغه، ج‌۳، ص‌۳۰۳.
[۳] المصباح، ص‌۳۴۵، «صلح».
ترکیب یافته و اصطلاحی است قرآنی که به ماندگاری پاداش کارهای نیک برای انسان اشاره دارد.



در قرآن دو بار به این اصطلاح تصریح شده است: یکی در آیه ۴۶ سوره کهفو یک بار در آیه ۷۹ سوره مریم.
افزون بر آن آیاتی که انسان را به پیش فرستادن کارهای نیک فرمان می‌دهد،
آیاتی که از رسیدن انسان به پاداش کارهای نیکش خبر می‌دهد،
آیاتی که از حسرت گنهکاران بعد از مرگ به سبب انجام ندادن کارهای نیک حکایت دارد،
و آیاتی که از درخواست گنهکاران برای بازگشت به دنیا جهت انجام کارهای نیک سخن می‌گوید،
همگی با مفهوم باقیات الصالحات ارتباط دارد؛ همچنین آیه «بَقِیَّتُ اللّهِ خَیرٌ لَکُم»بنا به نظر برخی مفسران
[۱۸] التفسیر الکبیر، ج‌۱۸، ص‌۴۲.
و آیه «مَن کانَ یُریدُ حَرثَ الأخِرَةِ نَزِد لَهُ فی حَرثِهِ»بنا به روایتی از امیر مؤمنان(علیه السلام)
[۲۰] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
[۲۱] الدرالمنثور، ج‌۷، ص‌۳۴۴.
[۲۲] فتح القدیر، ج‌۴، ص‌۵۳۶‌.
به باقیات الصالحات تفسیر شده است.



آیه ۴۶ سوره کهفبعد از اشاره به ناپایداری نعمتهای جهان مادی، مال و فرزندان را زینت زندگی دنیا شناسانده و انسانها را به تلاش برای دستیابی به توشه آخرت فرا می‌خواند:
«اَلمالُ والبَنونَ زینَةُ الحَیوةِ الدُّنیا والبـقِیـتُ الصّــلِحـتُ خَیرٌ‌عِندَ رَبِّکَ ثَوابـًا وخَیرٌ اَمَلا».
در این آیه توشه آخرت همان کارهای نیک وصف‌شده که پاداششان ماندگار و نزد خداوند نیکوتر بوده، امید داشتن به آنها سزاوار است.
در‌جای دیگر پس از بیان سرنوشت شوم گمراهان و ستمگران، گام نهادن در مسیر هدایت الهی سبب افزایش هدایت حق شمرده شده و افزون بر اشاره به نیکوتر بودن پاداش باقیات الصالحات نزد خداوند از سرانجام نیکوی آنها یاد می‌شود: «ویَزیدُ اللّهُ الَّذینَ اهتَدَوا هُدًی والبـقیـتُ الصّــلِحـتُ خَیرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوابـًا و‌خَیرٌ‌مَرَدّا».



مفسران عموماً وجه تسمیه باقیات الصالحات را ماندن پاداش آن برای جهان ابدی می‌دانند.
[۲۶] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
[۲۷] التفسیرالکبیر، ج۲۱، ص‌۲۴۸.
[۲۸] مفتاح‌الفلاح، ص‌۱۱.

بعضی با نگاه عرفانی در این‌باره گفته‌اند: هر عمل و سخنی که انسان را به معرفت، محبّت و اطاعت پروردگار باقی و فنا ناپذیر وا دارد باقیات الصالحات است.
[۲۹] . التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۱۳۱.

به بیان دیگر چون حقیقت روحانی انسان فناناپذیر است پس هر کمال و عمل نیک ناشی از آن نیز فناناپذیر بوده، نزد پروردگار باقی است.
[۳۰] مخزن العرفان، ج‌۸‌، ص‌۳۹.




به‌هر حال آیات قرآن صریحاً بر محفوظ ماندن همه اعمال انسان از نیک و بد نزد خداوند دلالت داردو به خصوصِ اعمال نیک او باقیات الصالحات گفته می‌شود.
[۳۷] پیام قرآن، ج‌۶‌، ص‌۱۱۶.
[۳۸] الفرقان، ج‌۴‌ـ‌۵‌، ص‌۱۰۵.

ظاهر بسیاری از آیات قرآن نیز دلالت دارد که روز‌ قیامت اعمال انسان اعمّ از نیک و بد در برابر وی حاضر می‌گردد و پاداش و کیفر هرکس با خود عملش داده می‌شود
[۴۱] پیام قرآن، ج‌۶‌، ص‌۱۱۵.
، بنابراین، اعمال نیک انسان باقیات الصالحات است.



مفسران نخستین در تفسیر باقیات الصالحات به استناد برخی روایات، بیشتر بر مصادیقی چون تسبیحات چهارگانه: «سبحان‌الله و الحمدلله و لا إله إلاّ الله والله أکبر»
[۴۳] جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۱۶.
[۴۴] الدرالمنثور، ج‌۵‌، ص‌۳۹۹-۳۹۶.
یا به همراه «لا حول و لا قوة إلاّ بالله العلی العظیم»
[۴۵] روض‌الجنان، ج۱۲، ص۳۶۱.
[۴۶] جامع‌البیان، مج۹، ص۱۵، ص۳۱۸.
[۴۷] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
[۴۸] اذکار
سه گانه «لا اله إلاّ الله،» «استغفرالله» و «صلی الله علی محمد و آله»
[۴۹] جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۸.
[۵۰] منهج الصادقین، ج‌۵‌، ص‌۳۵۸.
، مطلق ذکر
[۵۱] جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۱۵.
، شهادت به یگانگی خدا و دوری از شرک
[۵۲] کشف الاسرار، ج‌۵‌، ص‌۶۹۵‌.
، نماز شب و تهجّد
[۵۳] تفسیر عیاشی، ج‌۲، ص‌۳۲۷.
[۵۵] روض الجنان، ج‌۱۲، ص‌۳۶۲.
، نمازهای یومیه
[۵۶] جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۱۵.
، سخن نیکو
[۵۸] تفسیر ابن‌ابی حاتم، ج‌۷، ص‌۲۳۶۴.
[۵۹] روض الجنان، ج‌۱۲، ص‌۳۶۲.
[۶۰] التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۱۳۱.
، نیّت‌ درست
[۶۱] کشف‌الاسرار، ج۵‌، ص۶۹۶.
[۶۲] روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۳۶۲.
[۶۳] روح المعانی، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۴۱۴.
، هر کاری که برای خدا انجام شود: «کل ما أُرید به وجه اللّه»
[۶۴] تفسیر ابن‌ابی حاتم، ج‌۷، ص‌۲۳۶۵.
[۶۵] الکشاف، ج‌۲، ص‌۷۲۵.
[۶۶] الدرالمنثور، ج‌۵‌، ص‌۳۹۹.
، دوستی اهل بیت(علیهم السلام)
[۷۱] البرهان، ج‌۳، ص‌۶۴۱‌ـ‌۶۴۰‌.
و دختران صالح
[۷۳] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۷۰.
تکیه کرده‌اند.

۶.۱ - تسبیحات اربعه مصداق مؤکد باقیات صالحات


از این میان روایاتی که در آن باقیات الصالحات به تسبیحات اربعه تفسیر شده سهم بیشتری دارد.
[۷۴] جامع‌البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۱۵-۳۱۸.
[۷۵] تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۹۰‌ـ‌۹۱.
[۷۶] البرهان، ج‌۳، ص‌۶۳۹‌ـ‌۶۴۰‌.

و ازاین‌رو این تفسیر به گروه زیادی از مفسران نسبت داده شده است.
[۷۷] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
[۷۸] البحرالمحیط، ج‌۷، ص‌۱۸۶.
[۷۹] اضواءالبیان، ج‌۴، ص‌۸۵‌.

برخی نیز برای اثبات درستی این تفسیر با استناد به همین روایات از عموم الباقیات الصالحات دست برداشته و کتاب مستقلّی در این زمینه تدوین کرده و سرّ فضیلت و اهمیت این کلمات را، در برداشتن همه اسما و صفات جلال و جمال پروردگار دانسته‌اند.
[۸۰] الباقیات الصالحات، ص‌۲۸-۶۰‌.

در پاره‌ای از منابع، باقیات الصالحات به عنوان اسم خاصی (عَلَم) برای تسبیحات اربعه به کار برده شده است.
[۸۱] المصباح فی الادعیه، ج‌۱، ص‌۲۲، ۶۶.
[۸۲] البلد الامین، ص‌۳۱، ۵۲‌، ۱۶۳.

شهید اول رساله‌ای کوتاه با عنوان الباقیات‌الصالحات در تفسیر تسبیحات اربعه نگاشته و این کلمات نورانی را دربردارنده اصول پنج‌گانه توحید، عدل، نبوّت، امامت و معاد می‌داند و معتقد است هرکس به (حقیقت) این کلمات برسد به ایمان کامل که همان باقیات‌الصالحات است دست یافته است.
[۸۳] المصباح فی الادعیه، ج‌۱، ص‌۲۷۷.
[۸۴] الذریعه، ج‌۳، ص‌۱۲.

بیاضی این رساله را با عنوان الکلمات النافعات فی شرح الباقیات‌الصالحات شرح کرده است.
[۸۵] الذریعه، ج‌۱۸، ص‌۱۲۰.


۶.۲ - عام بودن باقیات صالحات


با این حال دلیلی بر تخصیص عموم آیه در دست نیست
[۸۷] جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۹ـ۳۱۸.
[۸۸] فتح القدیر، ج۳، ص۲۹۰.
و روایات مورد استناد آن دسته از مفسران نیز همگی یا در حد تأکید بر اهمیت و پاداش بیشتر بعضی مصادیق مانند تسبیحات اربعه بوده
[۸۹] التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۲۴۸.
، یا از باب مثال و جری و تطبیق
[۹۲] عنایة القاضی، ج‌۶‌، ص‌۱۸۴.
[۹۳] حاشیه قونوی، ج‌۱۲، ص‌۹۵.
است.
به هر روی مشهور مفسران در تفسیر آن از موارد متنوع و متعددی نام برده‌اند که نشان اطلاق و عمومیت معنای آن است.
آنان در تفسیر باقیات الصالحات از ایمان، عمل صالح، صفات پسندیده،عبادات
[۹۵] التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۲۴۸.
[۹۶] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
و در تعبیری عام همه رفتارها و حالات نیک نام برده‌اند و برای استدلال بر نظر خویش افزون بر عموم «الباقیات‌الصالحات» برخی به روایت ابن‌ عباس نیز استشهاد جسته‌اند.
[۹۸] المحررالوجیز، ج۱۰، ص۴۰۸.
[۹۹] روح‌المعانی، مج۹، ج۱۵،ص۴۱۴.
در این روایت از ذکر خدا، درود بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) و خاندان او، نماز، روزه، حجّ، صدقه، آزادی بردگان، جهاد، صله رحم و در پایانْ همه کارهای نیک به عنوان مصادیق باقیات‌الصالحات یاد شده است.
[۱۰۰] جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۸.
[۱۰۱] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
[۱۰۲] روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۳۶۲.

گزارش اقوال متفاوت در نقلهای مختلف از ابن‌عباس تأییدی دیگر بر عمومیت آیه است.
[۱۰۳] المحرر الوجیز، ج‌۱۰، ص‌۴۰۸.


۶.۲.۱ - مؤید عام بودن باقیات صالحات


صرف نظر از آنچه گذشت اطلاق آن دسته از آیات که دلالت دارد هرآنچه نزد خداست ماندنی است: «ما عِندَ اللّهِ باق»؛
و عموم آیاتی که از محفوظ ماندن پاداش ایمان و عمل صالح در نزد خداوند سخن می‌گوید: «إِنَّ الَّذین ءَامَنوا و عَمِلوا الصّلحتِ... لَهم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهم»گواه روشنی بر عموم «الباقیات الصالحات» است.

۶.۳ - تفسیر عرفا از موارد باقیات صالحات


عرفا و اخلاق‌پژوهان در تفسیر آن به اخلاص در عمل و صداقت در نیّت
[۱۱۳] حقائق التفسیر، ج‌۱، ص‌۴۱۱.
[۱۱۴] لطائف الاشارات، ج‌۴، ص‌۶۸‌.
، خیر خواهی برای خلق
[۱۱۵] حقائق التفسیر، ج‌۱، ص‌۴۱۱.
، علم و آزادگی و فضایل اخلاقی
[۱۱۶] جامع السعادات، ج‌۲، ص‌۳۵۹.
[۱۱۷] المحجة البیضاء، ج‌۶‌، ص‌۱۲۴.
، امور ماندنی پس از مرگ
[۱۱۸] المحجة البیضاء، ج‌۶‌، ص‌۱۲۴.
[۱۱۹] جامع السعادات، ج‌۲، ص‌۳۶۰.
و کارهای مطابق با حکم عقل
[۱۲۰] بیان السعاده، ج‌۲، ص‌۴۶۶.
اشاره کرده‌اند که به رغم اختلاف در تعبیر همگی نمایانگر عمومیت آیه بوده، با تفسیر مشهور منافاتی ندارد.
در روایتی منسوب به امام صادق(علیه السلام)نیز باقیات الصالحات با رویکردی اخلاقی و عرفانی به آموزه توحید که همانند خداوند، جاودان است تفسیر شده است.
[۱۲۱] حقائق التفسیر، ج‌۱، ص‌۴۱۱.


۶.۴ - تفسیر عرف عامه از باقیات صالحات


باقیات‌الصالحات در عرف عامه مسلمانان در معنایی محدودتر از آنچه گذشت یعنی آثار نیک عام المنفعه (مانند ساختن مسجد، مدرسه و...) به‌کار می‌رود.
این اصطلاح به نوشته‌های برخی فقها و اخلاق پژوهان نیز راه یافته است.
[۱۲۲] معراج‌السعاده، ص‌۳۳۳.
[۱۲۳] جامع الشتات، ج‌۴، ص۱۳۱.
[۱۲۴] المغنی، ج‌۲، ص‌۴۲۸.
[۱۲۵] صحیح مسلم، ج‌۱، ص‌۹۰.

ابن عربی با اشاره به همین معنا در تفسیر باقیات الصالحات به روایتی از رسول خدا(صلی الله علیه وآله)استشهاد می‌کند که می‌فرماید: نامه اعمال انسان جز در مورد خدمات مالی ماندگار، علم و دانش گسترده شده میان مردم که از آن بهره برده می‌شود و فرزند صالح با مرگ وی بسته می‌شود
[۱۲۶] رحمة من الرحمن، ج‌۳، ص‌۱۵.
[۱۲۷] کنز العمال، ج‌۱۵، ص‌۹۵۲.

افزون بر‌این در روایاتی پرشمار، قرآنی که انسان از خود باقی بگذارد و تلاوت شود، نهر آبی که جاری کند، مسجد و کاروانسرایی که بسازد، نهالی که بکارد، روش نیکویی که پایه‌گذاری کند (سنة‌حسنة) و وقف به عنوان کارهایی یاد شده است که بهره‌اش پس از مرگ به انسان می‌رسد
[۱۲۸] کنزالعمال، ج‌۱۵، ص‌۹۵۲‌ـ‌۹۵۶.

ولی در هیچ یک از این روایات از موارد یاد شده به عنوان باقیات‌الصالحات یاد نشده، هر چند در عموم آن داخل است.



ویژگیها و پیامدها:
روی آوردن به باقیات‌الصالحات نشان برخورداری از توفیق و هدایت ویژه الهی بوده:«و یَزیدُ اللّهُ الَّذین اهتَدَوا هُدًی و البـقِیـتُ الصّـلِحـتُ‌...»
آنها بهترین توشه انسان برای جهان آخرت (خیرٌ‌... ثوابًا) و خداوند خزانه‌دار آنها وصف شده است (عند ربّک) و ازاین‌رو انسان بدون هیچ کاستی پاداش آنها را در جهان دیگر می‌یابد.
ارزشهای معنوی ماندگار از دیدگاه قرآن شایسته دلبستگی و امید (خَیرٌ أَملاً)، و فرجام نیکو (بهشت)
[۱۳۵] التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۱۳۱.
[۱۳۶] تفسیر بیضاوی، ج‌۳، ص‌۵۰۱.
است (خیرٌ مَرَدًّا)، زیرا انسان بدون شک به پیامدهای مثبت آنها که رحمت و کرامت و ثواب الهی است در جهان دیگر خواهد رسید.

۷.۱ - عدم مصداق مال و فرزندان از باقیات صالحات


واز سوی دیگر برخی تقابل «المال و البنون» و «الباقیات الصالحات» را بدین معنا دانسته‌اند که تنها کارهای نیک اخروی از ویژگی خیر و فایده برخوردار است.
آنها در حالی جاودان و همیشگی و در نتیجه شایسته امید است که نعمتهای دنیا همواره رو به زوال و نابودی است
[۱۳۹] التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۱۳۱.
، زیرا هر چند واژه «خیر» اسم تفضیل است؛ ولی در این آیه برای تفضیل به کار برده نشده است؛ نظیر آیه ۵۴ سوره اسراء: «رَبُّکُم أَعلَمُ بِکُم» و ۲۷ سوره روم: «هُوَ‌أَهوَنُ عَلَیه»
[۱۴۲] الباقیات الصالحات، ص‌۲۸.
[۱۴۳] شرح ابن‌عقیل، ج‌۱، ص‌۱۸۲.
و طرف مقابل (مال و فرزندان با دید مادّی) در مقایسه با باقیات الصالحات فاقد خیر و خیر بودن ویژه باقیات الصالحات است
[۱۴۴] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
[۱۴۵] الباقیات الصالحات، ص‌۲۸.

یا آنکه با توجّه به پندار مشرکان که مال و فرزندان را خیر می‌پنداشتند در آیه اسم تفضیل به کار رفته است، بنابراین معنای آیه چنین خواهد شد که باقیات الصالحات نسبت به آنچه شما آن را خیر می‌پندارید خیر بیشتری در پی دارد.
[۱۴۶] التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۱۳۱.
[۱۴۷] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.

نقش و جایگاه ویژه این مفهوم قرآنی در ادعیه و مناجاتها نیز انعکاس گسترده‌ای داشته است.
در برخی دعاها از خداوند به عنوان سرپرست و نگهدارنده باقیات الصالحات (ولیّ الباقیات الصالحات) یاد شده
[۱۴۸] المزار، ص‌۹۲.
و توفیق انجام دادن آنها از خداوند خواسته شده است.
[۱۵۱] اقبال الاعمال، ج‌۲، ص‌۲۲۵.
[۱۵۴] بحار الانوار، ج‌۸۸‌، ص‌۹۲.



 
۱. لسان العرب، ج‌۱۴، ص‌۸۰.    
۲. مقاییس اللغه، ج‌۳، ص‌۳۰۳.
۳. المصباح، ص‌۳۴۵، «صلح».
۴. مفردات، ص‌۱۳۹، «بقی».    
۵. کهف/سوره۱۸، آیه۴۶.    
۶. مریم/سوره۱۹، آیه۷۶.    
۷. بقره/سوره۲، آیه۲۲۳.    
۸. کهف/سوره۱۸، آیه۱۱۰.    
۹. بقره/سوره۲، آیه۱۱۰.    
۱۰. آل‌عمران/سوره۳، آیه۳۰    
۱۱. زلزال /سوره۹۹، آیه۸-۷.    
۱۲. مزمّل/سوره۷۳، آیه۲۰.    
۱۳. مریم/سوره۱۹، آیه۳۹.    
۱۴. فجر/سوره۸۹، آیه۲۴.    
۱۵. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۰۰-۹۹.    
۱۶. هود/سوره۱۱، آیه۸۶.    
۱۷. مجمع‌البیان، ج‌۵‌، ص‌۳۲۱.    
۱۸. التفسیر الکبیر، ج‌۱۸، ص‌۴۲.
۱۹. شوری/سوره۴۲، آیه۲۰.    
۲۰. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
۲۱. الدرالمنثور، ج‌۷، ص‌۳۴۴.
۲۲. فتح القدیر، ج‌۴، ص‌۵۳۶‌.
۲۳. کهف/سوره۱۸، آیه۴۶.    
۲۴. مریم/سوره۱۹، آیه۷۶.    
۲۵. التبیان، ج۷، ص۵۲.    
۲۶. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
۲۷. التفسیرالکبیر، ج۲۱، ص‌۲۴۸.
۲۸. مفتاح‌الفلاح، ص‌۱۱.
۲۹. . التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۱۳۱.
۳۰. مخزن العرفان، ج‌۸‌، ص‌۳۹.
۳۱. بقره/سوره۲، آیه۲۷۲.    
۳۲. بقره/سوره۲، آیه۲۸۱.    
۳۳. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۸۰.    
۳۴. کهف/سوره۱۸، آیه۴۹.    
۳۵. زلزال /سوره۹۹، آیه۸-۶.    
۳۶. المیزان، ج‌۱۳، ص‌۳۱۹.    
۳۷. پیام قرآن، ج‌۶‌، ص‌۱۱۶.
۳۸. الفرقان، ج‌۴‌ـ‌۵‌، ص‌۱۰۵.
۳۹. المیزان، ج‌۱، ص‌۹۳‌‌۹۲.    
۴۰. المیزان، ج‌۲، ص‌۱۸۰.    
۴۱. پیام قرآن، ج‌۶‌، ص‌۱۱۵.
۴۲. تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۲۷.    
۴۳. جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۱۶.
۴۴. الدرالمنثور، ج‌۵‌، ص‌۳۹۹-۳۹۶.
۴۵. روض‌الجنان، ج۱۲، ص۳۶۱.
۴۶. جامع‌البیان، مج۹، ص۱۵، ص۳۱۸.
۴۷. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
۴۸. اذکار
۴۹. جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۸.
۵۰. منهج الصادقین، ج‌۵‌، ص‌۳۵۸.
۵۱. جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۱۵.
۵۲. کشف الاسرار، ج‌۵‌، ص‌۶۹۵‌.
۵۳. تفسیر عیاشی، ج‌۲، ص‌۳۲۷.
۵۴. التبیان، ج‌۷، ص‌۵۲.    
۵۵. روض الجنان، ج‌۱۲، ص‌۳۶۲.
۵۶. جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۱۵.
۵۷. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۳۵۲.    
۵۸. تفسیر ابن‌ابی حاتم، ج‌۷، ص‌۲۳۶۴.
۵۹. روض الجنان، ج‌۱۲، ص‌۳۶۲.
۶۰. التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۱۳۱.
۶۱. کشف‌الاسرار، ج۵‌، ص۶۹۶.
۶۲. روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۳۶۲.
۶۳. روح المعانی، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۴۱۴.
۶۴. تفسیر ابن‌ابی حاتم، ج‌۷، ص‌۲۳۶۵.
۶۵. الکشاف، ج‌۲، ص‌۷۲۵.
۶۶. الدرالمنثور، ج‌۵‌، ص‌۳۹۹.
۶۷. المیزان، ج‌۱۳، ص‌۳۱۹.    
۶۸. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۳۵۲.    
۶۹. بحار الانوار، ج‌۲۳، ص‌۲۵۰.    
۷۰. بحار الانوار، ج‌۱۰۸، ص‌۳۴۱.    
۷۱. البرهان، ج‌۳، ص‌۶۴۱‌ـ‌۶۴۰‌.
۷۲. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۳۵۲.    
۷۳. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۷۰.
۷۴. جامع‌البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۱۵-۳۱۸.
۷۵. تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۹۰‌ـ‌۹۱.
۷۶. البرهان، ج‌۳، ص‌۶۳۹‌ـ‌۶۴۰‌.
۷۷. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
۷۸. البحرالمحیط، ج‌۷، ص‌۱۸۶.
۷۹. اضواءالبیان، ج‌۴، ص‌۸۵‌.
۸۰. الباقیات الصالحات، ص‌۲۸-۶۰‌.
۸۱. المصباح فی الادعیه، ج‌۱، ص‌۲۲، ۶۶.
۸۲. البلد الامین، ص‌۳۱، ۵۲‌، ۱۶۳.
۸۳. المصباح فی الادعیه، ج‌۱، ص‌۲۷۷.
۸۴. الذریعه، ج‌۳، ص‌۱۲.
۸۵. الذریعه، ج‌۱۸، ص‌۱۲۰.
۸۶. الصراط المستقیم، ج‌۲، ص‌۲۷.    
۸۷. جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۹ـ۳۱۸.
۸۸. فتح القدیر، ج۳، ص۲۹۰.
۸۹. التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۲۴۸.
۹۰. مجمع البحرین، ج‌۱، ص‌۲۳۰.    
۹۱. المیزان، ج‌۱۳، ص‌۳۱۹.    
۹۲. عنایة القاضی، ج‌۶‌، ص‌۱۸۴.
۹۳. حاشیه قونوی، ج‌۱۲، ص‌۹۵.
۹۴. المیزان، ج‌۱۳، ص‌۳۱۹.    
۹۵. التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۲۴۸.
۹۶. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
۹۷. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۷۳۱.    
۹۸. المحررالوجیز، ج۱۰، ص۴۰۸.
۹۹. روح‌المعانی، مج۹، ج۱۵،ص۴۱۴.
۱۰۰. جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۸.
۱۰۱. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
۱۰۲. روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۳۶۲.
۱۰۳. المحرر الوجیز، ج‌۱۰، ص‌۴۰۸.
۱۰۴. نحل/سوره۱۶، آیه۹۶.    
۱۰۵. قصص/سوره۲۸، آیه۶۰.    
۱۰۶. شوری/سوره۴۲، آیه۳۶.    
۱۰۷. بقره/سوره۲، آیه۶۲.    
۱۰۸. بقره/سوره۲، آیه۱۱۲.    
۱۰۹. بقره/سوره۲، آیه۲۲۷.    
۱۱۰. بقره/سوره۲، آیه۲۶۲.    
۱۱۱. بقره/سوره۲، آیه۲۷۴.    
۱۱۲. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۹۹.    
۱۱۳. حقائق التفسیر، ج‌۱، ص‌۴۱۱.
۱۱۴. لطائف الاشارات، ج‌۴، ص‌۶۸‌.
۱۱۵. حقائق التفسیر، ج‌۱، ص‌۴۱۱.
۱۱۶. جامع السعادات، ج‌۲، ص‌۳۵۹.
۱۱۷. المحجة البیضاء، ج‌۶‌، ص‌۱۲۴.
۱۱۸. المحجة البیضاء، ج‌۶‌، ص‌۱۲۴.
۱۱۹. جامع السعادات، ج‌۲، ص‌۳۶۰.
۱۲۰. بیان السعاده، ج‌۲، ص‌۴۶۶.
۱۲۱. حقائق التفسیر، ج‌۱، ص‌۴۱۱.
۱۲۲. معراج‌السعاده، ص‌۳۳۳.
۱۲۳. جامع الشتات، ج‌۴، ص۱۳۱.
۱۲۴. المغنی، ج‌۲، ص‌۴۲۸.
۱۲۵. صحیح مسلم، ج‌۱، ص‌۹۰.
۱۲۶. رحمة من الرحمن، ج‌۳، ص‌۱۵.
۱۲۷. کنز العمال، ج‌۱۵، ص‌۹۵۲.
۱۲۸. کنزالعمال، ج‌۱۵، ص‌۹۵۲‌ـ‌۹۵۶.
۱۲۹. من لا یحضره الفقیه، ج‌۱، ص‌۱۸۵.    
۱۳۰. الخصال، ص۱۵۱.    
۱۳۱. الخصال، ص۳۲۳.    
۱۳۲. المیزان، ج‌۱۴، ص‌۱۰۲.    
۱۳۳. مریم/سوره۱۹، آیه۷۶.    
۱۳۴. المیزان، ج‌۱۴، ص‌۱۰۲.    
۱۳۵. التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۱۳۱.
۱۳۶. تفسیر بیضاوی، ج‌۳، ص‌۵۰۱.
۱۳۷. المیزان، ج‌۱۳، ص‌۳۱۹.    
۱۳۸. المیزان، ج‌۱۴، ص‌۱۰۲.    
۱۳۹. التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۱۳۱.
۱۴۰. اسراء/سوره۱۷، آیه۵۴.    
۱۴۱. روم/سوره۳۰، آیه۲۷.    
۱۴۲. الباقیات الصالحات، ص‌۲۸.
۱۴۳. شرح ابن‌عقیل، ج‌۱، ص‌۱۸۲.
۱۴۴. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
۱۴۵. الباقیات الصالحات، ص‌۲۸.
۱۴۶. التفسیر الکبیر، ج‌۲۱، ص‌۱۳۱.
۱۴۷. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۲۶۹.
۱۴۸. المزار، ص‌۹۲.
۱۴۹. بحارالانوار، ج‌۹۷، ص‌۲۱۸.    
۱۵۰. بحارالانوار، ج‌۹۱، ص‌۱۲۴.    
۱۵۱. اقبال الاعمال، ج‌۲، ص‌۲۲۵.
۱۵۲. بحار الانوار، ج‌۹۷، ص‌۲۱۸.    
۱۵۳. بحار الانوار، ج‌۸۸‌، ص‌۸۰.    
۱۵۴. بحار الانوار، ج‌۸۸‌، ص‌۹۲.




دانشنامه موضوعی قرآن    



جعبه ابزار