• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سوره جن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


سوره جن هفتاد و دومین سوره قرآن کریم است.
از آن در باب صلات سخن رفته است.



این‌ سوره‌، بنا به‌ اجماع‌ قرآن‌شناسان‌ و مفسران‌، مکی‌ است‌.
[۱] المحرر الوجیز فی‌ تفسیر الکتاب‌ العزیز، ج۵، ص۳۷۸.    
[۲] بصائر ذوی‌ التمییز فی‌ لطائف‌ الکتاب‌ العزیز، ج۱، ص۴۸۴.
[۳] روح‌ المعانی‌، ج۲۹، ص‌۸۱.
و در سال‌ دهم‌ بعثت‌، پس‌ از بازگشت‌ رسول‌ خدا از طائف‌، نازل‌ شده‌ است‌.
[۴] السیرة النبویه، ج۲، ص‌۶۳.



بنا بر روایت‌ مشهور، چهلمین‌ سوره‌ در ترتیب‌ نزول‌ سُوَر قرآنی‌ است‌ که‌ پس‌ از سوره اعراف‌ و پیش‌ از سوره یاسین‌ نازل‌ شده‌ است.
[۵] تاریخ‌ قرآن‌، ص۶۹۰.
‌ دیگر روایات‌ اسلامی‌ مشتمل‌ بر ترتیب‌ نزول‌ نیز یکی‌ از ردیفهای‌ ۳۶ تا ۳۹ را به‌ سوره جنّ اختصاص‌ داده‌اند
[۶] تاریخ‌ قرآن‌، ص۶۹۰.
و این‌ خود گواه‌ دیگری‌ بر نزول‌ سوره جنّ در مرحله میانی‌ مکی‌ است‌؛ یعنی‌، هم‌ زمان‌ با اوج‌ تکذیب‌ و انکار و لجاجت‌ مشرکان‌.


در عین‌ حال‌، بیشتر مفسران‌ ماجرای‌ حضور گروهی‌ از جنّیان‌ و گوش‌ فرا دادن‌ آنان‌ را به‌ تلاوت‌ پیامبر اکرم‌ صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم‌ که‌ در سوره احقاف‌
[۷] احقاف/سوره۴۶، آیه۲۹-۳۲.    
آمده‌ است‌ سبب‌ نزول‌ این‌ سوره‌ ذکر کرده‌اند.
[۸] جامع، ج‌۲۹، ص‌۱۰۲.
[۹] تفسیر الخازن‌، ج۴، ص‌۳۴۸ـ۳۴۹.
[۱۰] الدّر المنثور فی‌ التفسیر بالمأثور، ج۸، ص۲۷۵ـ۲۷۶.
[۱۱] تفسیر القاسمی‌، ج۱۶، ص‌۳۰۴ـ۳۰۵.



سوره جنّ به‌ تناسب‌ پرداختن‌ به‌ عالم‌ جنّ و معرفی‌ آن‌، بیش‌ از مواضع‌ دیگر در قرآن‌ کریم‌، به‌ این‌ نام‌ شهرت‌ یافته‌ است‌.
[۱۲] بصائر ذوی‌ التمییز فی‌ لطائف‌ الکتاب‌ العزیز، ج‌۱، ص‌۴۸۴.
همچنین‌ با توجه‌ به‌ سرآغاز آن‌، «قُلْ اُوحِی» و «قُل‌ اُوحِی اِلَی» نامیده‌ شده‌ است‌.
[۱۳] نظم‌ الدرر فی‌ تناسب‌ الا´یات‌ و السور، ج‌۸، ص‌۱۸۰.
[۱۴] الاتقان‌ فی‌ علوم‌ القرآن‌، ج‌۱، ص‌۱۹۹.
[۱۵] تفسیرالتحریر و التنویر، ج۲۹، ص‌۲۱۶.
برخی‌ مفسران‌ معاصر در باره وجه‌ تسمیه سوره‌ گفته‌اند که‌ خداوند متعال‌ با انتخاب‌ نامهای‌ تفکر برانگیز برای‌ سُوَر قرآن‌ مجید (مانند جنّ، حدید، نور ‌)، خواسته‌ است‌ مردم‌ را به‌ توجه‌ و تأمل‌ وادارد.
[۱۶] الجواهر فی‌ تفسیرالقرآن‌ الکریم‌، ج۱۲، جزء۲۴، ص‌۲۷۵.
[۱۷] تفسیر المراغی‌، ج۲۹، ص۹۳.



سوره جنّ در ترتیب‌ تلاوت‌ بعد از سوره نوح‌ است‌. رابطه سوره جنّ با سوره زوج‌ آن‌، سوره نوح‌، رابطه تفصیل‌ و اجمال‌ است‌.
[۱۸] الجواهر فی‌ تفسیرالقرآن‌ الکریم‌، ج۱۲، جزء۲۴، ص‌۲۷۵.

خداوند در سوره جنّ، با مطرح‌ کردن‌ استماع‌ قرآن‌ از سوی‌ جنّیان‌ و تسلیم‌ شدن‌ و اظهار عجز آنان‌ و ایمان‌ آوردن‌ ایشان‌ به‌ قرآن‌، زمینه‌ای‌ را فراهم‌ می‌آورد تا به‌ نحوی‌ شایسته‌ شرافت‌ و کرامت‌ و برتری‌ خاتم‌ پیامبران‌ را بر دیگر انبیای‌ الاهی‌ تثبیت‌ و تأکید فرماید و در سوره نوح‌ به‌ دعوت‌ هزار ساله آن‌ پیامبر بزرگ‌ و عنادورزی‌ و اصرار قوم‌ وی‌ بر بت‌ پرستی‌ و به‌ سیر نبوت‌ در طول‌ تاریخ بشر از آغاز تا ختم‌ نبوت‌ اشاره‌ می‌کند تا کفار قریش‌ که‌ همان‌ بتهای‌ قوم‌ نوح‌ را، عیناً یا با همان‌ نامها، می‌پرستیدند و در برابر دعوت‌ پیامبر خاتم‌ عناد می‌ورزیدند، بدانند که‌ دعوت‌ خاتم‌ پیامبران‌ نه‌ فقط‌ عالَم‌ اِنس‌ بلکه‌ عالَم‌ جنّ را نیز دربرمی‌گیرد.
[۱۹] تفسیر النّهر المادّ من‌ البحر المحیط‌، ج‌۲، قسم۲، ص‌۱۱۶۴.
[۲۰] نظم‌ الدرر فی‌ تناسب‌ الا´یات‌ و السور، ج۸، ص‌۱۸۰.
[۲۱] نظم‌ الدرر فی‌ تناسب‌ الا´یات‌ و السور، ج۸، ص‌۱۸۴.
[۲۲] روح‌ المعانی‌، ج‌۲۹، ص‌۸۱.
[۲۳] تناسق‌ الدرر فی‌ تناسب‌ السور، ص۱۴۶.




۶.۱ - موضوع اصلی سوره


موضوع‌ اصلی‌ سوره جِنِّ، مانند سوره‌های‌ هم‌ گروه‌ آن‌ (کافرون‌، اخلاص‌، فَلَق‌ و ناس‌)، توحید و ربوبیت‌ انحصاری‌ خدا و عبودیت‌ خالصانه‌ و نفی‌ عبادت‌ غیر خداست‌ چنانکه‌ در سوره جنّ دست‌کم‌ آشکارا در دو موضع،
[۲۴] جن/سوره۷۲، آیه۲.    
[۲۵] جن/سوره۷۲، آیه۲۰.    
‌ با عباراتی‌ مشابه‌، بر این‌ مطلب‌ تأکید شده‌ است‌.

۶.۲ - بیان عظمت وحی


سوره جنّ مشتمل‌ بر دو واحد موضوعی‌ (رکوع‌) است‌. قرطبی‌
[۲۶] الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۱۹، ص‌۴.
نزول‌ این‌ دو فصل‌ را در دو مرحله‌ و در دو مکان‌ متفاوت‌ دانسته‌، اما دروزه‌
[۲۷] التّفسیر الحدیث‌: ترتیب‌ السّور حسب‌ النزول‌، ج۳، ص‌۷.
قائل‌ به‌ نزول‌ یکباره سوره‌ یا نزول‌ دو نیمه آن‌ یکی‌ پس‌ از دیگری‌ است‌. به‌ هر ترتیب‌، روند بیان‌ آیات‌ در این‌ سوره‌ نشان‌دهنده آن‌ است‌ که‌ واحد دوم‌
[۲۸] جن/سوره۷۲، آیه۲۰-۲۸.    
‌ تفصیلی‌ برای‌ اجمال‌ واحد نخست‌
[۲۹] جن/سوره۷۲، آیه۱-۱۹.    
است‌. با توجه‌ به‌ این‌ نکته‌، سوره جنّ از آغاز تا پایان‌، از راه‌ بازگو کردن‌ داستان‌ جنّ، در صدد بیان‌ عظمت‌ وحی‌ و تأکید بر مصونیت‌ همه‌ جانبه آن‌ است‌ که‌ با محور موضوعی‌ سوره‌ نیز بی‌ارتباط‌ نیست‌. بر این‌ اساس‌، همخوانی‌ و هماهنگی‌ سوره جنّ با پنج‌ سوره بعد از آن‌ (مزّمّل‌، مدّثّر، قیامت‌، انسان‌، و مرسلات‌) نمایان‌ می‌شود.
[۳۰] نظم‌ الدرر فی‌ تناسب‌ الا´یات‌ و السور، ج۸، ص‌۲۰۱.


۶.۳ - ایمان جنیان


سوره جنّ، به‌رغم‌ حجم‌ کم‌ آن‌، حاوی‌ حقایق‌ و مضامین‌ گسترده‌ای‌ است‌ که‌ در شکل‌گیری‌ و انسجام‌ بخشیدنِ بینش‌ اسلامی‌ بر محور با توحید و نبوت و معاد، نقش‌ اساسی‌ و بنیادین‌ دارد.
[۳۱] فی‌ ظلال‌ القرآن‌، ج۸، ص‌۳۱۴.
[۳۲] تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۳۸.    
در این‌ سوره‌ آمده‌ است‌ که‌ جنّیان‌ به‌ محض‌ استماع‌ قرآن‌ به‌ دو صفت‌ بارز قرآن‌ («قرآناً عجباً» و «یهدی‌ الی‌ الرشد») پی‌بردند و تحت‌ تأثیر آن‌ قرار گرفتند و به‌ آن‌ ایمان‌ آوردند، اما وقتی‌ همین‌ قرآن‌ بر مشرکان‌ عرضه‌ شد، علاوه‌ بر انکار و تکذیب‌، رسول‌ خدا را مجنون‌ و کاهن‌ و شاعر خواندند. همچنین‌، جنّیان‌ به‌ منظور تأکید بر ایمان‌ خالصانه خود، خدا را از داشتن‌ همسر و فرزند منزه‌ و مبرا دانستند، اما مشرکان‌ عرب‌ به‌ سخنان‌ کفرآمیز ادامه‌ دادند و ملائکه‌ را دختران‌ خدا شمردند.
[۳۳] فی‌ ظلال‌ القرآن‌، ج۸، ص‌۳۲۰ـ۳۲۱.

سوره جنّ ابتدا به‌ تصحیح‌ اوهام‌ و تصورات‌ مردمان‌ در باره جنّ می‌پردازد
[۳۴] فی‌ ظلال‌ القرآن‌، ج۸، ص۳۱۱.
و برای‌ تحقق‌ بخشیدن‌ به‌ این‌ هدف‌، از بعثت‌ پیامبر اکرم‌ بر جنّ و اِنس‌ به‌ طور یکسان‌، و ایمان‌ آوردن‌ جنّیان‌ و تسلیم‌ شدن‌ آنان‌ در برابر اعجاز قرآن‌، مکلف‌ بودن‌ جنّ مانند اِنس‌، قادر بودن‌ جنّ به‌ فهم‌ زبان‌ و کلام‌ اِنس‌، و دعوت‌ جنّیان‌ مؤمن‌ از جنّیان‌ کافر، خبر می‌دهد
[۳۵] تفسیر القاسمی‌، ج۱۶، ص۳۰۵.
[۳۶] تفسیر المراغی‌، ج‌۲۹، ص۹۵.
و جنّیان‌ را، بر خلاف‌ تصور منکران‌، پذیرای‌ هدایت‌ و مستعد درک‌ و فهم‌ قرآن‌ وصف‌ می‌کند.
[۳۷] فی‌ ظلال‌ القرآن‌، ج۸، ص‌۳۱۲.


۶.۴ - وجه اشتراک جن و انس


در سوره‌ جن، ‌
[۳۸] جن/سوره۷۲، آیه۱۴-۱۷.    
به‌ وجوه‌ اشتراک‌ جنّ و اِنس‌ اشاره‌ می‌کند.

۶.۵ - تفکیک جنیان


در این سوره جنّیان‌ را به‌ دو گروه‌ صالح و غیرصالح‌، مسلمان‌ و غیر مسلمان‌ تفکیک‌ می‌کند و فرجام‌ اعمال‌ هر یک‌ از این‌ دو گروه‌ را بیان‌ می‌نماید.
[۳۹] فی‌ ظلال‌ القرآن‌، ج۸، ص‌۳۲۸ـ۳۲۹.
[۴۰] تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۴۵.    


۶.۶ - شیوه الهی در آزمودن مردم


آنگاه‌ به‌ تبیین‌ عادت‌ و شیوه الاهی‌ در آزمودن‌ مردم‌ در برابر نعمات‌ و متذکر ساختن‌ آنان‌ به‌ شکرگزاری‌ و عبودیت‌ خالصانه‌ در پیشگاه‌ خدا و نفی‌ هرگونه‌ نفع‌ و ضرر از سوی‌ غیرخدا، و نکوهش‌ و سرزنش‌ مشرکان‌ به‌ دلیل‌ مغرور شدن‌ به‌ عِدّه‌ و عُدّه خویش‌ می‌پردازد
[۴۱] جن/سوره۷۲، آیه۱۶-۲۴.    
و در خاتمه‌، اختصاص‌ علم‌ غیب‌ به‌ خدا و تفویض‌ آن‌ مطابق‌ خواست‌ و مشیت‌ الاهی‌، و حفاظت‌ و حراست‌ از وحی‌ و احاطه گسترده خدا بر همه‌ چیز را، به‌ تفصیل‌ و با تأکید بر مضامین‌ پیشین‌، بیان‌ می‌کند
[۴۲] التّفسیر الحدیث‌، ج۳، ص۱۶ـ۱۹.



روایات‌ متعددی‌ در فضیلت‌ قرائت‌ سوره جنّ رسیده‌ است‌؛
[۴۳] الکشاف، ج۴، ص‌۶۳۳.
[۴۴] بصائر ذوی‌ التمییز فی‌ لطائف‌ الکتاب‌ العزیز، ج۱، ص۴۸۵.
از جمله‌، برای‌ دفع‌ آفات‌ و مکر و شر جنّیان‌، بسیار خواندن‌ این‌ سوره‌ توصیه‌ شده‌ است.
[۴۵] تفسیر الصافی، ج۵، ص۲۳۹.    



به تلاوت سوره جن و نیز بسیار تلاوت کردن آن سفارش شده است. در حدیثى از امام صادق علیه‌السّلام بدین مضمون آمده است: هر کس سوره جن را بسیار تلاوت کند، ضررى از جنیان به او نمى‏رسد و با رسول خدا صلّى‌اللَّه‌علیه‌و‌آله خواهد بود.
[۴۶] کشف الغطاء ج۳، ص۴۷۴.
[۴۷] وسائل الشیعة ج۶، ص۲۵۷.    



• قرآن.
• محمودبن‌ عبدالله آلوسی‌، روح‌ المعانی‌، بیروت‌: داراحیاء التراث‌ العربی‌.
• ابن‌ عاشور (محمدطاهر بن‌ محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، تونس‌ ۱۹۸۴.
• ابن‌ عطیه‌، المحرر الوجیز فی‌ تفسیر الکتاب‌ العزیز، ج‌ ۱۶، رباط‌ ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
• ابن ‌هشام‌، السیرة النبویه، چاپ‌ مصطفی‌ سقا، ابراهیم‌ ابیاری‌، و عبدالحفیظ‌ شلبی‌، بیروت‌: داراحیاءالتراث‌ العربی‌.
• محمد بن‌ یوسف‌ ابوحیان‌ غرناطی‌، تفسیر النّهر المادّ من‌ البحر المحیط‌، چاپ‌ بوران‌ ضنّاوی‌ و هدیان‌ ضنّاوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
• ابراهیم ‌بن‌ عمر بقاعی‌، نظم‌ الدرر فی‌ تناسب‌ الایات‌ و السور، چاپ‌ عبدالرزاق‌ غالب‌ المهدی‌، بیروت‌ ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
• علی ‌بن‌ محمد خازن‌، تفسیر الخازن‌، المسمی‌ لباب‌ التأویل‌ فی‌ معانی‌ التنزیل‌، چاپ‌ عبدالسلام‌ محمدعلی‌ شاهین‌، بیروت‌ ۱۴۲۵/ ۲۰۰۴.
• محمد عزه دروزه‌، التفسیر الحدیث‌: ترتیب‌ السّور حسب‌ النزول‌، بیروت‌ ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
• محمود رامیار، تاریخ‌ قرآن‌، تهران‌ ۱۳۶۹ ش‌.
• محمود بن‌ عمر زمخشری‌، الکشاف‌ عن‌ حقائق‌ غوامض‌التنزیل‌ و عیون‌ الاقاویل‌ فی‌ وجوه‌ التأویل‌، بیروت‌ ۱۳۶۶/۱۹۴۷.
• عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، الاتقان‌ فی‌ علوم‌ القرآن‌، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۹۶۷ چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۳۶۳ ش‌.
• عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی، تناسق‌ الدرر فی‌ تناسب‌ السور، چاپ‌ عبداللّه‌ محمد درویش‌، بیروت‌ ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
• عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی، الدّر المنثور فی‌ التفسیر بالمأثور، چاپ‌ نجدت‌ نجیب‌، بیروت‌ ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
• طباطبائی، تفسیر المیزان.
• طبری‌، جامع‌.
• طنطاوی‌ بن‌ جوهری‌، الجواهر فی‌ تفسیرالقرآن‌ الکریم‌، بیروت‌: دارالفکر.
• محمد بن‌ یعقوب‌ فیروزآبادی‌، بصائر ذوی‌ التمییز فی‌ لطائف‌ الکتاب‌ العزیز، ج‌ ۱، چاپ‌ محمدعلی‌ نجار، بیروت‌.
• محمد بن‌ شاه‌مرتضی‌ فیض‌ کاشانی‌، تفسیرالصافی‌، بیروت‌ ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
• محمد جمال‌الدین‌ قاسمی‌، تفسیر القاسمی‌، المسمی‌ محاسن‌ التأویل‌، چاپ‌ محمد فؤاد عبدالباقی‌، بیروت‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
• محمد بن‌ احمد قرطبی‌، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، بیروت‌: دارالفکر.
• سیدقطب‌، فی‌ ظلال‌ القرآن‌، بیروت‌ ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
• احمد مصطفی‌ مراغی‌، تفسیر المراغی‌، بیروت‌ ۱۳۶۵.


 
۱. ↑ المحرر الوجیز فی‌ تفسیر الکتاب‌ العزیز، ج۵، ص۳۷۸.    
۲. ↑ بصائر ذوی‌ التمییز فی‌ لطائف‌ الکتاب‌ العزیز، ج۱، ص۴۸۴.
۳. ↑ روح‌ المعانی‌، ج۲۹، ص‌۸۱.
۴. ↑ السیرة النبویه، ج۲، ص‌۶۳.
۵. ↑ تاریخ‌ قرآن‌، ص۶۹۰.
۶. ↑ تاریخ‌ قرآن‌، ص۶۹۰.
۷. ↑ احقاف/سوره۴۶، آیه۲۹-۳۲.    
۸. ↑ جامع، ج‌۲۹، ص‌۱۰۲.
۹. ↑ تفسیر الخازن‌، ج۴، ص‌۳۴۸ـ۳۴۹.
۱۰. ↑ الدّر المنثور فی‌ التفسیر بالمأثور، ج۸، ص۲۷۵ـ۲۷۶.
۱۱. ↑ تفسیر القاسمی‌، ج۱۶، ص‌۳۰۴ـ۳۰۵.
۱۲. ↑ بصائر ذوی‌ التمییز فی‌ لطائف‌ الکتاب‌ العزیز، ج‌۱، ص‌۴۸۴.
۱۳. ↑ نظم‌ الدرر فی‌ تناسب‌ الا´یات‌ و السور، ج‌۸، ص‌۱۸۰.
۱۴. ↑ الاتقان‌ فی‌ علوم‌ القرآن‌، ج‌۱، ص‌۱۹۹.
۱۵. ↑ تفسیرالتحریر و التنویر، ج۲۹، ص‌۲۱۶.
۱۶. ↑ الجواهر فی‌ تفسیرالقرآن‌ الکریم‌، ج۱۲، جزء۲۴، ص‌۲۷۵.
۱۷. ↑ تفسیر المراغی‌، ج۲۹، ص۹۳.
۱۸. ↑ الجواهر فی‌ تفسیرالقرآن‌ الکریم‌، ج۱۲، جزء۲۴، ص‌۲۷۵.
۱۹. ↑ تفسیر النّهر المادّ من‌ البحر المحیط‌، ج‌۲، قسم۲، ص‌۱۱۶۴.
۲۰. ↑ نظم‌ الدرر فی‌ تناسب‌ الا´یات‌ و السور، ج۸، ص‌۱۸۰.
۲۱. ↑ نظم‌ الدرر فی‌ تناسب‌ الا´یات‌ و السور، ج۸، ص‌۱۸۴.
۲۲. ↑ روح‌ المعانی‌، ج‌۲۹، ص‌۸۱.
۲۳. ↑ تناسق‌ الدرر فی‌ تناسب‌ السور، ص۱۴۶.
۲۴. ↑ جن/سوره۷۲، آیه۲.    
۲۵. ↑ جن/سوره۷۲، آیه۲۰.    
۲۶. ↑ الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۱۹، ص‌۴.
۲۷. ↑ التّفسیر الحدیث‌: ترتیب‌ السّور حسب‌ النزول‌، ج۳، ص‌۷.
۲۸. ↑ جن/سوره۷۲، آیه۲۰-۲۸.    
۲۹. ↑ جن/سوره۷۲، آیه۱-۱۹.    
۳۰. ↑ نظم‌ الدرر فی‌ تناسب‌ الا´یات‌ و السور، ج۸، ص‌۲۰۱.
۳۱. ↑ فی‌ ظلال‌ القرآن‌، ج۸، ص‌۳۱۴.
۳۲. ↑ تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۳۸.    
۳۳. ↑ فی‌ ظلال‌ القرآن‌، ج۸، ص‌۳۲۰ـ۳۲۱.
۳۴. ↑ فی‌ ظلال‌ القرآن‌، ج۸، ص۳۱۱.
۳۵. ↑ تفسیر القاسمی‌، ج۱۶، ص۳۰۵.
۳۶. ↑ تفسیر المراغی‌، ج‌۲۹، ص۹۵.
۳۷. ↑ فی‌ ظلال‌ القرآن‌، ج۸، ص‌۳۱۲.
۳۸. ↑ جن/سوره۷۲، آیه۱۴-۱۷.    
۳۹. ↑ فی‌ ظلال‌ القرآن‌، ج۸، ص‌۳۲۸ـ۳۲۹.
۴۰. ↑ تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۴۵.    
۴۱. ↑ جن/سوره۷۲، آیه۱۶-۲۴.    
۴۲. ↑ التّفسیر الحدیث‌، ج۳، ص۱۶ـ۱۹.
۴۳. ↑ الکشاف، ج۴، ص‌۶۳۳.
۴۴. ↑ بصائر ذوی‌ التمییز فی‌ لطائف‌ الکتاب‌ العزیز، ج۱، ص۴۸۵.
۴۵. ↑ تفسیر الصافی، ج۵، ص۲۳۹.    
۴۶. ↑ کشف الغطاء ج۳، ص۴۷۴.
۴۷. ↑ وسائل الشیعة ج۶، ص۲۵۷.    



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله سوره جن، شماره۴۹۰۴.    
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۳، ص۱۲۶.    



جعبه ابزار