• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تنبیه‌الخواطر و نزهة‌النواظر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، کتابی به عربی تألیف ورّام بن ابی فراس حلّی ، فقیه و محدّث امامی قرن ششم و آغاز قرن هفتم می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - معرفی وَرّام بن ابی فراس
       ۱.۱ - محل تولد ورّام
       ۱.۲ - تاریخ ولادت ورّام
       ۱.۳ - نژاد ورّام
       ۱.۴ - خاندان ورّام
       ۱.۵ - وفات ورّام
       ۱.۶ - محل دفن ورّام
       ۱.۷ - استادان ورّام
       ۱.۸ - روایت کنندگان از ورّام
       ۱.۹ - آثار ورّام
۲ - ورّام در کلام علما
       ۲.۱ - منتجب‌الدین رازی
       ۲.۲ - ابن طاووس
۳ - معرفی تنبیه‌الخواطر
       ۳.۱ - عناوین دیگر کتاب
       ۳.۲ - موضوع کتاب
       ۳.۳ - فصول کتاب
       ۳.۴ - جزء اول کتاب
       ۳.۵ - تأثیر کتاب غزالی
       ۳.۶ - روی‌کرد کلی مؤلف
       ۳.۷ - اشکال عمده کتاب
       ۳.۸ - مرجع بودن مجموعه ورام
۴ - نسخه‌های تنبیه‌الخواطر
۵ - ترجمه فارسی تنبیه‌الخواطر
۶ - فهرست منابع
۷ - پانویس
۸ - منبع



۱.۱ - محل تولد ورّام


شیخ ابوالحسین ورام بن ابی فراس بن حمدان مالکی نخعی در حلّه ، که تا چند قرن پس از وی مرکز تشیع و فقاهت بود، به دنیا آمد.

۱.۲ - تاریخ ولادت ورّام


از تاریخ ولادت وی اطلاعی در دست نیست.

۱.۳ - نژاد ورّام


بسیاری از شرح‌حال‌نویسان او را عرب‌نژاد و از نسل مالک اشتر ، صحابی حضرت علی ، دانسته‌اند
[۱] علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۲۹، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۲] محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۳۳۸، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.    
[۳] محسن امین، اعیان الشیعة، ج۴، ص۶۲۱، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
ولی بنا به تحقیقات مصطفی جواد ،
[۴] مصطفی جواد، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیرالجاوانیین»، ج۱، ص۸۴ ـ ۱۲۱، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج ۴، ش ۱ (۱۳۷۵/ ۱۹۵۶).
نیاکان وی از موَالیانِ کُردِ بنی اشتر بودند که در سال ۶۶ همراه مختار ثقفی قیام کردند.

۱.۴ - خاندان ورّام


ورّام از خاندانی بلندپایه بود که برخی از امیران از آن برخاسته بودند.
[۵] حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۴۹، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.

او نیز به امیریِ لشکر رسید ولی پس از چندی از همه مناصب خود دست کشید و راه زهد و عبادت و درس و بحث را در پیش گرفت.
[۶] ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۶، ص۲۱۸، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
[۷] حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۴۹، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.


۱.۵ - وفات ورّام


وی در دوم محرّم ۶۰۵ در حلّه وفات یافت.
[۸] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۲، ص۲۸۲.    


۱.۶ - محل دفن ورّام


پیکرش را به نجف منتقل کردند و در حرم حضرت علی علیه‌السلام به خاک سپردند.
[۹] حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۴۹، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.


۱.۷ - استادان ورّام


از استادان وی، سدیدالدین محمود بن علی حِمصی
[۱۰] علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۱۱] محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۳۳۸، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.    
[۱۲] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
و از مشایخ روایی وی، محمد بن محمد بن هارون معروف به ابن کمال بودند.
[۱۳] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.

او همچنین از علی بن ابراهیم عُرَیْضی علوی حسینی روایت کرد
[۱۴] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
و در تنبیه الخواطر
[۱۵] مسعود بن عیسی ورّام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، ج۲، ص۳۰۳، (چاپ علی اصغر حامد)، تهران (۱۳۷۶).
به نام او تصریح کرده است.

۱.۸ - روایت کنندگان از ورّام


ابوعبداللّه محمد بن جعفر مشهدی ، صاحب المزار ، از ورّام روایت کرده
[۱۶] محسن امین، اعیان الشیعة، ج۹، ص۲۰۲، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
و شهیدثانی نیز به واسطه او از ورّام روایت نموده است.
[۱۷] محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۳۳۸، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.    
[۱۸] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۳ـ۲۸۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.


۱.۹ - آثار ورّام


از آثار ورّام، جز تنبیه الخواطر، کتابی را با عنوان مسئله فی المواسعة و المضایقة نام برده‌اند.
[۱۹] آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۳۹۵.




۲.۱ - منتجب‌الدین رازی


شیخ منتجب الدین رازی در الفهرست
[۲۰] علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
از او با عنوان امیر زاهد و فقیه یاد کرده و نوشته که او را در حلّه دیده است.

۲.۲ - ابن طاووس


ابن طاووس در برخی آثار خود، هم‌چون الامان من اخطار الاسفار و الازمان ،
[۲۱] ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، ج۱، ص۱۰۳، قم ۱۴۰۹.
تصریح کرده که ورّام جد مادری اوست.
وی نوشته است که جدش تأثیر بسیاری در زندگی علمی وی داشته
[۲۲] ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، ج۱، ص۱۰۹، نجف ۱۳۷۰/ ۱۹۵۱.    
و از کسانی بوده که رفتارشان سرمشق دیگران است.
[۲۳] ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۵۶، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.

ابن طاووس همچنین از ارادت ورّام به اهل‌بیت پیامبر سخن گفته است.
[۲۴] ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۵۶، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.




۳.۱ - عناوین دیگر کتاب


عنوان کتاب ورّام در منابع به صورت‌های دیگر نیز آمده است، مانند تنبیه الخاطر و نزهة الناظر،
[۲۵] مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۰.    
[۲۶] مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲۲.    
[۲۷] مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۰۶.    
نزهة الناظر و تنبیه الخاطر،
[۲۸] آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۶۶.
[۲۹] زرکلی، ج۸، ص۱۱۳.
تنبیه الخواطر،
[۳۰] حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۱۰۹، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳.
[۳۱] محسن امین، اعیان الشیعة، ج۳، ص۴۴۸، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
تنبیه الخاطر،
[۳۲] مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲۹.    
[۳۳] مجلسی، بحارالانوار، ج۸۵، ص۴.    
نزهة الناظر
[۳۴] آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۱۰۹.
و تنبیه الخواطر و نزهة الناظر.
[۳۵] حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۵۰، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.

این کتاب به مجموعة ورّام نیز معروف است.

۳.۲ - موضوع کتاب


همان‌طور که از عنوان کتاب و عبارت توضیحیِ «فی الترغیب و الترهیب والمواعظ و الزواجر»، که در برخی منابع پس از عنوان کتاب آمده،
[۳۶] آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۱۳۰.
بر می‌آید، موضوع آن مواعظ و حِکَم اخلاقی است.

۳.۳ - فصول کتاب


تنبیه الخواطر مشتمل است بر دو جزء که هر دو با نظمی تقریبی فصل‌بندی شده‌اند.
کتاب فاقد ترتیبی خاص در بیان مطالب است و به رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل ، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیش‌تر شبیه جُنگی است حاوی احادیث و اشعار و امثال و حکایات.

۳.۴ - جزء اول کتاب


جزء نخست شامل ۶۶ عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است.

۳.۵ - تأثیر کتاب غزالی


در جزء اول، تأثیر احیاء علوم الدین غزالی بر کتاب آشکار است به حدی که می‌توان این جزء را گزیده‌ای از آن کتاب دانست.
ورّام در بسیاری موارد نوشته‌های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی آن‌که نامی از غزالی ببرد.
مضامین عمده این جزء عبارت است از مواعظی در اخلاق عملی هم‌چون سفارش به زهد و تهذیب اخلاق ، بر شمردن صفات رذیله و شیوه‌های درمان آن‌ها، ذکر فضائل و راه کسب آن‌ها، مطالبی در باره آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی ، فصول متعددی در باره مرگ و حیات اخروی و وصف قیامت.
در جزء دوم نیز همین مضامین تکرار شده است.
از دیگر مطالب این جزء خطبه‌های پیامبر و امامان و مناظره‌های شیعیان است.

۳.۶ - روی‌کرد کلی مؤلف


به طور کلی روی‌کرد مؤلف را می‌توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر کتاب و سنت دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده؛ چنان‌که در کنار احادیث و سخنان بزرگان دین ، از شاهان و بزرگان ایرانی و صوفیه و اهل حکمت نیز سخنان و حکایاتی آورده است.

۳.۷ - اشکال عمده کتاب


اشکال کتاب، مانند بیش‌تر کتاب‌هایی که مشتمل بر مجموعه‌ای از روایات اخلاقی است، بررسی نشدن مستندات است و به نوشته حرّعاملی ،
[۳۷] محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۳۳۸، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.    
روایات غث و سمین در آن وجود دارد.
مجلسی
[۳۸] مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲۹.    
نیز در عین استفاده بسیار از این کتاب، نوشته است که در آن تفکیک لازم میان روایات صورت نگرفته و آثار امامان شیعه و اخبار اهل‌سنت با هم آمیخته است و از همین رو، وی فقط روایات موثق آن را نقل می‌کند.
گرچه به نظر آقابزرگ طهرانی
[۳۹] آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۱۳۱.
ورّام بعمد اخبار شیعی و سنّی را در آمیخته است تا عامه به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند.

۳.۸ - مرجع بودن مجموعه ورام


در هر حال مجموعه ورّام از مراجع عمده در موضوع اخلاق بوده است و کسان بسیاری از آن روایت کرده‌اند.


بنا به نوشته میرزاعبداللّه افندی اصفهانی در ریاض العلماء،
[۴۰] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
از تنبیه الخواطر یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصّل وجود داشته است.
ابن طاووس نیز مواردی را به نقل از این کتاب در فلاح السائل و الیقین آورده که در نسخه چاپی نیست و احتمالاً براساس تحریرمفصّل کتاب بوده است.
[۴۱] اتان کولبرگ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او، ج۱، ص۳۸۶، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش.

نسخه متداول تنبیه الخواطر دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در ۱۳۰۲ـ۱۳۰۳ در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن مکرر به چاپ رسید.
نسخه‌ای از آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد چاپ شده است.


ترجمه فارسی تنبیه الخواطر به قلم محمدرضا عطائی با عنوان مجموعه ورّام: آداب و اخلاق در اسلام در ۱۳۶۹ ش در مشهد منتشر شد.
به نوشته آقابزرگ طهرانی،
[۴۲] آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۱۳۴.
در ۱۳۰۱ سیدصادق بن حسین توشخانکی نیز این کتاب را به فارسی ترجمه کرده بوده است.


(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة.
(۲) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۳) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
(۴) ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، قم ۱۴۰۹.
(۵) ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.
(۶) ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، نجف ۱۳۷۰/ ۱۹۵۱.
(۷) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
(۸) حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
(۹) محسن امین، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۱۰) مصطفی جواد، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیرالجاوانیین»، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج ۴، ش ۱ (۱۳۷۵/ ۱۹۵۶).
(۱۱) محمد بن حسن حرّعاملی، امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.
(۱۲) زرکلی.
(۱۳) اتان کولبرگ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش.
(۱۴) مجلسی، بحارالانوار.
(۱۵) علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
(۱۶) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳.
(۱۷) مسعود بن عیسی ورّام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، (چاپ علی اصغر حامد)، تهران (۱۳۷۶).

 
۱. ↑ علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۲۹، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۲. ↑ محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۳۳۸، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.    
۳. ↑ محسن امین، اعیان الشیعة، ج۴، ص۶۲۱، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۴. ↑ مصطفی جواد، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیرالجاوانیین»، ج۱، ص۸۴ ـ ۱۲۱، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج ۴، ش ۱ (۱۳۷۵/ ۱۹۵۶).
۵. ↑ حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۴۹، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
۶. ↑ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۶، ص۲۱۸، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
۷. ↑ حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۴۹، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
۸. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۲، ص۲۸۲.    
۹. ↑ حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۴۹، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
۱۰. ↑ علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۱۱. ↑ محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۳۳۸، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.    
۱۲. ↑ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱۳. ↑ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱۴. ↑ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱۵. ↑ مسعود بن عیسی ورّام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، ج۲، ص۳۰۳، (چاپ علی اصغر حامد)، تهران (۱۳۷۶).
۱۶. ↑ محسن امین، اعیان الشیعة، ج۹، ص۲۰۲، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۱۷. ↑ محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۳۳۸، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.    
۱۸. ↑ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۳ـ۲۸۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱۹. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۳۹۵.
۲۰. ↑ علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۲۱. ↑ ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، ج۱، ص۱۰۳، قم ۱۴۰۹.
۲۲. ↑ ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، ج۱، ص۱۰۹، نجف ۱۳۷۰/ ۱۹۵۱.    
۲۳. ↑ ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۵۶، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.
۲۴. ↑ ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۵۶، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.
۲۵. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۰.    
۲۶. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲۲.    
۲۷. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۰۶.    
۲۸. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۶۶.
۲۹. ↑ زرکلی، ج۸، ص۱۱۳.
۳۰. ↑ حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۱۰۹، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳.
۳۱. ↑ محسن امین، اعیان الشیعة، ج۳، ص۴۴۸، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۳۲. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲۹.    
۳۳. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۵، ص۴.    
۳۴. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۱۰۹.
۳۵. ↑ حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۵۰، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
۳۶. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۱۳۰.
۳۷. ↑ محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۳۳۸، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.    
۳۸. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲۹.    
۳۹. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۱۳۱.
۴۰. ↑ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۴۱. ↑ اتان کولبرگ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او، ج۱، ص۳۸۶، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش.
۴۲. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۱۳۴.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تنبیه‌الخواطر و نزهة‌النواظر»، شماره۳۹۲۴.    



جعبه ابزار