• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جمیل بن درّاج

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جَمیل‌بن‌ دَرّاج‌، راوی‌، محدّث‌ و فقیه‌ نامدار شیعی می‌باشد‌.




۱.۱ - تاریخ ولادت


از تاریخ‌ دقیق‌ تولد وی‌ اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌، اما چون‌ از اصحاب‌ امام‌ صادق‌، امام‌ کاظم‌ و امام‌ رضا علیهم‌السلام‌
[۱] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۳.    
بوده‌، حداقل‌ بیست‌ سال‌ قبل‌ از شهادت‌ امام‌ صادق‌ (۱۴۸) و پیش‌ از سال‌ ۱۲۸ به‌دنیا آمده‌ است‌.

۱.۲ - خاندان


خاندان وی‌ مقیم‌ کوفه‌ بودند و با قبیله‌ نَخَع‌ کوفه‌ پیوند ولاء (= وابستگی‌ حمایتی‌) داشتند، به‌ همین‌ سبب‌ او را نَخَعی‌
[۲] احمدبن‌ علی‌ نجاشی‌، رجال‌ النجاشی‌ ص۱۲۶.    
یا مَوْلی‌النَّخَع‌
[۳] محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌، رجال‌الطوسی‌ ص۱۷۷.    
[۴] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۳.    
خوانده‌اند.

۱.۳ - کنیه


کنیه‌ او ابوعلی‌، یا به‌ گفته‌ ابن‌فَضّال‌، ابومحمد بود.
[۵] نجاشی‌، رجال‌ النجاشی‌ ص۱۲۶.    
به‌ دلیل‌ نزدیکی‌ زمانی‌ ابن‌فضّال‌ با جمیل‌، گفته‌ ابن‌فضّال‌ درست‌تر دانسته‌ شده‌ است‌.

۱.۴ - پدر و برادر


پدرش‌، ابوالصَبیح‌ درّاج،‌
[۶] نجاشی‌، رجال‌ النجاشی‌ ص۱۲۶.    
[۷] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۲.    
بقالی‌ می‌کرد
[۸] محمدبن‌ عمرکشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۲۵۲.
و برادر کوچک‌ترش‌، نوح‌بن‌ درّاج‌، از راویان‌ ثقه‌ و شیعیان‌ موَجَّهِ کوفه‌ و قاضی‌ آن‌ دیار و در برهه‌ای‌ قاضی‌ بخش‌ شرقی‌ بغداد بود.
[۹] کشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۲۵۱.
[۱۰] خطیب بغدادی، تاریخ بغداد ج۱۳، ص۳۱۶.    



جمیل‌بن‌ درّاج‌ در حدیث‌ از مشهورترین‌ و موثق‌ترین‌ راویان‌ شیعه‌ است‌ که‌ تمامی‌ رجالیان‌ وی‌ را توثیق‌ و تمجید کرده‌
[۱۱] کشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۲۵۱.
و او را با عناوینی‌ چون‌ ثقه‌، شیخ‌ و وجه‌الطائفه ستوده‌اند
[۱۲] نجاشی‌، رجال‌ النجاشی‌ ص۱۲۶.    
[۱۳] طوسی، الفهرست ص۹۴.    
که‌ هر کدام‌ از این‌ عناوین‌، به‌ تنهایی‌، بر اعتبار روایات‌ او نزد نقادان‌ حدیث‌ دلالت‌ می‌کند.
[۱۴] حسن‌ صدر، نهایة ‌الدرایه‌ ص‌۳۸۶ ۳۹۴.    
[۱۵] حسن‌ صدر، نهایة ‌الدرایه ص۳۹۸۳۹۹.    
[۱۶] حر عاملی، وسائل الشیعه ج۳۰، ص۲۸۸-۲۸۹.    



علاوه‌ بر این‌، کَشّی‌
[۱۷] کشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۳۷۵.
وی‌ را در زمره‌ هجده‌ تن‌ فقیهی‌ ذکر کرده‌ است‌ که‌ اصحاب‌ امامیه‌ (العِصابة‌) بر صحت‌ روایات‌، تصدیق‌ اقوال‌ و فقاهت‌ آنها اتفاق‌ نظر و اجماع‌ دارند. کشّی‌
[۱۸] کشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۲۳۸.
[۱۹] کشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۳۷۵.
[۲۰] کشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۵۵۶.
نامهای‌ این‌ هجده‌ تن‌ را در سه‌ گروه‌ شش‌ نفری‌ آورده‌ و جمیل‌ را در گروه‌ دوم‌ قرار داده‌ است‌. این‌ سه‌ گروه‌ ــکه‌ در اصطلاح‌ حدیثی‌ شیعه‌، به‌ اصحاب‌ اجماع‌ معروف‌اند
[۲۱] حسین‌بن‌ محمدتقی‌ نوری‌، خاتمة‌ مستدرک‌ الوسائل‌ ج‌۷، ص‌۷ـ۶۸.
و بالاترین‌ درجات‌ اعتماد و وثاقت‌ را در فقه‌ و حدیث‌ شیعه‌ دارندــ به‌ ترتیب‌ در سه‌ طبقه‌ از اصحاب‌ مشترک‌ امام‌ باقر و امام‌ صادق‌ علیهماالسلام‌، اصحاب‌ امام‌ صادق‌ علیه‌السلام‌ و اصحاب‌ مشترک‌ امام‌ صادق‌ و امام‌ کاظم‌ علیهماالسلام‌ جای‌ می‌گیرند.
[۲۲] حرّ عاملی، وسائل الشیعه ج‌۳۰، ص‌۲۲۱۲۲۳.    
جمیل‌بن‌ درّاج‌ موثق‌ترین‌ و فقیه‌ترین‌ فرد از گروه‌ دوم‌
[۲۳] طوسی، اختیار معرفة الرجال ج۲، ص۶۷۳.    
به‌ شمار آمده‌ است.
[۲۴] ابن ‌داوود حلّی‌، الرجال‌ ص۶۶.    



نام‌ او در ۵۷۰ روایت‌، در کتب‌ اربعه‌، به‌ صورت‌ جمیل‌بن‌ درّاج‌
[۲۵] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۴.    
و دهها بار با نام‌ جمیل‌
[۲۶] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۱۷.    
در اسناد یاد شده‌ است‌. چون‌ نام‌ جمیل‌، میان‌ جمیل‌بن‌ درّاج‌ و جمیل‌بن‌ صالح‌، از اصحاب‌ موثق‌ امام‌ صادق‌ علیه‌السلام‌، مشترک‌ و محتمل‌ است‌، وی‌ براساس‌ طبقه‌ و نام‌ قبل‌ و بعد در سلسله‌ سند، شناسایی‌ می‌شود.
[۲۷] محمدامین‌بن‌ محمدعلی‌ کاظمی‌، هدایة ‌المحدثین‌ الی‌ طریقة‌ المحمدین‌ ص‌۳۱ـ ۳۳.
[۲۸] محمدبن‌ علی‌ اردبیلی‌، جامع‌الرواة‌ ج‌۱، ص‌۱۶۶ـ۱۶۷.



روایات‌ جمیل‌بن‌ درّاج‌ در کتب‌ حدیثی‌، بیشتر درباره‌ عقاید، اخلاق‌، آداب‌، و ابواب‌ مختلف‌ فقه‌ است‌ که‌ خود حاکی‌ از گستردگی‌ دانش‌ فقهی‌ اوست‌. وی‌ نزدیک‌ سیصد حدیث‌ را مستقیماً از امام‌ باقر، امام‌ صادق‌ و امام‌ کاظم‌ روایت‌ کرده‌ که‌ در این‌ میان‌، روایات‌ او از امام‌ صادق‌ بسیار بیشتر است.
[۲۹] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۴، ص‌۱۵۳ـ۱۵۴.
[۳۰] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۴، ص‌۴۴۲.
‌
علاوه‌ بر این‌، از پنجاه‌ و اندی‌ راوی‌ حدیث‌ نقل‌ کرده‌ است‌ که‌ غالباً از اصحاب‌ امام‌ صادق‌ بوده‌اند.
[۳۱] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۴، ص‌۱۵۲ـ۱۵۳.
بیشترین‌ روایات‌ با واسطه‌ او، به‌ ترتیب‌ فراوانی‌ نقل‌، نخست‌ از زراره‌بن‌ اعین‌ (با ۹۲ روایت‌)
[۳۲] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۵.    
و سپس‌ از محمدبن‌ مسلم‌ (با ۵۵ روایت‌)
[۳۳] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۵.    
است‌ که‌ هر دو از بزرگ‌ترین‌ فقها و محدّثان‌ شیعه‌ و از گروه‌ اول‌ اصحاب‌ اجماع‌ بوده‌اند. جمیل‌ به‌ زراره‌بن‌ اعین‌ بسیار ارادت‌ داشت‌. وی‌ همچنین‌ از سه‌ تن‌ دیگر از اصحاب‌ اجماع‌ روایت‌ کرده‌ است‌ که‌ عبارت‌اند از: فُضَیل‌بن‌ یسار بصری‌ و ابوبصیر، از اصحاب‌ امام‌ باقر و امام‌ صادق‌؛ و عبدالله‌بن‌ بُکَیربن‌ اعین‌، از اصحاب‌ امام‌ صادق‌.
[۳۴] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۹.    

از نکات‌ شایان‌ توجه‌ در روایات‌ جمیل‌ این‌ است‌ که‌ ظاهراً در بسیاری‌ از نقل‌های‌ یک‌ واسطه‌ای‌ از معصوم‌ علیه‌السلام‌، طرق‌ متعدد داشته‌، به‌ همین‌ دلیل‌ در افزون‌ بر پنجاه‌ روایت‌ او در کتب‌ حدیثی‌، واسطه‌ وی‌ تا امام‌ با این‌ عبارات‌ یاد شده‌ است‌: عن‌ بعض‌ اصحابنا، عن‌ جماعه‌ من‌ اصحابنا، و عن‌ بعض‌ اصحابه.‌
[۳۵] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۳۰.    



بیش‌ از چهل‌ تن‌ از جمیل‌ روایت‌ کرده‌اند
[۳۶] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۴، ص۱۵۳.
که‌، به‌ ترتیب‌ فراوانی روایات‌ منقول‌، عبارت‌اند از: محمدبن‌ اَبی‌عُمَیرِ اَزْدی‌، از اصحاب‌ اجماع‌ و بزرگان‌ صحابه‌ امام‌ کاظم‌ و امام‌ رضا؛ علی‌بن‌ حَدید، از اصحاب‌ امام‌رضا و امام‌ جواد؛ احمدبن‌ محمدبن‌ اَبی‌نَصْر بَزَنْطی‌، از اصحاب‌ اجماع‌ و بزرگان‌ اصحاب‌ امام‌ کاظم‌ و امام‌ رضا؛ جعفربن‌ محمدبن‌ حکیم‌، از اصحاب‌ امام‌ کاظم‌؛ و فضاله‌بن‌ ایوب‌، از اصحاب‌ اجماع‌ و از اصحاب‌ امام‌ کاظم‌ و امام‌ رضا.
[۳۷] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۴، ص۴۴۹.
همچنین‌ برخی‌ از بزرگان‌ فقه‌ و حدیث‌ در زمره‌ ناقلان‌ احادیث‌ اویند، از جمله‌ حسن‌بن‌ محبوب‌ سرّاد (زرّاد) و یونس‌بن‌ عبدالرحمان‌، هر دو از محدّثان‌ و فقیهان‌ اصحاب‌ اجماع‌ در طبقه‌ یاران‌ امام‌ کاظم‌ و امام‌ رضا؛ حَمّادبن‌ عثمان‌، از اصحاب‌ اجماع‌ و از اصحاب‌ امام‌ صادق‌؛ حسن‌بن‌ علی‌بن‌ فَضّال‌، صَفْوان‌بن‌ یحیی‌ و عبداللّه‌بن‌ مُغیره‌ بَجَلی‌، از اصحاب‌ اجماع‌ در گروه‌ اصحاب‌ مشترک‌ امام‌ کاظم‌ و امام ‌رضا.
[۳۸] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۴، ص۱۵۳.
به‌ این‌ ترتیب‌، از حدود چهارده‌ تن‌ اصحاب‌ اجماع‌ (با توجه‌ به‌ اختلاف‌نظر در افراد طبقه‌ سوم‌) که‌ در طبقه‌ او و پس‌ از او جای‌ می‌گیرند، نُه‌ تن‌ به‌ نقل‌ احادیث‌ او پرداخته‌اند.


از جمیل‌ سه‌ تألیف‌ گزارش‌ شده‌ است‌: یکی‌ به‌ صورت‌ مستقل‌، دیگری‌ تألیف‌ مشترک‌ با مُرازم‌بن‌ حکیم‌ اَزْدی‌ مدائنی‌ و سومی‌ تألیف‌ مشترک‌ با محمدبن‌ حُمران.‌
[۳۹] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۲-۱۲۳.    
[۴۰] نجاشی، رجال نجاشی ج۱، ص۱۲۷.    

از تألیف‌ مستقل‌ او گاهی‌ با تعبیر اصل‌ ــ که‌ حاکی‌ از اعتبار آن‌ در مجموعه‌ احادیث‌ شیعه‌ است‌ــ و گاهی‌ با نام‌ کتاب‌ یاد شده‌ است‌.
[۴۱] نجاشی، رجال نجاشی ج۱، ص۱۲۷.    
[۴۲] طوسی، فهرست‌ کتب‌الشیعة‌ و اصولهم‌ و اسماء المصنفین‌ و اصحاب‌ الاصول‌ ص۱۱۴.
این‌ اختلاف‌ تعبیر نباید موجب‌ تصور دو تا بودن‌ آنها شود.
طرق‌ نقل‌ اصل‌ جمیل‌ بسیار متعدد است‌ که‌ از آن‌ میان‌، محمدبن‌ ابی‌عمیر در طریق‌ نجاشی‌ و شیخ‌ طوسی‌ و ابوغالب‌ زراری‌اند؛ علی‌بن‌ حدید در طریق‌ ابوغالب‌ زراری‌ است‌، جعفربن‌ محمدبن‌ حکیم‌ در طریق‌ ابوغالب‌ زراری‌ است‌ و صفوان‌بن‌ یحیی‌ در طریق‌ شیخ‌ طوسی.‌
[۴۳] احمدبن‌ محمد زراری‌، رساله‌ ابی‌غالب‌ الزراری‌ الی‌ ابن‌ابنه‌ فی‌ ذکر آل‌ اعین‌ ص۱۶۵.
[۴۴] احمدبن‌ محمد زراری‌، رساله‌ ابی‌غالب‌ الزراری‌ الی‌ ابن‌ابنه‌ فی‌ ذکر آل‌ اعین‌ ص۱۷۳.
[۴۵] نجاشی، رجال نجاشی ج۱، ص۱۲۷.    
[۴۶] طوسی، فهرست‌ کتب‌الشیعة‌ و اصولهم‌ و اسماء المصنفین‌ و اصحاب‌ الاصول‌ ص۱۱۴.
به‌ جز بخش‌ کوتاهی‌ از اصل‌ این‌ کتاب‌، که‌ ابن‌ادریس‌ حلّی‌ در پایان‌ کتاب‌السرائر
[۴۷] ابن‌ادریس‌ حلّی‌، کتاب ‌السرائر ج‌۳، ص‌۵۶۷۵۶۸.    
آورده‌، دیگر بخشهای‌ آن‌ به‌ تفاریق‌ در آثار مختلف‌ امامی‌ آمده‌ است‌.
[۴۸] حسین‌ مدرسی‌ طباطبائی‌، میراث‌ مکتوب‌ شیعه‌ از سه‌ قرن‌ نخستین‌ هجری‌، دفتر۱، ص۳۶۹.
دو کتاب‌ دیگر او نیز دارای‌ راویان‌ بسیارند که‌ از آن‌ جمله‌ علی‌بن‌ حدید است‌ که‌ نجاشی‌، کتاب‌ مشترک‌التألیف‌ جمیل‌بن‌ درّاج‌ و مرازم‌بن‌ حکیم‌ را، با چند واسطه‌ از علی‌بن‌ حدید، نقل‌ کرده‌ است‌.
[۴۹] نجاشی، رجال نجاشی ج۱، ص۱۲۷.    
[۵۰] نجاشی، رجال نجاشی ج۱، ص۴۲۴.    
روایت‌ کتب‌ جمیل‌ به‌ وسیله‌ ناقلان‌ یاد شده‌، به‌ ویژه‌ محمدبن‌ اَبی‌عُمَیر و علی‌بن‌ حدید، ممکن‌ است‌ توضیحی‌ برای‌ فراوانی‌ روایات‌ آنان‌ از جمیل‌بن‌ درّاج‌ در کتابهای‌ حدیثی‌ باشد که‌ قبلاً به‌ آنها اشاره‌ شد (برای‌ بخشهای‌ باقی‌مانده‌ از این‌ دو کتاب‌ رجوع کنید به مدرسی‌ طباطبائی.
[۵۱] حسین‌ مدرسی‌ طباطبائی‌، میراث‌ مکتوب‌ شیعه‌ از سه‌ قرن‌ نخستین‌ هجری‌، دفتر۱، ص‌۳۶۹ـ۳۷۰.
).


جمیل‌ از حاملان‌ احادیث‌ خاص‌ امامان‌ محسوب‌ می‌شد و حتی‌ امام‌ صادق‌ علیه‌السلام‌ او را از نقل‌ برخی‌ احادیث‌ ــکه‌ نزد همه‌ شیعیان‌ شناخته‌ شده‌ نیست‌ــ برحذر می‌داشت‌، زیرا موجب‌ تکذیب‌ جمیل‌ می‌شد.
[۵۲] محمدبن‌ عمرکشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی ص۲۵۱.



جمیل‌ تا مدتی‌ کوتاه‌ پس‌ از شهادت‌ امام‌ کاظم‌، در امامت‌ امام‌رضا علیهم السلام‌ شک‌ داشت‌ و از این‌رو جزو واقفیه‌ به‌ شمار آمد.
[۵۳] نوری‌، خاتمة‌ مستدرک‌ الوسائل‌ ج۶، ص۹۶.    



اما پس‌ از ملاحظه‌ شواهد دالّ بر امامت‌ امام‌ رضا،
[۵۴] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۴.    
به‌ همراه‌ جمعی‌ از اصحاب‌ بزرگ‌ امام‌ کاظم‌ علیه‌السلام‌، همچون‌ احمدبن‌ محمد بَزَنْطی‌ و یونس‌بن‌ یعقوب‌، از این‌ نظر عدول‌ کرد و از وفاداران‌ امام‌ رضا شد.
[۵۵] طوسی، کتاب‌الغیبه ص۷۱.    



از پاره‌ای‌ روایات‌ و گفتگوهای‌ اصحاب‌ امامیه‌ با او برمی‌آید که‌ در زمان‌ حیات‌ نیز به‌ نیک‌ محضری‌ و پرفایدگی‌ مجلس‌ اشتهار داشته‌ و از عالمان‌ اهل‌ عبادت‌ و ورع‌ و ادب‌ اسلامی‌ محسوب‌ می‌شده‌ است.‌
[۵۶] محمدبن‌ عمرکشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی ص۱۳۴.



جمیل‌ در اواخر عمر نابینا شد و در روزگار امام‌رضا علیه‌السلام‌ وفات‌ یافت‌ (نجاشی‌، ص‌۱۲۷).
[۵۷] خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۲.    


‌
• ابن‌ادریس‌ حلی‌، کتاب ‌السرائر الحاوی‌ لتحریر الفتاوی، قم‌ ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
• ابن ‌داوود حلّی‌، کتاب‌ الرجال‌، چاپ‌ جلال‌الدین‌ محدث‌ ارموی‌، تهران‌ ۱۳۴۲ش‌.
• محمدبن‌ علی‌ اردبیلی‌، جامع‌الرواة‌ و ازاحة‌ الاشتباهات‌ عن‌الطرق‌ و الاسناد، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• حرّعاملی‌، وسائل الشیعه.
• خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد.
• أبو‌القاسم خوئی‌، معجم رجال الحدیث.
• احمدبن‌ محمد زراری‌، رساله‌ ابی‌غالب‌ الزراری‌ الی‌ ابن‌ابنه‌ فی‌ ذکر آل‌ اعین‌، چاپ‌ محمدرضا حسینی‌، قم‌ ۱۴۱۱.
• جعفر سبحانی‌، کلیات‌ فی‌ علم‌الرجال‌، قم‌ ۱۴۱۴.
• حسن‌ صدر، نهایة ‌الدرایه‌ فی‌ شرح ‌الرسالة الموسومة بالوجیزة ‌للبهائی، چاپ‌ ماجد غرباوی‌، قم‌، ۱۴۱۳.
• محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌، رجال‌الطوسی‌، چاپ‌ جواد قیومی‌ اصفهانی‌، قم‌ ۱۴۱۵.
• محمدبن‌ حسن‌ طوسی، فهرست‌ کتب‌الشیعة‌ و اصولهم‌ و اسماء المصنفین‌ و اصحاب‌ الاصول‌، چاپ‌ عبدالعزیز طباطبائی‌، قم‌ ۱۴۲۰.
• محمدبن‌ حسن‌ طوسی، کتاب‌الغیبة، چاپ‌ عباداللّه‌ طهرانی‌ و علی‌احمد ناصح‌، قم‌ ۱۴۱۱.
• محمدامین‌بن‌ محمدعلی‌ کاظمی‌، هدایة ‌المحدثین‌ الی‌ طریقة‌ المحمدین‌، چاپ‌ مهدی‌ رجایی‌، قم‌ ۱۴۰۵.
• محمدبن‌ عمرکشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌، چاپ‌ حسن‌ مصطفوی‌، مشهد ۱۳۴۸ش‌.
• حسین‌ مدرسی‌ طباطبائی‌، میراث‌ مکتوب‌ شیعه‌ از سه‌ قرن‌ نخستین‌ هجری‌، دفتر۱، ترجمه‌ علی‌ قرائی‌ و رسول‌ جعفریان‌، قم‌ ۱۳۸۳ش‌.
• احمدبن‌ علی‌ نجاشی‌، فهرست‌ اسماء مصنّفی‌ الشیعة‌ المشتهر برجال‌ النجاشی‌، چاپ‌ موسی‌ شبیری‌ زنجانی‌، قم‌۱۴۰۷.
• حسین‌بن‌ محمدتقی‌ نوری‌، خاتمة‌ مستدرک‌ الوسائل‌، قم‌ ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.


 
۱. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۳.    
۲. ↑ احمدبن‌ علی‌ نجاشی‌، رجال‌ النجاشی‌ ص۱۲۶.    
۳. ↑ محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌، رجال‌الطوسی‌ ص۱۷۷.    
۴. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۳.    
۵. ↑ نجاشی‌، رجال‌ النجاشی‌ ص۱۲۶.    
۶. ↑ نجاشی‌، رجال‌ النجاشی‌ ص۱۲۶.    
۷. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۲.    
۸. ↑ محمدبن‌ عمرکشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۲۵۲.
۹. ↑ کشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۲۵۱.
۱۰. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد ج۱۳، ص۳۱۶.    
۱۱. ↑ کشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۲۵۱.
۱۲. ↑ نجاشی‌، رجال‌ النجاشی‌ ص۱۲۶.    
۱۳. ↑ طوسی، الفهرست ص۹۴.    
۱۴. ↑ حسن‌ صدر، نهایة ‌الدرایه‌ ص‌۳۸۶ ۳۹۴.    
۱۵. ↑ حسن‌ صدر، نهایة ‌الدرایه ص۳۹۸۳۹۹.    
۱۶. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه ج۳۰، ص۲۸۸-۲۸۹.    
۱۷. ↑ کشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۳۷۵.
۱۸. ↑ کشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۲۳۸.
۱۹. ↑ کشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۳۷۵.
۲۰. ↑ کشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌ ص۵۵۶.
۲۱. ↑ حسین‌بن‌ محمدتقی‌ نوری‌، خاتمة‌ مستدرک‌ الوسائل‌ ج‌۷، ص‌۷ـ۶۸.
۲۲. ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه ج‌۳۰، ص‌۲۲۱۲۲۳.    
۲۳. ↑ طوسی، اختیار معرفة الرجال ج۲، ص۶۷۳.    
۲۴. ↑ ابن ‌داوود حلّی‌، الرجال‌ ص۶۶.    
۲۵. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۴.    
۲۶. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۱۷.    
۲۷. ↑ محمدامین‌بن‌ محمدعلی‌ کاظمی‌، هدایة ‌المحدثین‌ الی‌ طریقة‌ المحمدین‌ ص‌۳۱ـ ۳۳.
۲۸. ↑ محمدبن‌ علی‌ اردبیلی‌، جامع‌الرواة‌ ج‌۱، ص‌۱۶۶ـ۱۶۷.
۲۹. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۴، ص‌۱۵۳ـ۱۵۴.
۳۰. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۴، ص‌۴۴۲.
۳۱. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۴، ص‌۱۵۲ـ۱۵۳.
۳۲. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۵.    
۳۳. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۵.    
۳۴. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۹.    
۳۵. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۳۰.    
۳۶. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۴، ص۱۵۳.
۳۷. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۴، ص۴۴۹.
۳۸. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۴، ص۱۵۳.
۳۹. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۲-۱۲۳.    
۴۰. ↑ نجاشی، رجال نجاشی ج۱، ص۱۲۷.    
۴۱. ↑ نجاشی، رجال نجاشی ج۱، ص۱۲۷.    
۴۲. ↑ طوسی، فهرست‌ کتب‌الشیعة‌ و اصولهم‌ و اسماء المصنفین‌ و اصحاب‌ الاصول‌ ص۱۱۴.
۴۳. ↑ احمدبن‌ محمد زراری‌، رساله‌ ابی‌غالب‌ الزراری‌ الی‌ ابن‌ابنه‌ فی‌ ذکر آل‌ اعین‌ ص۱۶۵.
۴۴. ↑ احمدبن‌ محمد زراری‌، رساله‌ ابی‌غالب‌ الزراری‌ الی‌ ابن‌ابنه‌ فی‌ ذکر آل‌ اعین‌ ص۱۷۳.
۴۵. ↑ نجاشی، رجال نجاشی ج۱، ص۱۲۷.    
۴۶. ↑ طوسی، فهرست‌ کتب‌الشیعة‌ و اصولهم‌ و اسماء المصنفین‌ و اصحاب‌ الاصول‌ ص۱۱۴.
۴۷. ↑ ابن‌ادریس‌ حلّی‌، کتاب ‌السرائر ج‌۳، ص‌۵۶۷۵۶۸.    
۴۸. ↑ حسین‌ مدرسی‌ طباطبائی‌، میراث‌ مکتوب‌ شیعه‌ از سه‌ قرن‌ نخستین‌ هجری‌، دفتر۱، ص۳۶۹.
۴۹. ↑ نجاشی، رجال نجاشی ج۱، ص۱۲۷.    
۵۰. ↑ نجاشی، رجال نجاشی ج۱، ص۴۲۴.    
۵۱. ↑ حسین‌ مدرسی‌ طباطبائی‌، میراث‌ مکتوب‌ شیعه‌ از سه‌ قرن‌ نخستین‌ هجری‌، دفتر۱، ص‌۳۶۹ـ۳۷۰.
۵۲. ↑ محمدبن‌ عمرکشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی ص۲۵۱.
۵۳. ↑ نوری‌، خاتمة‌ مستدرک‌ الوسائل‌ ج۶، ص۹۶.    
۵۴. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۴.    
۵۵. ↑ طوسی، کتاب‌الغیبه ص۷۱.    
۵۶. ↑ محمدبن‌ عمرکشّی‌، اختیار معرفة ‌الرجال، ( تلخیص‌ ) محمدبن‌ حسن‌ طوسی ص۱۳۴.
۵۷. ↑ خوئی، معجم رجال‌الحدیث ج۵، ص۱۲۲.    



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله جمیل بن دراج، ص۴۸۹۸.    




جعبه ابزار