• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بسر بن ارطاة

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بُسربن اَرطاة (یا ابی اَرطاة) عُمَیربن عُوَیمِر (یا عُوَیم) یکی از سرداران معاویة بن ابی سفیان بوده است.

فهرست مندرجات

۱ - نسب بُسربن اَرطاة
۲ - صحابه بودن بُسربن اَرطاة
       ۲.۱ - ثمره بحث از صحابه بودن بسر
۳ - اهم اقدامات بسر در عهد عثمان
۴ - بُسربن اَرطاة در عهد امامت امیرالمومنین
       ۴.۱ - حضور بُسر در جنگ صفین
       ۴.۲ - لشکرکشی هدفمند بُسر به یمن
       ۴.۳ - اقدامات ضدشیعی بُسر علیه انصار مدینه
       ۴.۴ - حملات بُسربن اَرطاة به مکه
       ۴.۵ - اقدامات بُسربن اَرطاة در طائف
       ۴.۶ - جنایات بُسر در مناطق یمن
۵ - اقدامات امیرالمومنین در قبال جنایات بُسر
       ۵.۱ - حوادث بعد از شهادت امیرالمومنین
۶ - آمار تلفات شیعه در لشکرکشی به یمن
۷ - بُسربن اَرطاة در عهد امام حسن
       ۷.۱ - اقدامات بُسر پس از صلح امام حسن
۸ - گفتگوی بُسر وعبیدالله بن عباس درحضور معاویه
۹ - حملات مشتی و صائفه بُسر به روم
۱۰ - نفرین کردن حضرت علی بر بُسر
۱۱ - اقوال در سال مرگ بُسربن اَرطاة
۱۲ - پانویس
۱۳ - منبع


بُسربن اَرطاة از تیره بنی عامر قریش، و مُکنّی' به ابوعبدالرحمان یا ابوعبدالله بود
[۱] کتاب نسب قریش، مصعب بن عبدالله زبیری، ص۴۳۹.
[۲] الطبقات، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۶۰.
[۳] کتاب التاریخ الکبیر، محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، ج۱، قسم۲، ص۱۲۳.    
[۴] تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۷.
.


اگرچه مورخان شامی و برخی دیگر، بُسر را از صحابه دانسته اند که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را درک و از او روایت کرده است
[۵] الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۷، ص۴۰۹.    
[۶] معرفة الصحابه، احمدبن عبدالله ابونعیم، ج۳، ص۱۲۹.
[۷] الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، ج۱، ص۱۵۷.
[۸] رجال الطوسی، محمدبن حسن طوسی، ص۱۰.    
[۹] سیراعلام النبلاء، محمدبن احمد ذهبی، ج۳، ص۴۰۹.
، اما به گفته محمد بن عمر واقدی، بُسر دو یا سه سال پیش از رحلت رسول اکرم تولد یافت.
با توجه به این مطلب، برخی صحابی بودن او را با قاطعیت رد
[۱۰] التاریخ و العلل، ابن معین، ج۲، ص۵۸.
[۱۱] المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان بسوی، ج۲، ص۴۷۸.
[۱۲] تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، محمدبن احمد ذهبی، ج۴: حوادث و وفیات ۶۱-۸۰ ه، ص۳۶۹.
یا در آن تردید
[۱۳] الکامل فی ضعفاءالرجال، ابن عدی، ج۲، ص۴۳۸-۴۳۹.
کرده اند.

۲.۱ - ثمره بحث از صحابه بودن بسر


بر این اساس، در روایاتی که احتمالاً تحت تأثیر دیدگاه نخست، از حضور بُسر در فتوح صدر اسلام سخن گفته اند، باید احتیاط کرد.


در جریان لشکرکشی های مسلمانان در سال سیزدهم در شام، بُسر به فرمان خالد بن ولید، به روستاهایی در غوطة دمشق حمله کرد
[۱۴] کتاب فتوح البلدان، احمدبن یحیی بلاذری، ص۱۳۲.    
[۱۵] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۲، ص۶۰۲.    
[۱۶] تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۱۴۷.    
[۱۷] الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، ج۱، ص۱۵۷.
.
در ۲۱ که عمرو بن عاص بخشهایی از افریقیه را گشود، به فرمان او، بُسر به حملاتی دست زد که به صلح با مردم وَدّان و فَزّان انجامید
[۱۸] تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۵۶.
اما بسوی حمله به وَدّان را در ۲۶ دانسته است
[۱۹] المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان بسوی، ج۳، ص۳۰۹.
.
در ۲۳ نیز به لوبیا (لیبی کنونی) لشکر کشید
[۲۰] المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان بسوی، ج۳، ص۳۰۷.
و در ۲۷، که عثمان به والی خود در مصر دستور ادامه پیشروی در افریقیه را داد، بُسر همراه با لشکری امدادی، از مدینه بدان سو حرکت کرد
[۲۱] کتاب فتوح البلدان، احمدبن یحیی بلاذری، ص۲۶۷.    
.
پس از آن، احتمال می رود که بُسر در مصر اقامت گزیده باشد.


در آغاز خلافت امام علی علیه السلام، بُسر در شمار بزرگان عرب ساکن خَرِبْتا (از «کوره» های مصر) هواخواه معاویه و در سلک عثمانیه بود
[۲۲] الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۷، ص۴۰۹.    
و در آستانه جنگ صفین به معاویه پیوست و از فرماندهان سپاه شد
[۲۳] وقعة صفین، نصربن مزاحم، ص۴۴.    
[۲۴] وقعة صفین، نصربن مزاحم، ص۴۲۴.    
[۲۵] الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۲، ص۵۱۸.
.

۴.۱ - حضور بُسر در جنگ صفین


وی در نبرد تن به تن با علی علیه السلام با آشکار کردن شرم خویش از مهلکه رهایی یافت
[۲۶] وقعة صفین، نصربن مزاحم، ص۴۵۹-۴۶۲.    
[۲۷] الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، ج۱، ص۱۶۴-۱۶۵.
و در کشاکش با یاران آن حضرت نیز پایداری و شجاعتی ننمود
[۲۸] وقعة صفین، نصربن مزاحم، ص۴۲۶-۴۲۹.    
[۲۹] الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۳، ص۴۲-۴۳.
[۳۰] الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۳، ص۱۳۲-۱۳۳.
.
وی بعداً در زمره نمایندگان سپاه شام در توافقنامه حکمیت حضور یافت
[۳۱] وقعة صفین، نصربن مزاحم، ص۵۰۷.    
و پس از آن همچنان از مشاوران نزدیک و معتمد معاویه بود
[۳۲] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۳، ص۵۵۳.    
.

۴.۲ - لشکرکشی هدفمند بُسر به یمن


معاویه در ادامه حملات سردارانش در عراق، در آغاز ۴۰، بُسر را با سه هزار سپاهی از شام گسیل کرد تا به یمن بتازد
[۳۳] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۵۵۴.
[۳۴] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۵۹۱-۶۰۲.
[۳۵] تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۷.
[۳۶] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۳، ص۱۰۶-۱۰۷.    
[۳۷] شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۲، ص۶.    
.
این عدد ششصد تن یا بیشتر، ضمن سخنانی از علی علیه السلام می باشد
[۳۸] التّاریخ الصغیر، محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، ج۱، ص۱۱۱.    
[۳۹] تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۱۰، ص۱۵۱-۱۵۲.    
[۴۰] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۳۴.    
[۴۱] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۵.
.
همچنین این تعداد، چهار هزار تن در قول ابن اعثم کوفی می باشد
[۴۲] الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۱.
.
هدف از این اقدام، تعقیب و کشتار و غارت شیعه و هواخواهان امیرالمؤمنین و ارعاب مردم و اخذ بیعت از آنان بود
[۴۳] کتاب نسب قریش، مصعب بن عبدالله زبیری، ص۴۳۹.
[۴۴] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۵۹۸-۶۰۰.
[۴۵] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۵۳-۶۵۶.
[۴۶] تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی.
[۴۷] الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۱.
.

۴.۳ - اقدامات ضدشیعی بُسر علیه انصار مدینه


با ورود بُسر به مدینه، ابوایّوب انصاری، عامل علی علیه السلام، گریخت، و بُسر با مردم و خصوصاً انصار بدرشتی تمام سخن گفت و آنان را به دلیل کوتاهی کردن در ماجرای قتل عثمان نکوهید و به نام معاویه از مردم بیعت ستاند؛ سپس خانه های انصار را به آتش کشید و پس از گماشتن ابو هریره در مدینه، به مکه رفت
[۴۸] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۲-۶۰۷.
[۴۹] مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
[۵۰] تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۷-۱۹۸.
[۵۱] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۰۶.    
.
به گفته واقدی، بُسر طی یک ماه اقامت در مدینه، هر که را متهم به شرکت در شورش بر عثمان بود، کشت
[۵۲] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۳۴.    
[۵۳] تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۱۰، ص۱۵۲.    
.
وی در مدینه و در راه مکه، به قتل و غارت خزاعه و دیگران پرداخت
[۵۴] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۸.
[۵۵] مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
.

۴.۴ - حملات بُسربن اَرطاة به مکه


با نزدیک شدن بُسر به مکه، قُثَم بن عباس، عامل حضرت علی علیه السلام، شهر را ترک کرد و بُسر پس از گماشتن شیبة بن عثمان حجبی
[۵۶] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۸-۶۰۹.
[۵۷] الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۳-۲۳۴.
، به رغم فرمان معاویه
[۵۸] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۰.
، جمعی از خاندان ابی لهب را در مکه از میان برد و به سوی طائف رفت
[۵۹] الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، ج۱۶، ص۲۶۶.
.

۴.۵ - اقدامات بُسربن اَرطاة در طائف


او از طائف گروهی را برای کشتار شیعه علی علیه اسلام به تَباله در یمن فرستاد، اما بعداً آنان را امان داد
[۶۰] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۸-۶۱۱.
هر چند به روایت ابن اعثم کوفی
[۶۱] الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۴-۲۳۵.
، مردم تباله همگی از پای درآمدند.

۴.۶ - جنایات بُسر در مناطق یمن


بُسر در سَراة نیز جمعی دیگر از یاران حضرت علی علیه السلام را به قتل رساند
[۶۲] الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، ج۱۶، ص۲۶۶.
و در راه صنعا، دو پسر خردسال عبید الله بن عباس را که نزد بنی کنانه به سر می بردند، سر برید
[۶۳] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۴-۶۱۶.
[۶۴] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۱-۶۱۳.
[۶۵] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۱.
.
سپس در نَجران، و مناطقی دیگر از یمن، چون اَرحَب و جُرف و جَیسْان، بسیاری از قبیله همدان و بنی سعد و دیگر شیعیان علی علیه السلام را به طرز فجیعی کشت و زنان آنان را به اسارت گرفت
[۶۶] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۷-۶۱۸.
[۶۷] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۰.
[۶۸] تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۸-۱۹۹.
[۶۹] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۰۶-۱۰۷.    
[۷۰] مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
.
چون بُسر به صنعا رسید، عبیدالله بن عباس و سعیدبن نمران به کوفه گریختند و جانشین عبیدالله پس از چندی مقاومت کشته شد
[۷۱] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۸-۶۱۹.
[۷۲] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۱.
[۷۳] الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۶.
.
شماری از ایرانیان یمن (ابناء) که به روایتی، به دو پسر عبید الله پناه داده بودند، به قتل رسیدند
[۷۴] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۱.
[۷۵] مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
.
پس از آن، وائل بن حجر، که در ظاهر از یاران علی علیه السلام بود، در رفتاری خیانتکارانه، بُسر را به حضرموت که جمعی از عثمانیه در آنجا بودند، فراخواند که به دنبال آن بسیاری از یاران حضرت علی علیه السلام کشته شدند
[۷۶] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۱.
[۷۷] الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۶.
.


علی علیه السلام در خطبه ای دو کارگزار خود در یمن را سرزنش کرد و با سخنانی عتاب آمیز مردم را به مقابله با دشمن برانگیخت.
جاریة بن قدامه سعدی به دستور آن حضرت، با دو هزار سپاهی از بصره بُسرعت به طرف صنعا حرکت کرد.
وهب بن مسعود خثعمی نیز با دو هزار سپاهی از کوفه، در حجاز به او پیوست
[۷۸] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۳۶.
[۷۹] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۹-۶۲۰.
[۸۰] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۴-۶۲۷.
[۸۱] مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
[۸۲] مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۳۴۹.
[۸۳] تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۷-۱۹۸.
.
جاریه شتابان خود را به یمن رساند و در تعقیب بُسر به حضرموت تاخت. ازینرو بُسر به سرزمین بنی تمیم در یمامه گریخت.

۵.۱ - حوادث بعد از شهادت امیرالمومنین


بعد از شهادت علی علیه السلام، جاریه پس از چندی توقف در جرش به مکه و مدینه رفت و از مردم به نام حسن بن علی علیه السلام بیعت گرفت و به کوفه بازگشت
[۸۴] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۴.
[۸۵] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۰.
[۸۶] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۳۸-۶۴۰.
[۸۷] تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۹.
[۸۸] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۰۷.    
.
بُسر نیز بدون دادن تلفات، از راه سماوه به شام رفت.


شمار کسانی را که بُسر در رفت و بازگشت به قتل رساند سی هزار تن یا بیشتر دانسته اند
[۸۹] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۳۹-۶۴۰.
[۹۰] الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۸.
[۹۱] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۰۶.    
.
با این حال، ابن اعثم کوفی در روایتی منحصر به فرد و شگفت انگیز می گوید که بُسر و برخی یارانش پیش از رسیدن به شام، در نبرد با عبیدالله بن عباس کشته شدند و جاریه نیز پس از اخذ بیعت به نام علی علیه السلام، به کوفه نزد آن حضرت برگشت
[۹۲] الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۹-۲۴۰.
[۹۳] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۴۰-۶۴۱، پانویس ۴.
.


در۴۱، پس از شهادت علی علیه السلام، بُسر به همراه معاویه برای رویارویی با حسن بن علی علیه السلام از دمشق عازم عراق شد
[۹۴] تاریخ بغداد، احمدبن علی خطیب بغدادی، ج۱، ص۲۲۲-۲۲۳.    
.
وی که فرمانده طلایه سپاه معاویه بود، در برخی درگیریها از سران امام حسن علیه السلام شکست خورد
[۹۵] انساب الاشراف، احمدبن یحیی بلاذری، ج۳، ص۳۸.
[۹۶] مقاتل الطالبیّین، ابوالفرج اصفهانی، ص۴۲.    
[۹۷] تاریخ بغداد، احمدبن علی خطیب بغدادی، ج۱، ص۲۲۲.    
.

۷.۱ - اقدامات بُسر پس از صلح امام حسن


در همان سال، پس از صلح امام حسن علیه السلام با معاویه، که حُمران بن ابان بر بصره چیره شد، معاویه، بُسربن ارطاة را برای دفع او فرستاد، و همچنین دستور قتل فرزندان زیاد، والی حضرت علی علیه السلام در فارس، را داد.
بُسر، پسران زیاد را بازداشت کرد و تهدید به قتل نمود، اما در پی وساطت ابوبکره، برادر زیاد، نزد معاویه دست از ایشان بازداشت.
پس از آن، بُسر شش ماه در بصره حکومت کرد و سپس در اواخر ۴۱ عزل و عبدالله بن عامر بن کریز به جای او منصوب شد
[۹۸] الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۴۹.    
[۹۹] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۲۷-۱۳۰.    
.
از روایت متفاوت ثقفی
[۱۰۰] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۴۸-۶۵۲.
[۱۰۱] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۶۱.
بر می آید که بُسر پس از آن، با سپاهی به بصره بازگشته و با تهدید از مردم بیعت گرفته و پس از استیفای اموال عبد الله بن عامر، به معاویه پیوسته است.


منابع از ماجرای گفتگوی بُسر و عبید الله بن عباس در حضور معاویه، و تصمیم عبیدالله به انتقام خون پسرانش از بُسر سخن گفته اند
[۱۰۲] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۶۱-۶۶۳.
[۱۰۳] مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۳۷۱.
.


بعداً بُسر طی سالهای ۴۳، ۴۴، ۴۶، ۵۰، ۵۱و ۵۲، حملاتی زمستانی (مشتی) و تابستانی (صائفه) را گاه از طریق دریا، به سوی سرزمین روم فرماندهی کرد که گفته می شود در برخی از آنها تا قسطنطنیه پیش رفت.
هرچند به اعتقاد برخی، بُسر هیچ لشکر کشی زمستانی به سرزمین روم نداشته است
[۱۰۴] تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۱۵۵.    
[۱۰۵] تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۱۶۵.    
[۱۰۶] تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۲۴۰.
[۱۰۷] المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان بسوی، ج۳، ص۳۱۹.
[۱۰۸] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۳۷.    
[۱۰۹] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۶۱.    
[۱۱۰] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۷۴.    
[۱۱۱] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۸۷.    
[۱۱۲] تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۲۱۴.    
.
پس از این، یادی از بُسر در صحنه حوادث نیست.


به روایت ثقفی
[۱۱۳] الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۴۰-۶۴۲.
[۱۱۴] مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۳۷۱.
سرانجام نفرین حضرت علی علیه السلام گریبانگیر بُسر شد و او عقل خود را از دست داد و دست به کارهای جنون آمیز می زد
[۱۱۵] تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۱۰، ص۱۵۶.    
.


منابع، سال مرگ او را به اختلاف آورده اند؛ به روایت واقدی، بُسر در اواخر ایام معاویه در مدینه مرد
[۱۱۶] معرفة الصحابه، احمدبن عبدالله ابونعیم، ج۳، ص۱۲۹.
[۱۱۷] تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۱۰، ص۱۴۶.    
.
اما به نوشته ذهبی
[۱۱۸] سیراعلام النبلاء، محمدبن احمد ذهبی، ج۳، ص۴۱۱.
او تا ۷۰ در قید حیات بوده است.
برخی نیز مرگ او را در ۸۶ در زمان عبد الملک بن مروان
[۱۱۹] تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۱۰، ص۱۵۶.    
[۱۲۰] تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۲۲۶.    
[۱۲۱] الطبقات، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۶۱.
و یا ولیدبن عبدالملک
[۱۲۲] مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۳۷۱.
می دانند.

منابع :
(۱) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵-۱۳۸۷/۱۹۶۵-۱۹۶۷، بیروت؛
(۲) ابن اعثم کوفی، الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛
(۳) ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۴) ابن عبد البر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره (۱۳۸۰/۱۹۶۰)؛
(۵) ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۶) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۰، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق (۱۹۶۴)؛
(۷) ابن معین، التاریخ و العلل، چاپ احمد محمد نورسیف، مکه ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛
(۸) ابو الفرج اصفهانی، الاغانی، بیروت؛
(۹) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹؛
(۱۰) احمد بن عبدالله ابو نعیم، معرفة الصحابه، چاپ محمد راضی بن حاج عثمان، ریاض ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛
(۱۱) محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، التّاریخ الصغیر، چاپ محمود ابراهیم زاید، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
(۱۲) محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، کتاب التاریخ الکبیر، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶)؛
(۱۳) یعقوب بن سفیان بسوی، المعرفة والتاریخ، چاپ اکرم ضیاء عمری، بغداد ۱۹۷۵-۱۹۷۶؛
(۱۴) احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمدباقر محمودی، بیروت ۱۳۹۴/ ۱۹۷۴؛
(۱۵) احمد بن یحیی بلاذری، کتاب فتوح البلدان، چاپ صلاح الدین منجد، قاهره ۱۹۵۶؛
(۱۶) ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۵ ش؛
(۱۷) احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، مدینه؛
(۱۸) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، ج۴: حوادث و وفیات ۶۱-۸۰ ه، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۱۹) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، چاپ محمد نعیم عرقسوسی و مأمون صاغرجی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
(۲۰) مصعب بن عبد الله زبیری، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳؛
(۲۱) خلیفة بن خیاط شباب، تاریخ خلیفة بن خیاط، چاپ سهیل زکّار، دمشق ۱۹۶۷-۱۹۶۸؛
(۲۲) خلیفة بن خیاط شباب، الطبقات، چاپ سهیل زکّار، دمشق ۱۹۶۶-۱۹۶۹؛
(۲۳) محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم والملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲-۱۳۸۷/۱۹۶۲-۱۹۶۷)؛
(۲۴) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛
(۲۵) علی بن حسین مسعودی، مروج الذّهب و معادن الجوهر، چاپ شارل پلا، بیروت ۱۹۶۵-۱۹۷۹؛
(۲۶) نصر بن مزاحم، وقعة صفین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛
(۲۷) احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت؛

 
۱. ↑ کتاب نسب قریش، مصعب بن عبدالله زبیری، ص۴۳۹.
۲. ↑ الطبقات، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۶۰.
۳. ↑ کتاب التاریخ الکبیر، محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، ج۱، قسم۲، ص۱۲۳.    
۴. ↑ تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۷.
۵. ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۷، ص۴۰۹.    
۶. ↑ معرفة الصحابه، احمدبن عبدالله ابونعیم، ج۳، ص۱۲۹.
۷. ↑ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، ج۱، ص۱۵۷.
۸. ↑ رجال الطوسی، محمدبن حسن طوسی، ص۱۰.    
۹. ↑ سیراعلام النبلاء، محمدبن احمد ذهبی، ج۳، ص۴۰۹.
۱۰. ↑ التاریخ و العلل، ابن معین، ج۲، ص۵۸.
۱۱. ↑ المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان بسوی، ج۲، ص۴۷۸.
۱۲. ↑ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، محمدبن احمد ذهبی، ج۴: حوادث و وفیات ۶۱-۸۰ ه، ص۳۶۹.
۱۳. ↑ الکامل فی ضعفاءالرجال، ابن عدی، ج۲، ص۴۳۸-۴۳۹.
۱۴. ↑ کتاب فتوح البلدان، احمدبن یحیی بلاذری، ص۱۳۲.    
۱۵. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۲، ص۶۰۲.    
۱۶. ↑ تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۱۴۷.    
۱۷. ↑ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، ج۱، ص۱۵۷.
۱۸. ↑ تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۵۶.
۱۹. ↑ المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان بسوی، ج۳، ص۳۰۹.
۲۰. ↑ المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان بسوی، ج۳، ص۳۰۷.
۲۱. ↑ کتاب فتوح البلدان، احمدبن یحیی بلاذری، ص۲۶۷.    
۲۲. ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۷، ص۴۰۹.    
۲۳. ↑ وقعة صفین، نصربن مزاحم، ص۴۴.    
۲۴. ↑ وقعة صفین، نصربن مزاحم، ص۴۲۴.    
۲۵. ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۲، ص۵۱۸.
۲۶. ↑ وقعة صفین، نصربن مزاحم، ص۴۵۹-۴۶۲.    
۲۷. ↑ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، ج۱، ص۱۶۴-۱۶۵.
۲۸. ↑ وقعة صفین، نصربن مزاحم، ص۴۲۶-۴۲۹.    
۲۹. ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۳، ص۴۲-۴۳.
۳۰. ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۳، ص۱۳۲-۱۳۳.
۳۱. ↑ وقعة صفین، نصربن مزاحم، ص۵۰۷.    
۳۲. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۳، ص۵۵۳.    
۳۳. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۵۵۴.
۳۴. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۵۹۱-۶۰۲.
۳۵. ↑ تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۷.
۳۶. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۳، ص۱۰۶-۱۰۷.    
۳۷. ↑ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۲، ص۶.    
۳۸. ↑ التّاریخ الصغیر، محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، ج۱، ص۱۱۱.    
۳۹. ↑ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۱۰، ص۱۵۱-۱۵۲.    
۴۰. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۳۴.    
۴۱. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۵.
۴۲. ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۱.
۴۳. ↑ کتاب نسب قریش، مصعب بن عبدالله زبیری، ص۴۳۹.
۴۴. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۵۹۸-۶۰۰.
۴۵. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۵۳-۶۵۶.
۴۶. ↑ تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی.
۴۷. ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۱.
۴۸. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۲-۶۰۷.
۴۹. ↑ مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
۵۰. ↑ تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۷-۱۹۸.
۵۱. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۰۶.    
۵۲. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۳۴.    
۵۳. ↑ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۱۰، ص۱۵۲.    
۵۴. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۸.
۵۵. ↑ مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
۵۶. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۸-۶۰۹.
۵۷. ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۳-۲۳۴.
۵۸. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۰.
۵۹. ↑ الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، ج۱۶، ص۲۶۶.
۶۰. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۸-۶۱۱.
۶۱. ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۴-۲۳۵.
۶۲. ↑ الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، ج۱۶، ص۲۶۶.
۶۳. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۴-۶۱۶.
۶۴. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۱-۶۱۳.
۶۵. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۱.
۶۶. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۷-۶۱۸.
۶۷. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۰.
۶۸. ↑ تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۸-۱۹۹.
۶۹. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۰۶-۱۰۷.    
۷۰. ↑ مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
۷۱. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۸-۶۱۹.
۷۲. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۱.
۷۳. ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۶.
۷۴. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۱.
۷۵. ↑ مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
۷۶. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۱.
۷۷. ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۶.
۷۸. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۳۶.
۷۹. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۹-۶۲۰.
۸۰. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۴-۶۲۷.
۸۱. ↑ مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
۸۲. ↑ مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۳۴۹.
۸۳. ↑ تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۷-۱۹۸.
۸۴. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۴.
۸۵. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۰.
۸۶. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۳۸-۶۴۰.
۸۷. ↑ تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۹.
۸۸. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۰۷.    
۸۹. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۳۹-۶۴۰.
۹۰. ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۸.
۹۱. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۰۶.    
۹۲. ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۹-۲۴۰.
۹۳. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۴۰-۶۴۱، پانویس ۴.
۹۴. ↑ تاریخ بغداد، احمدبن علی خطیب بغدادی، ج۱، ص۲۲۲-۲۲۳.    
۹۵. ↑ انساب الاشراف، احمدبن یحیی بلاذری، ج۳، ص۳۸.
۹۶. ↑ مقاتل الطالبیّین، ابوالفرج اصفهانی، ص۴۲.    
۹۷. ↑ تاریخ بغداد، احمدبن علی خطیب بغدادی، ج۱، ص۲۲۲.    
۹۸. ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۴۹.    
۹۹. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۲۷-۱۳۰.    
۱۰۰. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۴۸-۶۵۲.
۱۰۱. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۶۱.
۱۰۲. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۶۱-۶۶۳.
۱۰۳. ↑ مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۳۷۱.
۱۰۴. ↑ تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۱۵۵.    
۱۰۵. ↑ تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۱۶۵.    
۱۰۶. ↑ تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۲۴۰.
۱۰۷. ↑ المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان بسوی، ج۳، ص۳۱۹.
۱۰۸. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۳۷.    
۱۰۹. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۶۱.    
۱۱۰. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۷۴.    
۱۱۱. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۱۸۷.    
۱۱۲. ↑ تاریخ الامم والملوک، محمدبن جریر طبری، ج۴، ص۲۱۴.    
۱۱۳. ↑ الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۴۰-۶۴۲.
۱۱۴. ↑ مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۳۷۱.
۱۱۵. ↑ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۱۰، ص۱۵۶.    
۱۱۶. ↑ معرفة الصحابه، احمدبن عبدالله ابونعیم، ج۳، ص۱۲۹.
۱۱۷. ↑ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۱۰، ص۱۴۶.    
۱۱۸. ↑ سیراعلام النبلاء، محمدبن احمد ذهبی، ج۳، ص۴۱۱.
۱۱۹. ↑ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۱۰، ص۱۵۶.    
۱۲۰. ↑ تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۲۲۶.    
۱۲۱. ↑ الطبقات، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۶۱.
۱۲۲. ↑ مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۳۷۱.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بسر بن ارطاة»، شماره۱۳۲۸.    



جعبه ابزار