آن حضرت نام مبارکش محمد، لقبش باقر، شاکر و امین، کنیه‌اش ابوجعفر، نام پدر گرامیش علی بن الحسین علیه السلام و نام مادر بزرگوارش فاطمه (دختر امام حسن مجتبی علیه السلام) بود. یعنی ایشان از طرف مادر و پدر علوی بودند. ایشان حدود سه سال و نیم، جدّ بزرگوارشان حضرت امام حسین علیه السلام را درک فرمودند.
حضرت امام محمد باقر علیه السلام از زمینه‌سازی‌های پدر بزرگوارشان امام سجاد علیه السلام بهره‌برداری بسیار نمودند و به معرفی اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله و معارف حقه اهل‌بیت علیهم السلام در ابعاد بسیار وسیع پرداختند و با تربیت شاگردان برجسته، و تبیین فقه ناب اسلام، چشم‌ها را به سوی حقانیت اهل‌بیت علیهم السلام خیره نمودند و بزرگترین قدم را برای شناساندن تشیع و مکتب اهل‌بیت علیهم السلام برداشتند.
ایشان در سن چهار سالگی در کربلا و ماجرای عاشورای حسینی حضور داشتند، و در راه کوفه و شام، در همه سختی‌ها همراه پدر و اهلبیترسولالله صلی الله علیه و آله بودند. ایشان تجسمی از تربیت اسلام و ارزش‌های والای انسانی و کمالات اخلاقی بودند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از او یاد و تجلیل فراوانی نموده است؛ جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: ای جابر! تو به مردی از خاندان من می‌رسی که هم‌نام و هم‌شکل من است؛ علم را می‌شکافد و تفسیر و توضیح می‌دهد.
حیات پربرکت امام باقر علیه السلام در عصر پدر، ۳۸ سال و دوران امامت شان ۲۰ سال بود. والی مدینه به دستور هشام بن عبدالملک، ایشان را مسموم کرد. پس از شهادت، مضجع مطهرشان در بقیع، در کنار پدر بزرگوارشان، مامن عاشقان و عارفان گردید.
[۲]الارشاد شیخ مفید، ترجمة حاج سیدهاشم رسولی محلاتی، انتشارات علمیه الاسلامیه، چاپ دوم، قطع وزیری، ص ۱۵۶.
در محرم سال ۹۵ هجری قمری، پس از شهادت پدر بزرگوارشان، امام سجاد علیه السلام، دوران امامتامام باقر علیه السلام آغاز گردید و تا ذیحجه ۱۱۴ هجری قمری ادامه یافت. در این مدت در مدینه اقامت داشتند.
امام باقر علیه السلام نیک می‌دانستند که فرهنگ تشیع در انزوا قرار گرفته و زیر چکمه جلادان اموی، بی‌رمق مانده است، از این رو لازم دیدند به یک انقلاب وسیع فرهنگی دست بزنند و با تشکیل حوزه علمیه و تربیت شاگردان برجسته، فقهآل محمد صلی الله علیه و آله و خط فکری تشیع را نیرومند سازند. آن حضرت به خوبی می‌دانست که همین موضوع، بستر عمیق و گسترده مبارزه با طاغوتیان خواهد شد، و در دراز مدت، شیعیان را به صحنه می‌آورد، و مکتب اهل بیت علیهم السلام را زنده خواهد کرد. لذا امام باقر علیه السلام زمینه‌سازی بسیار ژرف و وسیعی در این امر نمود و پس از او فرزند برومندش امام صادق علیه السلام با تشکیل حوزه علمیه‌ای با چهار هزار جویای دانش، آن را به ثمر رسانید و به عنوان یک دانشگاه عظیم اسلامی در تاریخ اسلام، پایدار و ماندگار ساخت. بنابراین می‌توان گفت امام باقر علیه السلام موسس و بنیان‌گذار حوزه علمیه شیعه و نهضت فکری و انقلاب فرهنگی تشیع بود.
برخی از مهمترین شاگردان امام باقر علیه السلام که از محضر شکافنده علوم، کسب فیض کردند: •• ابان بن تغلب. وی از یاران امام زین العابدین، امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهم السلام بود و نزد ایشان مورد وثوق و دارای جایگاه ویژه‌ای بود. امام باقر علیه السلام به او فرمود: در مسجد مدینه بنشین و برای مردم احکامخدا را بیان کن زیرا من دوست دارم در میان پیروانم کسانی مانند تو دیده شوند.
[۴]شیخ طوسی، الفهرست، نجف،منشورات المطبعة الحیدریه، ۱۳۸۰، ص ۴۱؛ احمد بن العباس نجاشی، رجال نجاشی، منشورات مرکز نشر کتاب، صص ۷ - ۸.
[۱۰]نجاشی، احمد بن العباس، پیشین، صص ۸۹ و ۸۷؛ و علامه حائری، جامع الرواة، چاپ رنگین، ۱۳۳۱، ج۱، صص ۱۳۴ و ۱۱۷.
•• جابر بن یزید جعفی کوفی. از یاران امام محمد باقر و امام صادق علیهما السلام بود که در زمان ایشان از دنیا رفت. وی دارای کتاب‌های متعددی از جمله: کتاب «نوادر»، کتاب «جمل»، کتاب «مقتل امیرالمؤمنین علیه السلام» و کتاب «مقتل امام حسین علیه السلام» است.
[۱۱]نجاشی، احمد بن العباس، همان، ص ۹۹؛ و علامه حائری، همان، ج۱، ص ۱۳۴.
یکی از شاگردان پرورش‌یافته امام باقر علیه السلام یعنی جابر بن یزید جُعفی پس از هیجده سال کسب علم و آموختن هفتاد هزار حدیث از محضر امام باقر علیه السلام، هنگام وداع از آن حضرت (برای مراجعت به کوفه) از ایشان تقاضای حدیث و پند و نصیحت می‌کند. امام باقر علیه السلام می‌فرماید: بعد از هیجده سال کسب علم و کمال بس نیست!؟ جابر عرض می‌کند: آری شما دریایی هستید که آبش تمام نمی‌شود و به قعر آن نمی‌توان رسید. امام باقر علیه السلام می‌فرماید: سلام مرا به شیعیانم برسان و به آنها اعلام کن بین ما و خداوند هیچ خویشاوندی نیست؛ و به پیشگاه خداوند کسی نزدیک نگردد مگر در پرتو اطاعت و پیروی، ای جابر! کسی که خدا را اطاعت کند و ما را دوست بدارد، او دوست ما خواهد بود، و کسی که نافرمانیخدا کند، دوستی ما به حال او سودی نخواهد بخشید.
