• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حنّانه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حَنانه، عنوان محلى بین کوفه و نجف یا عنوان یکی از ستون‌هاى مسجدالنبی صلّى الله علیه و آله می‌باشد.



حَنّانه، نام ستونی در مسجدالنبی، در محل درخت نخلی که بنا بر گزارش‌های تاریخی از هجر پیامبر نالید.
بنابر روایات تاریخی، پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم در مسجد به ستونی از نخل خرما تکیه می‌دادند و خطبه می‌خواندند.
روزی یکی از صحابه از پیامبر خواست که برای حضرت منبری بسازد تا روی آن قرار گیرند و مردم ایشان را ببینند و سخنشان را بهتر بشنوند.
پیامبر موافقت فرمودند اما با منتقل شدن ایشان از کنار ستون به روی منبر، ستون به سوی پیامبر خم شد.
ایشان از ستون خواستند بر جای خود باشد و سپس اصحاب را از نالیدن آن ستون آگاه کردند.
در برخی از روایات صدای ناله این ستون مانند صدای شتر دانسته شده و گفته شده است که صحابه نیز این صوت را شنیده‌اند.
پس از آن پیامبر از منبر فرود آمده دست نوازش بر آن ستون کشیدند.
[۱] صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۳، ص۱۸۵ـ۱۸۶.
[۲] عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق: مکتبة الاعتدال، ج۱، ص۱۶.
[۳] محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت، ج۴، ص۱۷۳ـ۱۷۴.
[۴] ابونعیم اصفهانی، دلائل النبوة، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۹/ ۱۹۵۰، ص۳۴۰ـ۳۴۵.



چند قول در عاقبت ستون حنانه آمده است.

۲.۱ - قطع آن توسط بنی‌امیه


برخی گفته‌اند این ستون را بنی‌امیه پس از تجدید بنای مسجد قطع کردند و از بین بردند
[۵] الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۱۶۶.    
[۶] ابن‌حجر عسقلانی، فتح‌الباری: شرح صحیح البخاری، بولاق ۱۳۰۰ـ۱۳۰۱، چاپ افست بیروت، ج۶، ص۴۴۴.
و آنچه بعد از بازسازی مسجد با نام ستون حنانه در منابع یاد شده و نماز خواندن کنار آن مستحب است،
[۷] مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۳، ص۴۲۶.    
[۸] مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۰، ص۱۹۵.    
ظاهرا جای آن است نه خود ستون.
شاید هم قطعه‌ای از آن در دورانی از تاریخ وجود داشته است.
[۹] ابن جبیر، رحله ابن جبیر، بیروت ۱۹۸۶، ص۱۵۲.
[۱۰] ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵، ج۱، ص۱۳۳.


۲.۲ - نگهداری آن توسط اُبَیّ بن کَعب


بنابر روایتی، پس از تخریب مسجد، اُبَیّ بن کَعب این ستون را به خانه خود برد و از آن نگهداری کرد.
[۱۱] ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست، ج۱، ص۴۵۴.



این ستون به جهت نالیدن و آمدن تعبیر «حنّ الیّ» در حدیث نبوی،
[۱۲] عبدالرزاق‌بن همام صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۳، ص۱۸۵ـ۱۸۶.
به «حنّانه» شهرت یافته است.
[۱۳] الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۱۶۵.    



برخی از مفسران در ذیل آیه ۷۴ سوره بقره
[۱۴] بقره/سوره۲، آیه۷۴.    
درباره اعطای فهم به جمادات، به این قضیه اشاره کرده‌اند.
[۱۵] طبری، جامع، ذیل آیه.
[۱۶] احمدبن محمد میبدی، کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش، ذیل آیه.
[۱۷] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵، ذیل آیه.
[۱۸] تفسیر القرطبی، ج۱، ص۴۶۵.    



برخی همچون باقلانی،
[۱۹] محمدبن طیب باقلانی، کتاب تمهیدالاوائل و تلخیص الدلائل، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳، ص۱۵۸.
، غزالی
[۲۰] محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶، ج۲، ص۴۱۶.
، طبرسی
[۲۱] اعلام‌الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۷۶.    
و بهاءالدین اربلی
[۲۲] علی‌بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفةالائمة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵، ج۱، ص۲۴.
نالیدن این ستون را از معجزات پیامبر دانسته‌اند.
شافعی این معجزه را برتر از زنده کردن مردگان توسط حضرت عیسی علیه‌السلام دانسته است.
[۲۳] احمدبن حسین بیهقی، الاعتقاد و الهدایة الی سبیل‌ الرشاد علی مذهب السلف و اصحاب الحدیث، چاپ احمد عصام کاتب، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ص۲۷۱ـ۲۷۲.


۵.۱ - اشکال بر معجزه بودن حنانه


به نوشته قاضی عبدالجباربن احمد،
[۲۴] قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، چاپ محمود خضیری و محمود محمد قاسم، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۵، ج۱۵، ص ۲۰۴.
برخی ناله این ستون و تسبیح سنگ ریزه در دست پیامبر و این قبیل امور را از معجزات پیامبر نمیدانسته‌اند، زیرا ظهور جنس آن از انسان‌های دیگر محال نیست؛ اما در جای دیگر
[۲۵] قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، چاپ امین خولی، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰، ج۱۶، ص۴۱۶ـ۴۱۷.
به‌ تفصیل این قضیه را نقل کرده و آن را از معجزات پیامبر و اصل خبر را متواتر دانسته است.
[۲۶] الشفا بتعریف حقوق المصطفی، ج۱، ص۳۰۳.    



در شعر عربی و فارسی نیز نالیدن این ستون از معجزات پیامبر و از موارد شعور نباتات دانسته شده است.
برای نمونه، شرف‌الدین بوصیری (متوفی ۶۹۶)
[۲۷] محمدبن سعید بوصیری، دیوان، چاپ محمد سیدکیلانی، مصر ۱۳۷۴/۱۹۵۵، ص۱۷۶.
و صفی‌الدین حلّی (متوفی ۷۵۲)
[۲۸] عبدالعزیزبن سرایا صفی‌الدین حلّی، دیوان، چاپ محمد حور، عَمّان ۲۰۰۰، ج۱، ص۱۴۸.
در قصاید خود در مدح پیامبر به این قضیه اشاره کرده‌اند.
در اشعار دیگری هم به این قضیه اشاره شده است.
[۲۹] مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲، ج۵، ص۳۷.
[۳۰] مناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۸۰.    
[۳۱] احمدبن محمد مَقَّری، ازهار الریاض فی اخبار عیاض، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۶۱/۱۹۴۲، ج۳، ص۲۵۱.

جلال‌الدین مولوی بلخی نیز این داستان را در مثنوی
[۳۲] جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، چاپ نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ش، ج۱، دفتر۱، بیت ۲۱۱۳ـ۲۱۲۲.
آورده و چندین بار نیز در غزلیات خود
[۳۳] جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۱۶۱.
[۳۴] جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۱۶۳.
[۳۵] جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۲۴۸.
[۳۶] جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۲، ص۱۵۲.
[۳۷] جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۲، ص۳.
[۳۸] جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۵، ص۱۱.
[۳۹] جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۵، ص۱۲۰.
به آن اشاره کرده است.


در مسیر کوفه به نجف نیز ستونی قرار داشته است که وقتی پیکر امیرالمؤمنین علیه‌السلام را از کنار آن عبور داده‌اند از حزن و تأسف خم شده است.
[۴۰] محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴، ص۶۸۲.

ظاهراً مسجد معروف به حنّانه در نزدیکی نجف، در جایگاه همان ستون بنا شده است.
[۴۱] بحارالانوار، ج۹۷، ص۴۵۵.    



از حنانه به هر دو معنا به مناسبت در باب مزار سخن رفته است.


خواندن دو رکعت نماز در حنانه- که هم‌اکنون در آن مکان مسجدى به همین نام وجود دارد- مستحب است.
[۴۲] المزار (شهید اوّل)ص۳۲-۳۳.    



چنان‌که خواندن نماز نزد ستون حنانه نیز استحباب دارد.
[۴۳] بحار الانوار ج۹۹، ص۳۳۴.    
[۴۴] مستدرک الوسائل ج۱۰،ص ۱۹۵.    
[۴۵] الفقه على المذاهب الاربعة ج۱،ص ۹۶۲.



• ابن بطوطه، رحله ابن بطوطه، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
• ابن جبیر، رحله ابن جبیر، بیروت ۱۹۸۶.
• ابن حجر عسقلانی، فتح‌الباری: شرح صحیح البخاری، بولاق ۱۳۰۰ـ۱۳۰۱، چاپ افست بیروت.
• ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نجف ۱۹۵۶.
• ابن ماجه، سنن ابن ماجه، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست.
• ابونعیم اصفهانی، دلائل النبوه، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۹/ ۱۹۵۰.
• محمدبن طیب باقلانی، کتاب تمهیدالاوائل و تلخیص الدلائل، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
• محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
• محمدبن سعید بوصیری، دیوان، چاپ محمد سیدکیلانی، مصر ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
• علی‌بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفةالائمة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
• احمدبن حسین بیهقی، الاعتقاد و الهدایة الی سبیل‌الرشاد علی مذهب السلف و اصحاب الحدیث، چاپ احمد عصام کاتب، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
• عبدالله‌بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق: مکتبةالاعتدال.
• عبدالعزیزبن سرایا صفی‌الدین حلی، دیوان، چاپ محمد حور، عَمّان ۲۰۰۰.
• عبدالرزاق‌بن همام صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• فضل‌بن حسن طبرسی، اعلام‌الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷.
• طبری، جامع.
• محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴.
• محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
• قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۱۵، چاپ محمود خضیری و محمود محمد قاسم، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۵، ج ۱۶، چاپ امین خولی، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰.
• عیاض‌بن موسی قاضی عیاض، الشفا بتعریف حقوق المصطفی، بیروت ۱۴۰۹.
• محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
• سعیدبن هبة‌الله قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹.
• مجلسی.
• مطهربن طاهر مقدسی،کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
• احمدبن محمد مَقَّری، ازهار الریاض فی اخبار عیاض، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، ج۳، قاهره ۱۳۶۱/۱۹۴۲.
• جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش.
• جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، چاپ نصرالله پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ش.
• احمدبن محمد میبدی، کشف‌الاسرار و عدة الابرار، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
• حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.

 
۱. ↑ صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۳، ص۱۸۵ـ۱۸۶.
۲. ↑ عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق: مکتبة الاعتدال، ج۱، ص۱۶.
۳. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت، ج۴، ص۱۷۳ـ۱۷۴.
۴. ↑ ابونعیم اصفهانی، دلائل النبوة، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۹/ ۱۹۵۰، ص۳۴۰ـ۳۴۵.
۵. ↑ الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۱۶۶.    
۶. ↑ ابن‌حجر عسقلانی، فتح‌الباری: شرح صحیح البخاری، بولاق ۱۳۰۰ـ۱۳۰۱، چاپ افست بیروت، ج۶، ص۴۴۴.
۷. ↑ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۳، ص۴۲۶.    
۸. ↑ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۰، ص۱۹۵.    
۹. ↑ ابن جبیر، رحله ابن جبیر، بیروت ۱۹۸۶، ص۱۵۲.
۱۰. ↑ ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵، ج۱، ص۱۳۳.
۱۱. ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست، ج۱، ص۴۵۴.
۱۲. ↑ عبدالرزاق‌بن همام صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۳، ص۱۸۵ـ۱۸۶.
۱۳. ↑ الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۱۶۵.    
۱۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۷۴.    
۱۵. ↑ طبری، جامع، ذیل آیه.
۱۶. ↑ احمدبن محمد میبدی، کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش، ذیل آیه.
۱۷. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵، ذیل آیه.
۱۸. ↑ تفسیر القرطبی، ج۱، ص۴۶۵.    
۱۹. ↑ محمدبن طیب باقلانی، کتاب تمهیدالاوائل و تلخیص الدلائل، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳، ص۱۵۸.
۲۰. ↑ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶، ج۲، ص۴۱۶.
۲۱. ↑ اعلام‌الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۷۶.    
۲۲. ↑ علی‌بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفةالائمة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵، ج۱، ص۲۴.
۲۳. ↑ احمدبن حسین بیهقی، الاعتقاد و الهدایة الی سبیل‌ الرشاد علی مذهب السلف و اصحاب الحدیث، چاپ احمد عصام کاتب، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ص۲۷۱ـ۲۷۲.
۲۴. ↑ قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، چاپ محمود خضیری و محمود محمد قاسم، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۵، ج۱۵، ص ۲۰۴.
۲۵. ↑ قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، چاپ امین خولی، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰، ج۱۶، ص۴۱۶ـ۴۱۷.
۲۶. ↑ الشفا بتعریف حقوق المصطفی، ج۱، ص۳۰۳.    
۲۷. ↑ محمدبن سعید بوصیری، دیوان، چاپ محمد سیدکیلانی، مصر ۱۳۷۴/۱۹۵۵، ص۱۷۶.
۲۸. ↑ عبدالعزیزبن سرایا صفی‌الدین حلّی، دیوان، چاپ محمد حور، عَمّان ۲۰۰۰، ج۱، ص۱۴۸.
۲۹. ↑ مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲، ج۵، ص۳۷.
۳۰. ↑ مناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۸۰.    
۳۱. ↑ احمدبن محمد مَقَّری، ازهار الریاض فی اخبار عیاض، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۶۱/۱۹۴۲، ج۳، ص۲۵۱.
۳۲. ↑ جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، چاپ نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ش، ج۱، دفتر۱، بیت ۲۱۱۳ـ۲۱۲۲.
۳۳. ↑ جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۱۶۱.
۳۴. ↑ جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۱۶۳.
۳۵. ↑ جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۲۴۸.
۳۶. ↑ جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۲، ص۱۵۲.
۳۷. ↑ جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۲، ص۳.
۳۸. ↑ جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۵، ص۱۱.
۳۹. ↑ جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ش، ج۵، ص۱۲۰.
۴۰. ↑ محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴، ص۶۸۲.
۴۱. ↑ بحارالانوار، ج۹۷، ص۴۵۵.    
۴۲. ↑ المزار (شهید اوّل)ص۳۲-۳۳.    
۴۳. ↑ بحار الانوار ج۹۹، ص۳۳۴.    
۴۴. ↑ مستدرک الوسائل ج۱۰،ص ۱۹۵.    
۴۵. ↑ الفقه على المذاهب الاربعة ج۱،ص ۹۶۲.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حنانه»، شماره۶۵۹۷.    
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، ج‌۳،ص ۳۷۸.    



جعبه ابزار