خلل در نماز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خلل در نماز
اخلال به
اجزاء یا شرایط
نماز می‌باشد. از این عنوان به تفصیل در باب
صلات سخن گفتهاند.
خلل در نماز عبارت است از اخلال به چیزی که وجود یا عدم آن در نماز معتبر است.
برخی، آن را این گونه تعریف کردهاند: آنچه که موجب خروج نماز از هیئت اصلیاش میشود؛ خواه منشأ خروج باطل شدن آن باشد یا قرار گرفتن در معرض جریان
قواعد ثانوی که
شارع مقدس جهت سهولت و امتنان بر بندگان، آن را وضع کرده است، مانند
قاعده تجاوز،
قاعده فراغ و
قاعده لاتعاد.
منشأ خلل یا عمدی است یا
جهل یا
سهو و یا
شک. از سوی دیگر، خلل یا به ترک است و یا به اضافه کردن.
اخلال به
واجبات نماز از روی
علم و
عمد موجب بطلان نماز میگردد؛ خواه اخلال به شرط باشد، مانند
طهارت و پوشاندن
عورت و یا به ترک کردن یا اضافه آوردن جزء واجب، از قبیل
قرائت،
رکوع و
سجود، یا به کیفیّت آن، مانند بلند یا آهسته خواندن قرائت و یا به ارتکاب مانع، همچون قهقهه و حرف زدن در حال
نماز.
خلل ناشی از جهل یا به سبب
جهل به حکم است یا
جهل به موضوع.
اخلال ناشی از جهل به حکم در
ارکان، موجب بطلان
نماز است؛ خواه در شرط رکنی، مانند
طهارت و
وقت و یا جزء رکنی، مانند رکوع و دو
سجده. در غیر ارکان در اینکه مطلقا موجب بطلان میگردد؛ خواه
جاهل قاصر باشد یا
مقصر یا اینکه اگر جاهل قاصر باشد نماز صحیح است و
احکام سهو بر آن بار میشود و اگر مقصر باشد نماز باطل میشود، اختلاف است.
بر قول اوّل ادّعای
اجماع شده است.
البته
جاهل به حکم هرچند مقصّر باشد در دو مورد
معذور است: اوّل در
جهر و
اخفات که در صورت بلند خواندن در جایی که باید آهسته بخواند و یا به عکس، نمازش صحیح است و دوم در
تمام خواندن نماز در جایی که باید
قصر بخواند.
در جایی که
علم در
موضوع حکم لحاظ نشده، بلکه قطع نظر از علم یا جهل به آن، موضوع حکم قرار گرفته باشد،
اخلال از روی جهل موجب بطلان نماز میگردد، مانند نماز گزاردن در لباسی از
جنس حیوان حرام گوشت یا
ابریشم خالص.
اما در جایی که علم جزء موضوع حکم است، اخلال از روی
جهل موجب بطلان نخواهد شد، مانند نماز گزاردن در
لباس یا
مکان غصبی با جهل به غصبی بودن آن. بنابر قولی،
نجس بودن لباس یا
بدن یا
محلّ سجده و نیز نمایان بودن
عورت، حکم غصبی بودن لباس یا
مکان را دارد.
البته نماز گزاردن با لباس تهیّه شده از
پوست مرداری که از
مسلمانی گرفته یا از
بازار مسلمانان خریده، صحیح است.
برخی گفتهاند: همچنین است
حکم سایر مواردی که
شارع مقدس گرفتن آن را از طریقی خاص مجاز دانسته است.
این نوع خلل، شامل ترک جزء یا شرطی بر اثر
غفلت از آن، یا ترک به
گمان انجام دادن آن است.
خلل سهوی نیز دو قسم است:
اخلال به جهت غفلت از حکم و فراموش کردن آن با علم به موضوع، مانند نمازگزاردن در
لباس غصبی با علم به غصبی بودن آن، لیکن با غفلت و فراموشیِ شرط بودن
اباحه در لباس نمازگزار؛ یا نماز خواندن در لباس نجس با علم به نجس بودن آن، لیکن با فراموشی اشتراط طهارت در لباس نماز گزار و یا ترک
سوره در نماز به جهت فراموشی وجوب آن.
فراموش کننده حکم، همچون جاهل به حکم است و
احکام جاهل به حکم درباره
ناسی حکم نیز جاری میشود.
البته در خصوص جهل به حکم در مسئله اتمام نماز در موضع قصر و به عکس، بنابر
مشهور، ناسی ملحق به جاهل نیست؛ از این رو، در صورتی که داخل
وقت متذکر حکم گردد،
اعاده نماز بر او
واجب است.
اخلال به جهت غفلت از موضوع و فراموش کردن آن. این نوع اخلال یا اخلال به شرط نماز است یا به جزء و یا به
رکعت، اعم از ترک کردن یا اضافه آوردن آن.
۱- اخلال به شرط
شرط نماز یا وجودی است؛ بدین معنا که وجود آن، شرط صحّت نماز است، مانند
طهارت،
استقبال و
اباحه، یا عدمی که عدم آن شرط صحّت نماز است، مانند قهقهه و حرف زدن. از شرایط عدمی به موانع یا قواطع نماز تعبیر میشود.
اخلال به شرط وجودی نماز در صورتی که شرطِ فراموش شده،
رکن باشد، مانند وقت یا طهارت از
حدث، موجب بطلان نماز میگردد. بنابر این، نمازی که بدون طهارت یا خارج وقت گزارده شود صحیح نیست و
اعاده آن
واجب است.
لیکن در شرط استقبال
قبله، در انحراف کمتر از نود درجه (بین
مشرق و
مغرب) بنابر مشهور، نماز صحیح است و اگر انحراف بیشتر باشد، اعاده آن در وقت واجب است. به گفته برخی، بلکه بنابر آنچه به مشهور نسبت داده شده، چنانچه انحراف به حد
استدبار (پشت به قبله قرار گرفتن) برسد، اعاده نماز حتی پس از خروج
وقت واجب است.
حکم شرایط فراموش شده غیر رکنی متفاوت است. اگر شرط،
طهارت (
پاکی) بدن یا لباس و یا از جنس حیوان
حلال گوشت بودن لباس نماز گزار باشد، بنابر قول
مشهور، اخلال به آن موجب بطلان نماز است؛
اما اگر
ستر عورت یا اباحه لباس و مکان نمازگزار باشد، در اینکه اخلال به آن از روی فراموشی، نماز را باطل میکند یا نه، اختلاف است.
اخلال به شرایط عدمی نماز از روی سهو، موجب بطلان نماز نیست.
۲- اخلال به جزء
در صورت اخلال به جزء نماز از روی
سهو و
فراموشی، به شرط آنکه
محل تدارک آن نگذشته باشد، یعنی داخل
رکن بعدی نشده باشد، باید آن را تدارک کند، مانند اینکه
حمد را فراموش کند و قبل از
رکوع یادش بیاید، که باید حمد و سوره را بخواند و سپس رکوع کند. و اگر
محل تدارک آن گذشته باشد، چنانچه جزء ترک شده رکن باشد، مانند رکوع و دو
سجده،
نماز باطل میشود،
و اگر غیر رکن باشد، نماز صحیح است و نیازی به تدارک آن نیست، مگر در
تشهد و یک
سجده که بنابر قول
مشهور، بلکه
اجماع ادعا شده، باید پس از
سلام آن را تدارک کند و سپس برای هر یک از تشهد و
سجده فراموش شده، دو
سجده سهو به جا آورد.
اگر اخلال به جزء با اضافه کردن آن باشد، در صورت رکن بودن، بنابر مشهور نماز باطل میشود.
۳- اخلال به رکعت
کسی که در نماز یک
رکعت یا بیشتر را از روی سهو ترک کند، در صورتی که قبل از
سلام متذکّر گردد، آن را تدارک میکند و نمازش صحیح است. همچنین اگر پس از سلام و قبل از انجام دادن عملی که ارتکاب عمدی، یا عمدی و سهوی آن موجب بطلان نماز میشود، متذکر گردد. البته برای سلام دادن سهوی دو
سجده سهو به جا میآورد. و اگر پس از سلام و انجام دادن عملی که تنها عمد آن نماز را باطل میکند، مانند حرف زدن، متذکر گردد، در اینکه نماز باطل و
اعاده آن
واجب است یا حکم صورت پیشین را دارد، اختلاف است. اگر پس از سلام و انجام دادن فعلی که ارتکاب عمدی و سهوی آن باطل کننده نماز است، متذکر شود، نماز باطل و اعاده آن واجب است.
اضافه کردن یک رکعت یا بیشتر در نماز هرچند از روی سهو، موجب بطلان آن میشود.
شک یا در اصل نماز است که نمیداند نماز را خوانده یا نه، یا در شرایط، یا در اجزاء و یا در
رکعات آن. در صورت اوّل، در داخل
وقت باید نماز بگزارد؛ اما در خارج وقت به شک خود اعتنا نکند.
در صورت دوم، اگر شک قبل از خواندن نماز یا در اثنای آن پدید آید، باید شرط را احراز کند، هرچند با اصلی چون
استصحاب و چنانچه بدون احراز شرط نماز بخواند، نمازش باطل و اعاده آن با احراز شرط، واجب است؛ اما گر شک پس از پایان نماز عارض گردد، به آن اعتنا نمیشود. برخی، در شک در اثنا، به این دلیل که
محل تحصیل شرط قبل از نماز است،
قاعده تجاوز را جاری کرده و شک در این مورد را نیز غیر قابل اعتنا دانستهاند.
در صورت سوم (شک در اجزاء) چنانچه شک قبل از تجاوز از
محل باشد، آن جزء را انجام میدهد و اگر پس از آن باشد بدان اعتنا نمیکند.
در صورت چهارم (شک در رکعات) بعضی شکها باطل کننده نمازاند، مانند شک در عدد رکعاتِ نمازهای دو رکعتی و سه رکعتی و دو رکعت اوّل نمازهای چهار رکعتی؛ اما بعضی دیگر، باطل کننده نیستند و اگر نماز گزار به وظیفه شاک عمل کند نمازش صحیح است، مانند شک بین سه و چهار در نمازهای چهار رکعتی.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۴۸۴-۴۸۸.
