• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفاوت‌ها و شباهت‌های شیعه و اهل سنت در مسئله مهدویت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: امام زمان، شیعه، اهل سنت، ظهور امام زمان.

پرسش: ‌آیا تفاوت‌هایی بین نگاه شیعه و اهل سنت درباره امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) وجود دارد؟

پاسخ اجمالی: باور و عقیده به مهدویت و‌ اندیشه ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بخش مهمی از عقاید اسلامی به حساب می‌آید که بر اساس بشارت‌های پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میان تمام فرقه‌ها و مذاهب اسلامی شکل گرفته است. احادیث مربوط به حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در بسیاری از کتاب‌های معروف اهل سنت نیز آمده است و با دقت کافی در این احادیث می‌بینیم که بین دو مذهب تشیع و تسنن مشترکاتی در رابطه با امام زمان وجود دارد که این مشترکات عبارت‌اند از: حتمی بودن ظهور و قیام حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، نسب حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، ویژگی‌های جسمانی حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، زمینه‌های ظهور، نشانه‌های ظهور، امور مربوط به حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، هم‌نام بودن حضرت با پیامبر، ویژگی‌های حکومت حضرت.
همچنین طبق بررسی روایات و احادیث، در مسئله مهدویت اختلافاتی بین دیدگاه شیعه و اهل سنت وجود دارد از قبیل: اختلاف در ولادت حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، اختلاف در غیبت امام و اختلاف در عصمت امام.

فهرست مندرجات

۱ - مقدمه
۲ - منابع اهل سنت
۳ - دیدگاه علمای اهل سنت درمورد ظهور
       ۳.۱ - دیدگاه سویدی
       ۳.۲ - دیدگاه خیرالدین آلوسی
       ۳.۳ - دیدگاه شیخ محمد ایروانی
       ۳.۴ - دیدگاه برخی دیگر از علمای اهل سنت
۴ - راویان حدیث ظهور
       ۴.۱ - دیدگاه ابن کثیر
۵ - مشترکات بین شیعه و اهل سنت
       ۵.۱ - حتمی بودن ظهور و قیام حضرت مهدی
       ۵.۲ - نسبت حضرت مهدی
              ۵.۲.۱ - نسب حضرت مهدی از اهل بیت و فرزندان رسول خدا
              ۵.۲.۲ - نسب حضرت مهدی از نسل حضرت علی
              ۵.۲.۳ - نسب حضرت مهدی از نسل فاطمه
       ۵.۳ - ویژگی‌های جسمانی حضرت مهدی
              ۵.۳.۱ - قدرتمند بودن حضرت هنگام ظهور
              ۵.۳.۲ - چهره نورانی
              ۵.۳.۳ - پیشانی بلند و بینی کشیده
              ۵.۳.۴ - خال بر گونه
              ۵.۳.۵ - ظهور در سن چهل سالگی
       ۵.۴ - هم‌نام بودن حضرت با پیامبر
       ۵.۵ - زمینه‌های ظهور
              ۵.۵.۱ - ناامیدی کامل مردم
              ۵.۵.۲ - فراگیر شدن ستم
       ۵.۶ - نشانه‌های ظهور
       ۵.۷ - امور مربوط به ظهور حضرت مهدی
       ۵.۸ - ویژگی‌های حکومت مهدی
۶ - تفاوت دیدگاه شیعه و اهل سنت در مسئله مهدویت
       ۶.۱ - اختلاف در ولادت
              ۶.۱.۱ - حضرت مهدی همان عیسی بن مریم
              ۶.۱.۲ - حضرت مهدی از اولاد عباس بن عبدالمطلب
              ۶.۱.۳ - حضرت مهدی از اولاد امام حسن
              ۶.۱.۴ - پدر امام مهدی هم‌نام پدر پیامبر
              ۶.۱.۵ - امام مهدی از اولاد پیامبر و حضرت فاطمه
              ۶.۱.۶ - روایتی از پیامبر
              ۶.۱.۷ - نقلی از عبدالله بن عمر
              ۶.۱.۸ - دو دلیل برای اثبات ولادت امام زمان
                     ۶.۱.۸.۱ - نقلی از حافظ سلیمان حنفی
                     ۶.۱.۸.۲ - نقلی از خواجه محمد پارسا
                     ۶.۱.۸.۳ - نقلی از ابن خلکان
                     ۶.۱.۸.۴ - نقلی از ذهبی
                     ۶.۱.۸.۵ - نقلی از خیر الدین زرکلی
              ۶.۱.۹ - نتیجه بحث
       ۶.۲ - اختلاف بر سر عصمت امام زمان
       ۶.۳ - اختلاف درباره غیبت امام
۷ - فتاوای چهارگانه اهل سنت
۸ - پانویس
۹ - منبع


مسئله مهدویت و عقیده به مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) منتظر در بین مسلمانان اهمیت زیادی دارد و این مطلب اختصاص به شیعه ندارد، بلکه اهل سنت در این موضوع به طور عموم با شیعه موافقت دارند و روایات زیادی که به حد تواتر معنوی می‌رسد، درباره حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) نقل می‌کنند.


احادیثی که در رابطه با حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در نظر اهل سنت به تواتر معنوی رسیده بالغ بر صد حدیث است و در تمامی این احادیث به ظهور حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) اشاره شده است. آنان معترف‌اند بالغ بر بیست نفر از صحابه، از زبان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در رابطه با حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) روایت نقل کرده‌اند که همه اینها در بسیاری از منابع معروف اسلامی و متون اصلی حدیثی اعم از: سنن، معاجم، مسانید، مانند: سنن ابوداوود، سنن ترمذی، ابن ماجه، مسند احمد، صحیح حاکم، بزاز، معجم طبرانی، دیده می‌شود.
از منابع و گفته‌های علمای اهل سنت، می‌توان برداشت کرد که مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از اولاد فاطمه (سلام‌الله‌علیها) است و ظهور خواهد نمود.


علمای اهل سنت در رابطه با موضوع ظهور این گونه اظهار نظر کرده‌اند:
راجع به ظهور مصلح آخر الزمان در میان اصحاب و تابعین از قرن اوّل هجرت و بعد از آن تا به امروز خلافی نبوده و همه (علمای اهل سنت) بر ظهور آن حضرت اتفاق داشته و دارند و اگر کسی در صحت احادیث آن و صدور این بشارت از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تردید می‌کرد، حمل بر عدم استقامت یا بی‌اطلاعی او می‌کردند. به همین جهت تاکنون کسی مدعیان مهدویت را به انکار اصل ظهور حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) رد نکرده است.

۳.۱ - دیدگاه سویدی

در این راستا سویدی می‌گوید: آنچه بر آن اتفاق دارند این است که مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) آن کسی است که در آخر الزمان قیام می‌فرماید و زمین را پر از عدل و داد می‌کند.
[۱] سبائک الذهب، ص۷۸.


۳.۲ - دیدگاه خیرالدین آلوسی

خیرالدین آلوسی یکی دیگر از علمای اهل سنت می‌گوید: بر اساس صحیح‌ترین گفته‌ها نزد اکثر‌ اندیشمندان ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از جمله نشانه‌های قیامت است و نظر برخی از اهل سنت که آمدن وی را انکار نموده‌اند فاقد ارزش و اعتبار است.
[۲] اقتباس از کتاب اسلام و آینده جهان، مصطفی محقق راد.


۳.۳ - دیدگاه شیخ محمد ایروانی

کتاب‌های متعدد و متنوعی درباره ظهور آن حضرت از سوی علمای اهل سنت تالیف شده است، به گونه‌ای که شیخ محمد ایروانی در کتاب الامام المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) می‌نویسد: اهل سنت، کتاب‌های متعددی در گردآوری روایات مربوط به امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و این که در آخرالزمان شخصی به اسم مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) ظهور خواهد کرد، نوشته‌اند. تا حدی که من اطلاع دارم اهل سنت بیش از سی کتاب در این‌باره تالیف کرده‌اند.

۳.۴ - دیدگاه برخی دیگر از علمای اهل سنت

هر چند مسئله ظهور حضرت، مورد اتفاق اهل سنت و شیعه است؛ اما تعداد انگشت‌شماری از اهل سنت احادیث مربوط به امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را ضعیف می‌انگارند. مثلاً ابن خلدون در تاریخ خود این احادیث را ضعیف می‌شمارد و یا رشیدرضا (مؤلف تفسیر المنار) در ذیل آیه سی و دوم سوره توبه به ضعیف بودن احادیث مربوط به مهدویت اشاره می‌کند.
[۷] محمد، رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۱۰، ص۳۹۳، الهيئة المصرية العامة للكتاب، ۱۳۵۴هـ.ق.
البته، این دو دلیلی بر ادعای خود نیاورده‌اند و تنها به مطالبی واهی استناد کرده‌اند. سخنان آن دو از سوی دیگر علمای اهل سنت به شدت رد شده است.
در تالیفات علمای شیعه نیز به آن دو پاسخ داده شده است. خود ابن خلدون در بیان عقیده مسلمانان در مورد امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) می‌نویسد: «مشهور بین همه اهل اسلام این است که حتما در آخر الزمان مردی از اهل بیت (علیه‌السّلام) ظهور می‌کند که دین را حمایت و عدل را آشکار می‌کند و مسلمانان از او پیروی می‌کنند و او بر ممالک اسلامی استیلا می‌یابد. آن شخص، مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) نامیده می‌شود.» بنابراین، ضعیف شمردن احادیث از سوی وی خدشه‌ای بر اتفاق نظر اهل سنت در مورد ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) وارد نمی‌کند؛ زیرا این اعتقاد ناشی از کثرت احادیثی است که از طرق عامه نقل شده است.


در زیر به ذکر برخی از کسانی که این گونه احادیث را در کتاب‌های خود آورده‌اند می‌پردازیم. هر چند تقریبا می‌توان ادعا کرد که تمام کتاب‌های معتبر حدیثی اهل سنت حداقل چند مورد از احادیث امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را ذکر کرده‌اند:

۱. ابن سعد (متوفی ۲۳۰ هـ)؛
۲. ابن ابی‌شیبه (متوفی ۲۳۵ هـ)؛
۳. احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱ هـ)؛
۴. بخاری (متوفی ۲۷۳ هـ)؛
۵. مسلم (متوفی ۲۶۱ هـ)؛
۶. ابن ماجه (متوفی ۲۷۳)؛
۷. ابوبکر اسکافی (متوفی ۲۷۳ هـ)؛
۸. ترمذی (متوفی ۲۷۹ هـ)؛
۹. طبری (متوفی ۳۸۰)؛
۱۰. ابن قتیبه دینوری (متوفی ۲۷۶)؛
۱۱. حاکم نیشابوری (متوفی ۴۰۵)؛
۱۲. بیهقی (متوفی ۴۵۸)؛
۱۳. خطیب بغدادی (متوفی ۴۶۳)؛
۱۴. ابن اثیر جزری (متوفی ۶۰۶).

یکی دیگر از علمای اهل سنت می‌نویسد: روایات فراوانی درباره مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) وارد شده که به حد تواتر می‌رسد. این امر در میان علمای اهل سنت شیوع دارد، به گونه‌ای که از جمله معتقدات آنان به شمار می‌آید. نیز یکی دیگر از علمای اهل سنت نوشته است: احادیث مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) به طرق گوناگون و متعدد از صحابه نقل و بعد از آنان از تابعان نقل شده است، به گونه‌ای که مجموع آنها مفید علم قطعی است. به همین دلیل ایمان به ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) واجب است، همان گونه‌ای که این وجوب در نزد اهل علم ثابت بوده و در عقائد اهل سنت و جماعت مدون شده است.

۴.۱ - دیدگاه ابن کثیر

ابن کثیر نیز در البدایه و النهایه می‌گوید: مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در آخر الزمان می‌آید و زمین را پر از عدل و قسط می‌کند همان گونه که پر از جور و ظلم شده است. ما احادیث مربوط به مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را در جلد جداگانه‌ای گرد آوردیم همان گونه که ابوداوود در سنن خود کتاب جداگانه‌ای را به آن اختصاص داده است.
از این مطالب که از بزرگان اهل سنت نقل شد، معلوم می‌شود که مسئله مهدویت و اعتقاد به ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) جزو عقاید ثابت اهل سنت و جماعت است و احادیث مربوط به ظهور آن حضرت در میان آنان به حد تواتر رسیده است.


با توجه به مطالبی که بیان شد به این نتیجه می‌رسیم که در مسئله مهدویت بین اهل سنت و شیعه مشترکاتی وجود دارد. در اینجا مشترکاتی که در رابطه با امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بین دو مذهب تشیع و تسنن وجود دارد، اشاره می‌شود:

۵.۱ - حتمی بودن ظهور و قیام حضرت مهدی

ظهور امام زمان و حکومت جهانی حضرت یک مطلب مسلم است؛ اعتقاد به ظهور حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) اختصاص به شیعه ندارد و همه فرقه‌های اسلامی در آن مشترک هستند.

۵.۲ - نسبت حضرت مهدی

نسبت حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در دیدگاه شیعه مشخص است؛ اما اهل سنت در موارد معینی به آن اشاره کرده‌اند.

۵.۲.۱ - نسب حضرت مهدی از اهل بیت و فرزندان رسول خدا

حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از اهل بیت (علیهم‌السّلام) و فرزندان رسول خدا؛ ابن ماجه در سنن خود نقل کرده که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) منا اهل البیت یصلحه الله عزوجل فی لیلة.»

۵.۲.۲ - نسب حضرت مهدی از نسل حضرت علی

حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از نسل حضرت علی (علیه‌السّلام)؛ سیوطی در عرف الوردی نقل کرده که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دست علی (علیه‌السّلام) را گرفت و فرمود: «سیخرج من صلب هذا فتی یملا الارض قسطاً و عدلاً.»
[۱۵] سیوطی، جلال الدین، عرف الوردی، ص۸۸.


۵.۲.۳ - نسب حضرت مهدی از نسل فاطمه

حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از نسل فاطمه (سلام‌الله‌علیها)؛ ابن ماجه از‌ ام سلمه نقل کرده که وی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چنین شنید: «المهدی من ولد فاطمه.»

۵.۳ - ویژگی‌های جسمانی حضرت مهدی

اوصافی که در کتاب‌های اهل سنت برای امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) ذکر شده، بر گرفته از احادیثی است که آنان از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل می‌کنند و در کلیات با اوصاف ذکر شده در کتاب‌های علمای شیعه فرقی ندارد.

۵.۳.۱ - قدرتمند بودن حضرت هنگام ظهور

قدرتمند بودن آن حضرت هنگام ظهور؛ در روایات فراوانی تاکید شده است که حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) هنگام ظهور دارای بدنی بسیار قدرتمند است.


۵.۳.۲ - چهره نورانی

چهره نورانی؛ جوینی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت کرده است: «المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) من ولدی... کانّ وجهه کوکب درّی.»

۵.۳.۳ - پیشانی بلند و بینی کشیده

پیشانی بلند و بینی کشیده؛ صنعانی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل کرده است: «ان المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) اقنی اجلی.»
[۱۹] صنعانی، عبد الرزاق بن همام ، المصنف، ج۳، ص۲۰۷۷.


۵.۳.۴ - خال بر گونه

بر گونه راست حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، خالی مشکی وجود دارد.

۵.۳.۵ - ظهور در سن چهل سالگی

البته از نظر شیعه ظهور حضرت در سن پیری، ولی به هیئت و صورت چهل سالگی است.

۵.۴ - هم‌نام بودن حضرت با پیامبر

اهل سنت و شیعه اتفاق نظر دارند که حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) هم‌نام رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.

۵.۵ - زمینه‌های ظهور

فراهم آوردن زمینه‌های ظهور، از جمله شرایط ظهور به حساب می‌آید، و تا زمینه ظهور فراهم نشود، حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) ظهور نخواهد کرد. حال باید توجه داشت که برخی از شرایط ظهور، با گذشت تاریخ و ظلم و جور انسان‌ها، پیشرفت علم و دانش بشری و در نتیجه آگاهی مردم دنیا و ناامید شدن مردم از نحله‌ها و مذهب‌های بشری و حکومت‌های مختلف فراهم می‌شود؛ و بایسته است برخی دیگر از آنها به دست ما انسان‌ها و دوست‌داران آن حضرت فراهم آید. برای فراهم آوردن زمینه‌های ظهور حضرت می‌توان موارد متعددی را ذکر کرد از جمله:

۵.۵.۱ - ناامیدی کامل مردم

داوود بن کثیر رقی می‌گوید: به حضرت صادق (علیه‌السّلام) عرض کردم: این موضوع (ظهور) برای ما طولانی شد، تا بدان جا که سینه‌های ما تنگ شده است. حضرت فرمود: هنگامی که ناامیدی از فرج بیش از همه چیز شد، منادی از آسمان به اسم قائم ندا خواهد داد.

۵.۵.۲ - فراگیر شدن ستم

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این‌باره فرموده است: «اگر از دنیا بیش از یک روز باقی نماند، خداوند آن روز را چنان طولانی خواهد کرد، تا این که مردی از اهل بیتم برانگیخته شود و زمین را آکنده از عدل و قسط کند. آن گونه که پر از ظلم و جور شده باشد.»

۵.۶ - نشانه‌های ظهور


- ندای آسمانی: رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «در ماه محرم بانگی از آسمان برآید بدین مضمون که برگزیده خداوند فلان (مهدی) است، پس سخنش را بشنوید و از او پیروی کنید.»
- خروج سفیانی
- خسف در بیداء: واژه خسف به معنای فرو رفتن و پنهان شدن و بیداء نام سرزمینی بین مکه و مدینه است. منظور از این نشانه این است که سفیانی با لشکری عظیم، به قصد جنگ با حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) عازم مکه می‌شود. آنان در بین مکه و مدینه و در محل معروف بیداء به گونه‌ای معجزه‌آسا در زمین فرو می‌روند.
- قتل نفس زکیه: کشته شدن انسانی پاک و بی‌گناه در آستانه قیام حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بین رکن و مقام.
[۲۹] ابن ابی‌شیبه، عبد الله بن محمد، المصنف، ج۸، ص۶۷۹.


۵.۷ - امور مربوط به ظهور حضرت مهدی


- اصلاح امر ظهور مهدی: اصلاح امر ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در یک شب.
- محل ظهور: وجه اشتراک روایات این است که ظهور آن حضرت از مکه و از کنار کعبه آغاز خواهد شد.
- بیعت با حضرت مهدی: یکی از موضوعاتی که در منابع شیعی و سنی مورد توجه قرار گرفته، بیعت یاران حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) با ایشان، در طلیعه ظهور است.
- نزول فرشتگان برای یاری حضرت: مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)
[۳۴] مقدس شافعی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر، ص۱۱۷.

- نزول عیسی و اقتدا به حضرت مهدی: رسول اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) می‌بیند که عیسی فرود آمده و گویا آب از موهایش می‌چکد. پس به او می‌گوید: جلو برو به نماز بایست. عیسی پاسخ می‌دهد: نماز برای تو بپا شده و آن‌گاه پشت سر مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) به نماز می‌ایستد.»


۵.۸ - ویژگی‌های حکومت مهدی


- عدالت‌گستری؛
- رفاه و آسایش عمومی: رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در امت من خواهد بود... مردم در زمان او چنان زندگی خواهند کرد که هرگز قبل از آن زندگی نکرده‌اند.»
- رضایت همگانی از حکومت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)؛
- امنیت همه جانبه؛
[۴۰] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند، ج۳، ص۳۷.

- احساس بی‌نیازی در مردم؛ پیامبر فرمود: «شما را به مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بشارت می‌دهم به هنگام ظهور او خداوند دل‌های امت محمد را سرشار از بی‌نیازی می‌کند.»
[۴۱] مقدس شافعی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر، ص۹۵.

- غلبه اسلام بر سایر ادیان؛
- جهانی بودن حکومت حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)؛ امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: «نگامی که قائم قیام نماید، هیچ زمینی نخواهد ماند، مگر آن که در آن ندای شهادتین سر داده شود.»



در احادیث می‌بینیم که بین دو مذهب تشیع و تسنن اختلافاتی در رابطه با امام زمان وجود دارد که این اختلافات عبارت‌اند از:

۶.۱ - اختلاف در ولادت

شیعه دوازده امامی معتقد است، امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) فرزند امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) است و هم اکنون نیز زنده و غایب است، ولی اهل سنت هر چند بالاتفاق به مهدویت معتقد هستند و به دلیل وجود روایت‌های متواتر ظهور حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در آخر الزمان را جزو اعتقادات قطعی خود می‌دانند؛ اما در مورد نسب و ولادت ایشان به چند گروه تقسیم می‌شوند:

۶.۱.۱ - حضرت مهدی همان عیسی بن مریم

عده‌ای از اهل سنت مدعی‌اند که مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) همان عیسی بن مریم (علیه‌السّلام) است و در این مورد به خبری واحد که از انس بن مالک نقل شده است، استناد می‌کنند.

۶.۱.۲ - حضرت مهدی از اولاد عباس بن عبدالمطلب

تعداد‌ اندکی نیز مدعی هستند که مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از اولاد عباس بن عبدالمطلب است. آنان به خبر واحدی استناد می‌کنند که در کنز العمال ذکر شده است.

۶.۱.۳ - حضرت مهدی از اولاد امام حسن

عده‌ای نیز معتقدند مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از اولاد امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) است و نه امام حسین (علیه‌السّلام).

۶.۱.۴ - پدر امام مهدی هم‌نام پدر پیامبر

گروهی می‌گویند: پدر امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) هم‌نام پدر پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است و چون نام پدر حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عبدالله بود، پس مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بن حسن عسکری (علیه‌السّلام) نمی‌تواند مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) موعود باشد. مستند این احتمال هم باز خبری است که در کنز العمال ذکر شده است.

۶.۱.۵ - امام مهدی از اولاد پیامبر و حضرت فاطمه

جمعی از آنان همانند شیعه دوازده امامی معتقدند که امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از اولاد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و فاطمه (سلام‌الله‌علیها) است و حضرت عیسی نیز به هنگام ظهور امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) به یاری او خواهد شتافت و در نماز به آن حضرت اقتدا خواهد کرد.

۶.۱.۶ - روایتی از پیامبر

المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) الذی ینزل علیه عیسی بن مریم و یصلی خلفه عیسی (علیه‌السّلام)
چنان که در روایت‌های متعدد آمده است. از ام سلمه نقل شده که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) من عترتی من ولد فاطمه (سلام‌الله‌علیها)؛
[۴۷] المقری، عثمان بن سعید، السنن الوارده فی الفتن و غوائلها و الساعه و اشراطها، ج۵، ص۱۰۵۷، نشر دار العاصمه، ریاض، چاپ اول، ۱۴۱۶ هـ.
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از عترت من و از فرزندان فاطمه است.»
جابر بن عبدالله از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل می‌کند که حضرت عیسی به هنگام ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) نزول خواهد کرد.
[۴۸] المقری، عثمان بن سعید، السنن الوارده فی الفتن و غوائلها و الساعه و اشراطها، ج۶، ص۱۲۳۷، نشر دار العاصمه، ریاض، چاپ اول، ۱۴۱۶ هـ.


۶.۱.۷ - نقلی از عبدالله بن عمر

عبدالله بن عمر می‌گوید: «المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) الذی ینزل علیه عیسی بن مریم و یصلی خلفه عیسی (علیه‌السّلام)؛
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) کسی است که عیسی بن مریم بر او نزول می‌کند و پشت سر او نماز می‌خواند.»
این گروه حدیثی را که می‌گوید: «مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از اولاد عباس بن عبدالمطلب است.» قبول نمی‌کند. ذهبی می‌گوید: این خبر را فقط محمد بن ولید نقل کرده و از کسانی است که احادیث را جعل می‌کرد.
البته این گروه نیز تولد حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و غیبت او را قبول ندارند.
ابن حجر ادعا می‌کند: همه مسلمانان غیر از امامیه معتقدند که مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) غیر از حجت (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) است؛ چون غیبت یک شخص آن هم با این مدت طولانی از خوارق عادات است...

۶.۱.۸ - دو دلیل برای اثبات ولادت امام زمان

در پاسخ گروه اخیر باید گفت:
اوّلا: روایات نبوی متعددی وجود دارد که امامان دوازده گانه را با نام‌های آنان به طور روشن معرفی کرده‌اند پس سخن او باطل است. از ابن عباس روایت شده که شخصی یهودی به نام نعثل نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و سوال‌های بسیاری را مطرح کرد. او از اوصیا نیز پرسید. حضرت در پاسخ فرمود: «نخستین وصی من علی (علیه‌السّلام)، پس از او حسن (علیه‌السّلام)، حسین (علیه‌السّلام) و امامان نه گانه از فرزندان اویند.» نعثل پرسید: نام آنان چیست؟ حضرت، نام تک تک امامان را تا امام دوازدهم (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) شمردند. رسول خدا، در پاسخ جابر بن عبدالله انصاری که از ائمه بعد از علی (علیه‌السّلام) سوال کرده بود، فرمود: «بعد از علی(علیه‌السّلام)، حسن (علیه‌السّلام)، حسین (علیه‌السّلام) امام هستند. سپس سید العابدین (علیه‌السّلام)، سپس [امام باقر|محمد بن علی باقر (علیه‌السّلام)]]، تو او را خواهی دید. وقتی او را دیدی سلام مرا برسان. سپس جعفر بن محمد صادق (علیه‌السّلام)، سپس موسی بن جعفر کاظم (علیه‌السّلام)، سپس علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام)، سپس محمد بن علی جواد (علیه‌السّلام)، سپس علی بن محمد نقی (علیه‌السّلام)، سپس حسن بن علی زکی (علیه‌السّلام)، و پس از او قائم بالحق مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) امت من (محمد بن حسن) صاحب زمان امام است. او زمین را پر از قسط و عدل می‌کند، همان گونه که پر از ظلم و جور شده است.»
[۵۳] نیز درباره احادیثی که نام ائمه (علیهم‌السّلام) را ذکر کرده‌اند، به صحیح مسلم، ج۶، ص۳-۴، باب الامارة، رجوع شود.

ثانیا: شواهد تاریخی و گزارش‌های بسیاری وجود دارد که ولادت آن حضرت و ایام کودکی او را نقل کرده‌اند. برای نمونه چند مورد از اقوال اهل سنت نقل می‌شود:

۶.۱.۸.۱ - نقلی از حافظ سلیمان حنفی

حافظ سلیمان حنفی می‌گوید: خبر معلوم نزد محققان و موثقان این است که ولادت قائم (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در شب پانزدهم شعبان (۲۵۵ ق) در شهر سامرا واقع شده است.

۶.۱.۸.۲ - نقلی از خواجه محمد پارسا

خواجه محمد پارسا در کتاب فصل الخطاب گفته است: یکی از اهل بیت ابومحمد بن عسکری است که فرزندی جز ابوالقاسم که قائم و حجت و مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و صاحب الزمان نامیده می‌شود، باقی نگذاشت. او در نیمه شعبان سال ۲۵۵ هجری متولد شد. مادرش نرجس نام دارد. او هنگام شهادت پدرش پنج سال داشت.

۶.۱.۸.۳ - نقلی از ابن خلکان

ابن خلکان در وفیات الاعیان می‌نویسد: ابوالقاسم محمد فرزند حسن عسکری فرزند علی‌ هادی فرزند محمد جواد.... دوازدهمین امام از ائمه دوازده گانه شیعه است که به "حجت" معروف است... ولادت او روز جمعه نیمه شعبان سال ۲۵۵ هـ. ق است.

۶.۱.۸.۴ - نقلی از ذهبی

ذهبی نیز در سه کتاب از کتاب‌هایش به ولادت امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) اشاره کرده و در کتاب العبر و در حوادث سال ۲۵۶ هـ. ق می‌نویسد: در این سال محمدبن حسن بن علی الهادی فرزند محمد جواد فرزند علی الرضا فرزند موسی الکاظم فرزند جعفر الصادق علوی حسینی به دنیا آمد. کنیه اش ابوالقاسم است و رافضیان او را الخلف الحجة مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) منتظر و صاحب الزمان می‌نامند. او آخرین امام از ائمه دوازده گانه است.

۶.۱.۸.۵ - نقلی از خیر الدین زرکلی

خیر الدین زرکلی (متوفی ۱۳۹۶ هـ.ق) از علمای معاصر اهل سنت نیز در کتاب اعلام می‌نویسد: او در سامرا به دنیا آمد و هنگام وفات پدرش پنج سال داشت و گفته شده که در شب نیمه شعبان سال ۲۵۵ به دنیا آمده و در سال ۲۶۵ هـ. ق، غایب شده است. آیت‌الله العظمی صافی در کتاب مهَدویت بیش از هفتاد و هفت نفر از علمای اهل سنت را نام می‌برد که هر یک، به نحوی، ولادت آن حضرت را بیان کرده‌اند.
[۵۹] گلپایگانی، لطف‌الله، امامت و مهدویت، ج۲، ص۵۶-۲۴۱، چاپ بهمن، نوبت اول.


۶.۱.۹ - نتیجه بحث

بنابراین، اگر برخی از اهل سنت می‌گویند: حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) به دنیا نیامده است، ادعایی بی اساس است که حتی با گفته‌ها و نوشته‌های بزرگان خودشان نیز سازگار نیست. شاید برخی از اهل سنت همانند ابن حجر هیتمی طولانی بودن عمر را دلیل بر عدم ولادت امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بدانند، ولی باید گفت: خدایی که قادر است عیسی بن مریم را زنده نگه دارد تا به مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) اقتدا کند و یونس (علیه‌السّلام) را در شکم ماهی محافظت کند و یا به نوح پیامبر (علیه‌السّلام) نه صد و پنجاه سال عمر بدهد آیا قدرت ندارد به مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) عمر طولانی عنایت کند؟ خود اهل سنت نیز به زنده بودن عیسی (علیه‌السّلام)، خضر (علیه‌السّلام)، صالح (علیه‌السّلام) و... معتقدند. نتیجه این که ولادت حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) امری است مسلم و قطعی و خود اهل سنت هم به آن واقف‌اند.
محمد بن علی حمزه می‌گوید: از حضرت عسکری (علیه‌السّلام) شنیدم که فرمود: «ولی خدا و حجت او بر بندگان و خلیفه من در شب نیمه شعبان سال ۲۵۵ به هنگام سپیده دم به دنیا آمد.»
[۶۱] اقتباس از خورشید امامت و ولایت، مهدی کامرانی.


۶.۲ - اختلاف بر سر عصمت امام زمان

بیشتر علمای اهل سنت به عصمت حضرت عقیده ندارند و آن حضرت را یک انسان عادی به حساب می‌آورند که احتمال ارتکاب برخی گناهان و اشتباهات مثل هر انسان دیگری از او می‌رود. این عقیده را ابن کثیر و بسیاری از علمای اهل تسنن بدان اهتمام ورزیده‌اند.
[۶۲] راجحي، عبد العزيز، شارح سنن ابن ماجه، ج۲، ص۵۱۹.
اهل سنت در این باور به حدیثی منقول از نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) استناد می‌کنند که فرمود: »مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از ما اهل بیت است و خداوند وی را در یک شب اصلاح می‌کند»؛ اما از دیدگاه شیعه همه امامان معصوم‌اند و درباره آنان احتمال اشتباه و خطا داده نمی‌شود.

۶.۳ - اختلاف درباره غیبت امام

یکی دیگر از اختلافات انکار غیبت است. علمای شیعه اتفاق نظر دارند که سال غیبت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، سال ۳۲۹ هـ ق است. آنان بر این باورند که ایشان همچنان زنده است تا زمانی که خداوند متعال اجازه ظهور به ایشان دهد. چنین باوری بر اساس احادیث و روایات نقل شده از نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اهل بیت (علیه‌السّلام) است. روایاتی که پیش از رخ دادن غیبت و یا برخی از آنها صد سال و یا دویست سال قبل از ولادت حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) صادر شده است؛ اما بیشتر دانشمندان اهل سنت اعتقاد به غیبت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) ندارند. در اینجا از بیان ادله و رد آنها به جهت اختصار صرف نظر کردیم. این مختصر، مطالبی بود در رابطه با دیدگاه اهل سنت نسبت به امام زمان.


در پایان مهم‌ترین مطلبی که درباره امام زمان از زبان اهل سنت می‌توان بیان کرد، مسئله فتاوای چهارگانه صادره در حق فرد منکر اعتقاد به ظهور امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) است. این اشخاص عبارت‌اند از:

۱. ابن حجر هیثمی شافعی ۲. شیخ احمد ابوسرور بن صباحنفی ۳. شیخ محمد بن محمد خطابی مالکی ۴. شیخ یحیی بن محمد حنبلی.

همه این افراد قائل به این هستند که شخص منکر اعتقاد به ظهور باید مجازات شود و تصریح کرده‌اند که واجب است که چنین شخصی را بزنند و او را تحقیر کنند، تا ادب شود و به حق روی آورد و در غیر این صورت واجب القتل و مهدور الدم است.
[۶۴] متقی هندی، علی بن حسام‌، البرهان علی علامات مهدی آخرالزمان، ص۱۸۳ – ۱۸۷.



۱. سبائک الذهب، ص۷۸.
۲. اقتباس از کتاب اسلام و آینده جهان، مصطفی محقق راد.
۳. ایروانی، محمدباقر، الامام المهدی، ص۱۱.    
۴. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۹۹، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.    
۵. محمد، رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۱۰، ص۳۳۶، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۳۵۴ه.ق.    
۶. محمد، رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۱۰، ص۳۳۷، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۳۵۴ه.ق.    
۷. محمد، رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۱۰، ص۳۹۳، الهيئة المصرية العامة للكتاب، ۱۳۵۴هـ.ق.
۸. ابن خلدون، محمد بن مجمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۳۱۱، فصل۵۲، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.    
۹. مرکز الرسالة، المهدی المنتظر فی الفکر الاسلامی، ص۲۶-۲۷، دار الفکر الاسلامیه.    
۱۰. کتانی، محمدجعفر، نظم المتناثر فی الحدیث المتواتر، ص۲۲۷، به نقل از الطریق الی المهدی المنتظر، دار الکتب السلفیة، مصر.    
۱۱. ایوب، سعید، الطریق الی المهدی المنتظر، ص۹۲-۹۳، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیه.    
۱۲. ابن کثیر، إسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۶، ص۲۴۸، دار الفکر، ۱۴۰۷ ه.    
۱۳. ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۳۶۷، ح ۴۰۸۵، دار إحیاء الکتب العربیة.    
۱۴. سیوطی، جلال الدین، عرف الوردی، ص۱۰۰.    
۱۵. سیوطی، جلال الدین، عرف الوردی، ص۸۸.
۱۶. ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۳۶۸، ح۴۰۸۶.    
۱۷. حمویی جوینی، ابراهیم، فرائد السمطین، ج۲، ص۳۳۴، ح ۵۸۹.    
۱۸. حمویی جوینی، ابراهیم، فرائد السمطین، ج۲، ص۳۱۴، ح ۵۶۵.    
۱۹. صنعانی، عبد الرزاق بن همام ، المصنف، ج۳، ص۲۰۷۷.
۲۰. گنجی شافعی‌، محمد بن یوسف، البیان فی اخبار صاحب الزمان، ص۵۱۴، ب۱۸.    
۲۱. مقدس شافعی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر، ص۹۳.    
۲۲. مقدس شافعی، یوسف بن یحیی، عقدالدرر، ص۹۵.    
۲۳. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص۱۸۱، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، نشر صدوق‌، تهران.    
۲۴. سجستانی، سلیمان بن الأشعث، سنن ابی‌داود، ج۴، ص۱۰۶، ح ۴۲۸۲.    
۲۵. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص۱۸۶، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، نشر صدوق‌، تهران.    
۲۶. مروزی، نعیم بن حماد، الفتن، ص۱۳۱، دار الفکر.    
۲۷. صنعانی، عبد الرزاق بن همام، المصنف، ج۱۱، ص۳۷۱.    
۲۸. مقدس شافعی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر، ص۱۳۵.    
۲۹. ابن ابی‌شیبه، عبد الله بن محمد، المصنف، ج۸، ص۶۷۹.
۳۰. گنجی شافعی‌، محمد بن یوسف، البیان فی اخبار صاحب الزمان، ص۴۸۷.    
۳۱. نعمانی، الغیبة، ص۳۱۳، ح۴.    
۳۲. گنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، ص۴۸۹.    
۳۳. مقدس شافعی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر، ص۲۰۶.    
۳۴. مقدس شافعی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر، ص۱۱۷.
۳۵. مقدس شافعی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر، ص۲۹۲.    
۳۶. أبی‌شیبه کوفی، عبد الله بن محمد، مصنف، ج۷، ص۵۱۲، ح۳۷۶۳۸.    
۳۷. سجستانی، أبوداود، سنن ابی‌داوود، ج۴، ص۱۰۶، ح۴۲۸۲.    
۳۸. أبی‌شیبه کوفی، عبد الله بن محمد، مصنف، ج۷، ص۵۲۱، ح۳۷۶۳۸.    
۳۹. صنعانی، عبد الرزاق بن همام، المصنف، ج۱۱، ص۳۷۲، ح۲۰۷۷۰.    
۴۰. شیبانی، احمد بن حنبل، مسند، ج۳، ص۳۷.
۴۱. مقدس شافعی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر، ص۹۵.
۴۲. ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۳۴۰، ح۴۰۳۹، کتاب الفتن، دار إحیاء الکتب العربیة.    
۴۳. متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ج۱۴، ص۲۶۴، ح۳۸۶۶۳.    
۴۴. ابن قیم جوزی، محمد بن أبی‌بکر، الاطناب المنیف، ص۱۵۱. (به نقل از الامام مهدی، میلانی.)    
۴۵. میلانی، سید علی، الامام مهدی، ص۲۱.    
۴۶. متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ج۱۴، ص۲۶۸، ح۳۸۶۷۸.    
۴۷. المقری، عثمان بن سعید، السنن الوارده فی الفتن و غوائلها و الساعه و اشراطها، ج۵، ص۱۰۵۷، نشر دار العاصمه، ریاض، چاپ اول، ۱۴۱۶ هـ.
۴۸. المقری، عثمان بن سعید، السنن الوارده فی الفتن و غوائلها و الساعه و اشراطها، ج۶، ص۱۲۳۷، نشر دار العاصمه، ریاض، چاپ اول، ۱۴۱۶ هـ.
۴۹. المروزی، نعیم بن حماد، الفتن، ج۱، ص۲۳۰، مکتبه التوحید، قاهره، چاپ اول، ۱۴۱۲.    
۵۰. هیتمی، ابن حجر، الصواعق المحرقه، ج۲، ص۴۷۸، موسسة الرسالة، بیروت، چاپ اول، ۱۹۹۷.    
۵۱. هیتمی، ابن حجر، الصواعق المحرقه، ج۲، ص۴۸۲، موسسة الرسالة، بیروت، چاپ اول، ۱۹۹۷.    
۵۲. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، تحقیق ابراهیم بهادری، ج۱، ص۶۸-۶۹، انتشارات اسوه، چ دوم، سال ۱۴۱۶.    
۵۳. نیز درباره احادیثی که نام ائمه (علیهم‌السّلام) را ذکر کرده‌اند، به صحیح مسلم، ج۶، ص۳-۴، باب الامارة، رجوع شود.
۵۴. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، ج۳، ص۳۰۶، دار الاسوة للطباعة والنشر.    
۵۵. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، ج۳، ص۳۰۶، دار الاسوة للطباعة والنشر.    
۵۶. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ابن خلکان، ج۴، ص۱۷۶، دار صادر، بیروت.    
۵۷. شمس الدین، العبر فی خبر من غبر، ج۱، ص۳۸۱، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
۵۸. زرکلی، خیر الدین، الاعلام ج۶، ص۸۰، مل،بیروت، ۱۹۸۰م.    
۵۹. گلپایگانی، لطف‌الله، امامت و مهدویت، ج۲، ص۵۶-۲۴۱، چاپ بهمن، نوبت اول.
۶۰. کلینی، محمد بن یعقوب، بحار الانوار، ج۵۱، ص۹۹-۱۰۲، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ ه.ق.    
۶۱. اقتباس از خورشید امامت و ولایت، مهدی کامرانی.
۶۲. راجحي، عبد العزيز، شارح سنن ابن ماجه، ج۲، ص۵۱۹.
۶۳. ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۳۶۷، ح۴۰۸۷، دار إحیاء الکتب العربیة.    
۶۴. متقی هندی، علی بن حسام‌، البرهان علی علامات مهدی آخرالزمان، ص۱۸۳ – ۱۸۷.



سایت اسلام کوئست، برگرفته از مقاله "آیا تفاوت‌هایی بین نگاه شیعه و اهل سنت درباره امام زمان(عج) وجود دارد؟"، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۰۱/۰۶.    






جعبه ابزار