• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سیدمحمد موسوی عاملی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ناحیه جبل عامل لبنان به داشتن ستارگانی فروزان و بی شمار در آسمان علم و فقاهت مکتب انسان ساز شیعه معروف خاص و عام است.
[۱] مظفر، محمدحسین، تاریخ شیعه، سیدمحمد باقر حجتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵، ص۲۳۵.
تا آنجا که علامه بزرگوار قاضی سید نور الله شوشتری؛ شهیدثالث که مدفنش در شهر آگرا (اکبر آباد) در کشور هند می‌باشد در کتاب شریف مجالس المومنین این گونه نوشته:
تجلی انوار رحمت الهی همیشه شامل اهل جبل عامل بوده و نور محبت خاندان (اهل البیت) از ناحیه ایمان ایشان چون بارقه نور از شاهق طور ظهور می‌نموده و هیچ قریه‌ای از آن نیست که جمعی از فقها و فضلای امامیه در آن جمع نباشند.
[۲] شوشتری، قاضی سیدنورالله، مجالس المومنین، تهران: اسلامیه، ۱۳۶۵، ج۱، ص۷۷.



در نقلی دیگر این چنین آمده که:
در زمان شهید ثانی و در تشیع جنازه شخصی در یکی از قریه‌های جبل عامل هفتاد مجتهد امامیه شرکت کرده بودند.
[۳] قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران:صدر، بی تا، ج۲، ص۱۰۴.    

شیخ حر عاملی نیز در این خصوص جمله‌ای بسیار زیبا دارد که تحسین انسان را بر می‌انگیزاند:
تعداد علمای جبل عامل لبنان یک پنجم علمای شیعه‌اند، با اینکه جمعیت آنان یک دهم؛ از یک دهم شیعیان جهان نیز کمتر است.
[۴] عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، قم: مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۰، ج۱، ص۱۱ مقدمه کتاب
[۵] حرعاملی، محمدبن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۵.    

یکی از این ستارگان که همچون خورشیدی تابناک بر آسمان فقه و فقاهت می‌درخشد؛ دانشمندی پرکار و پرتوان به نام سید محمد بن علی بن حسین بن ابی الحسن موسوی عاملی جبعی
[۶] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، حسن امین، بیروت:دارالتعارف للمطبوعات۱۴۰۳، ج۱۰، ص۶.    
ملقب به شمس الدین
[۷] مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، تهران: خیام، ج۳، ص۳۸۱.
است که به «صاحب مدارک» معروف بوده و امروز دهم ربیع الاول مصادف با وفات ایشان می‌باشد.
[۸] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۸.    


تحولات سیاسی عهد این دانشمند بزرگ شیعه
دوره زندگی ۶۲ ساله
[۹] عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، ج۱، ص۳۵ مقدمه کتاب.
این دانشمند خستگی ناپذیر در دوره‌ای ممتاز در تاریخ جهان تشیع واقع شده است. چون مصادف با دوره‌ای است که برای اولین بار مذهب نجات بخش شیعه در بخش وسیعی از جهان اسلام مذهب رسمی حکومتی مقتدر شد.
[۱۰] مزاوی، میشل، پیدایش دولت صفوی در ایران، یعقوب آژند، تهران: گستره، ۱۳۶۸، ص۲۸.

باید اشاره نمود که اگر کمک علمای شیعه
[۱۱] مظفر، محمدحسین.تاریخ شیعه، ص۳۰۸.
مخصوصا علمای ناحیه جبل عامل لبنان نبود صفویان هرگز به انجام این کار شگرف نائل نمی‌شدند.
[۱۲] عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، ج۱، ص۲۲ مقدمه کتاب.

این دوره؛ دوره رونق علم و فرهنگ شیعی است که تلاشهای علمای جبل عامل در این خصوص ستودنی است. برخی از آنها همراه صفویان شده و به تبلیغ و تحکیم مبانی تشیع مشغول شدند
[۱۳] عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، ج۱، ص۲۲ مقدمه کتاب.
و برخی نیز که به همکاری با صفویان روی نیاوردند به پیشبرد فرهنگ و علوم تشیع کمک فراوانی نمودند. سیدمحمد موسوی عاملی جبعی از جمله کسانی است که وارد دربار صفوی نشد و به کوشش هر چه بیشتر در پیشبرد فرهنگ غنی و علوم انسان ساز شیعی روی آورد.
[۱۴] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    


شمس الدین
[۱۵] مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، تهران: خیام، ج۳، ص۳۸۱.
سید محمد در سال ۹۴۶ قمری در خانواده‌ای با تقوا و عارف به احکام اسلامی متولد شد.
[۱۶] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۶.    
[۱۷] موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، قم: اسماعیلیان، ۱۳۹۲، ج۷، ص۵۴.
پدرش عالم فاضل سید علی موسوی عاملی بود که در زمان خود دانشمندی ممتاز بود. مادرش نیز دختر (شهید ثانی) شیخ زین الدین عاملی بود که از دانشمندان بزرگ و سرآمد شیعه محسوب می‌شود.
[۱۸] محمدبن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۸- ۱۶۹.    
کسی که واژه شهید و شهادت زیباترین لقب اوست و بسان شهید اول در میان علمای شیعه همچون خورشیدی می‌درخشند.
بدین ترتیب سید محمد از ناحیه پدر از تبار سادات و دانشمندان؛ و از ناحیه مادر نیز از نوادگان شهید ثانی محسوب شده و سبط آن دانشمند شهید است
[۱۹] مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، ج۳، ص۳۹۲.
؛ لذابه همین دلیل عنوانی بهتر از خانواده آسمانی برای این خاندان پاک نمی‌توان پیدا نمود.
لازم به ذکر است که سید علی فرزند دیگری به نام سید علی داشته که به نورالدین ثانی معروف؛ و ایشان نیز از دانشمندان و فقهای عصر خود در شام و مکه بوده است.
[۲۰] قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران:صدر، بی تا، ج۳، ص۹۰ و صص۲۶۹-۲۷۰.    




سیدمحمد تحصیلاتش را در زادگاه خود آغاز نمود
[۲۱] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷- ۱۶۹.    
درطول تحصیل با دائی خود شیخ حسن ( صاحب معالم ) فرزند شهید ثانی هم درس بوده و حتی اساتید آنها هم مشترک بوده است.
[۲۲] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷.    

آنها برای تحصیل در نجف اشرف نیز باهم مهاجرت نمودند.
[۲۳] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷- ۱۶۹.    
این دو چونان اسبی سرکش بر دشت و دامن دانش می‌تاختند و در دانش اندوزی چون شیرخواره‌ای سیری ناپذیربودند.
[۲۴] موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۴۸.

بعد از دو سال و اندی آنها در حالیکه به درجه اجتهاد رسیده بودند به وطنشان در ناحیه جبل عامل بازگشتند.
[۲۵] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، ج۱۱، ص۲۸۸.    



پدرش سید نورالدین علی
[۲۶] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷.    
که از اعیان علمای جبل عامل بود اولین استاد او بوده است.
[۲۷] بحرانی، یوسف، لولوالبحرین، بمبئی، بی نا، بی تا (چاپ سنگی) ص۴۳.
استاد دیگر او شخصی بنام سید علی صائغ حسینی جزینی بوده
[۲۸] بحرانی، یوسف، لولوالبحرین، بمبئی، بی نا، بی تا (چاپ سنگی) ص۴۳.
که سید محمد در نزد این دو استاد که از شاگردان شهید ثانی بودند درسهای ادبیات عرب، منطق، ریاضی و علوم معقول و منقول و فروع را فراگرفت.
[۲۹] موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۴۸
[۳۰] قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران:صدر، بی تا، ج۱، ص۳۳۵.    

پس از رحلت سید علی صائغ؛ ملا عبدالله یزدی (صاحب حاشیه در منطق) به منطقه جبل عامل آمد و «صاحب مدارک» و «صاحب معالم» درسهای منطق، مطول، حاشیة خطائی، حاشیه ملا عبدالله را به همراه کتاب تهذیب منطق از او فراگرفتند.
[۳۱] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    
البته علاوه بر این دروس وی بر آنها فقه و حدیث را نیز تدریس نمود.
[۳۲] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۶.    

از دیگر استادان او را شخصی بنام شیخ احمد بن حسن نباطی عاملی ذکر شده است.
[۳۳] قمی، عباس، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ص۵۶۰.

او از محضر شیخ حسین بن عبد الصمد که از شاگردان شهید ثانی بوده نیز بهره‌ها گرفته و روایاتی را به واسطه ایشان از شهید ثانی نقل نموده است.
[۳۴] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۸- ۱۶۹.    

پس از آن به همراه «صاحب معالم» برای تکمیل معلومات خود به نجف اشرف مهاجرت نمودند. و هنگامی که در درس مقدس اردبیلی حاضرشدند از او درخواست نمودند چون ما نمی‌توانیم مدت زیادی را در عراق بمانیم اگر صلاح می‌دانی آنطور که ما می‌خواهیم برای ما تدریس کنی!
استاد به آنان گفت: چگونه؟ گفتند: ما پیشاپیش درسها را مطالعه می‌کنیم؛ اگر مطلبی را فهمیدیم نیازی به تقریر شما نیست و اگر چیزی را نفهمیدیم آنگاه شما تدریس کنید.
استاد کار آنان را پسندید و آنان در محضر او برخی دروس از جمله: اصول، منطق، کلام و کتابهایی چون شرح مختصر عضدی و شرح شمسیة و شرح المطالع را فرا گرفتند.
[۳۵] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    
[۳۶] مدرس تبریزی، میرزا احمد.ریحانه الادب، تهران: خیام، ج۳، ص۳۹۲
[۳۷] قمی، عباس.فوائدالرضویه، ۵۶.

جالب است فراگیری آنان از این استاد فرزانه؛ در زمانی بود که مقدس اردبیلی بر کتاب ارشاد شرحی را می‌نوشت و بخشهای از نوشته اش را به آنان می‌داد تا در عبارت آن نگاه کرده و برخی نوشته‌های غیر فصیح را اصلاح کنند.
[۳۸] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    



صاحب مدارک شخصیتی، بزرگوار دانشمندی فاضل، متبحر، ماهر و محققی تیز بین بود و زاهد و عابد و صاحب ورع بود.
[۳۹] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷.    
او اسوه و جلودار محققان است.
[۴۰] موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۴۹.
او سیدی از سادات ما و بزرگی از بزرگان ما و فقیه از فقهای ما (شیعیان) بود.
[۴۱] تفرشی، سیدمصطفی، نقدالرجال، قم: موسسه آل البیت، ۱۴۱۸، ج۴، ص۲۷۰.

سیدمحمد از کثرت ورع و تقوی و علامندی شدید به اشتغالات علمی زیارت امام رضا (علیه‌السّلام) را ترک نمود زیرا از آن بیم داشت که در صورت مسافرت به ایران؛ شاه عباس کبیر از او بخواهد که وارد دربار شود.
[۴۲] مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، ج۳، ص۳۹۲.

او فقیهی محدث و جامع فنون و علوم بود.
[۴۳] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷.    
و روایاتی را به واسطه اساتیدش از شهیدثانی نقل کرده است.
[۴۴] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷- ۱۶۹.    
که در برخی کتب روایی نقل شده است.
[۴۵] حسینی جلالی، سیدمحمدحسین.فهرس التراث، قم: انتشارات دلیل ما، ج۱، ص۸۲۶.

هر دوی (صاحب مدارک و صاحب معالم) مصداق حقیقی نفس سلیم بودند و در نماز به یکدیگر اقتدا می‌کردند و در درس همدیگر حاضر می‌شدند.
[۴۶] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷.    
فضل این دو مشهورتر از آنست که انکار شود.
[۴۷] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    

هر کدام از این دو نفر که کتابی را تالیف می‌نمودند بر دیگری عرضه میداشتند
[۴۸] قمی، عباس.فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ص۹۹.
و بعد از مذاکره در اطراف مطلب و تنقیح آن با توافق هر دو؛ به تالیف اقدام می‌نمودند.
[۴۹] مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، ج۳، ص۳۹۲.
در این میان بسیار پیش می‌آمد که اگر مساله‌ای از یکی از آن دو پرسیده می‌شد او سئوال کننده را به دیگری (که این مساله را با اجتهاد استنباط وحکم آن را استخراج نموده بود) ارجاع می‌داد و می‌گفت او مرا از زحمت استنباط این سئوال آسوده ساخته است.
[۵۰] مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، ج۳، ص۳۹۲.

آن دو در اخبار طریق خاصی ابداع کردند و به صحیح اعلایی قائل شدند؛ که بر اساس آن بایستی روات حدیث اثنی عشری و عادل باشند و بر عدالتشان نیز دو نفر شهادت داده شده باشد. به این ترتیب آنان بسیاری از اقوال علمای قبل از خود را رد نمودند.
[۵۱] تنکابنی، میرزا محمد.قصص العلما، محمدرضا حاج شریفی خوانساری، قم: حضور، ۱۳۸۰، ص۲۶۹.


سیدمحمد روش فقهی استادش مقدس اردبیلی را دنبال می‌نمود بدین گونه که در احادیث تحقیق و تفحص می‌نمود و آرا و اقوال و دریافتهای علما را دارای حجیت نمی‌دانست.
[۵۲] عظیمی، حبیب الله.تاریخ فقه و فقها، تهران، اساطیر، ۱۳۸۵، ص۲۳۷.
و در عین حال او الگوی محققان و مقتدای نکته پردازان و زبان علمای متاخر بود
[۵۳] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    

سید محمد موسوی عاملی از جمله علمای شیعه است که به وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت قائل و بر آن در تالیفاتش نیز تصریح نموده است.
[۵۴] افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، تعلیقه امل الامل، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، بی تا، ص۷۳.



«صاحب مدارک» با آنکه تالیفات زیادی ندارد ولی آن را به کثرت تحقیق آراسته است
[۵۵] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۸.    
و تالیفاتش منقح، مهذب و حاوی فواید بسیار است.
[۵۶] مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، ج۳، ص۳۸۱.

یکی از تالیفات گرانسنگ او کتاب شریف مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام است.
[۵۷] تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۲۰، ص۲۳۹    
[۵۸] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۸.    
ایشان در این نوشته کتاب شرایع را از اول تا آخر باب حج به صورت تعلیقه و حاشیه شرح نموده است.
[۵۹] مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، ج۳، ص۳۸۱.
از ممیزات این کتاب که در شرح شرایع الاسلام محقق حلی نگاشته شده است متانت در استدلال و اعتماد بر روایات مسلم است که مبتنی بر دلایل عقلیه است. کتاب مدارک هرچند ناقص مانده و فقط مبحث عبادات آن در سه جزء تالیف شده لکن اثری است مورد اعتماد فقها، و از نوشته‌های استوار و فاخر در فقه استدلالی به شمار میرود.
[۶۰] حبیب الله عظیمی، تاریخ فقه و فقها، تهران، اساطیر، ۱۳۸۵، ص۲۳۷.
و مرجع علماء و فقها است.
[۶۱] عباس قمی، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، تهران: کتابخانه مرکزی (علم و صنعت)، بی تا، ص۵۵۹.

لازم به ذکر است که تالیف کتاب شریف مدارک الاحکام در سال ۹۹۸ به پایان رسیده است.
[۶۲] عباس قمی، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ص۵۵۹.

از دیگر تالیفات او می‌توان حاشیة بر الفیة الشهید
[۶۳] افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، تعلیقه امل الامل، ص۷۳.
؛ شرح المختصر النافع
[۶۴] افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، تعلیقه امل الامل، ص۷۳
[۶۵] عباس قمی، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ص۵۵۹
؛ حاشیه بر استبصار و حاشیه بر تهذیب
[۶۶] مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف اشرف: مرتضویه، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۱۵۲.
را نام برد.
برخی انتساب کتابهای؛ شرح قصائد ابن ابی الحدید و حاشیه بر شرح الفیه ابن ناظم
[۶۷] موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر.روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، قم: اسماعیلیان، ۱۳۹۲، ج۷، ص۴۵
[۶۸] قمی، عباس.فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ص۵۵۹.
به ایشان را مردود شمرده‌اند.
[۶۹] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۹، ص۱۵۸ و ج۱۰، ص۷.    



از جمله شاگردان او می‌توان به: سید اسماعیل بن علی کفرحونی، حسن بن علی حانینی، و عبد السلام بن محمد مشغر پدر بزرگ (مادری) مولف کتاب «امل الآمل»، و عبد اللطیف بن علی بن احمد بن ابی جامع عاملی، و علی بن احمد بن موسی نباطی نجفی، و برادرش سید علی بن علی بن ابی الحسن، و محمد امین استرابادی، و علی بن محمد الحر مشغری پدر بزرگ مؤلف کتاب «امل الآمل»، و نجیب الدین علی بن محمد بن مکی جبیلی جبعی، و دیگرانی از بزرگان فقها و علما اشاره نمود.
[۷۰] سبحانی، جعفر.موسوعة طبقات الفقهاء، قم:مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، ج۱۱، ص۲۸۸.    

نوه شهید ثانی؛ بنام شیخ محمد بن حسن بن زین الدین عاملی که از شاگردان صاحب مدارک بوده در رثای استاد فرزانه اش اشعار زیبایی سروده است.
[۷۱] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۸.    



حواشی و تعلیقات گسترده‌ای که بر کتاب مدارک الاحکام نوشته شده نشانگر آن است که این تالیف نقطه عطفی در نوشتار فقهی جهان تشیع بوده است که البته برای کوتاه شدن سخن به برخی از آنها اشاره می‌شود.
برجسته‌ترین حاشیه بر مدارک الاحکام کاری سترگ از استاد بزرگ آیت‌الله وحید بهبهانی است.
[۷۲] تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۶، ص۱۹۶    
و از علمایی که بر این کتاب حواشی و تعلیقاتی نوشته‌اند می‌توان به صاحب مفتاح الکرامه سید جواد حسینی شقرایی نجفی،
[۷۳] تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۶، ص۱۹۶    
محمد امین بن محمد استر آبادی،
[۷۴] تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۶، ص۱۹۶    
ملا عبدالله تونی صاحب وافیه،
[۷۵] تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۶، ص۱۹۷    
مولف کتاب ریاض المسائل،
[۷۶] تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۶، ص۱۹۸    
فرزند صاحب معالم که به شیخ محمد سبط (شهید ثانی) معروف است [۳۷]    ، و محدث بزرگوار شیخ یوسف بحرانی صاحب حدائق اشاره کرد.
[۷۷] تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۶، ص۱۹۸    



سید محمد فرزندی فرزانه داشت که نامش سیدحسین بود.
[۷۸] افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، تعلیقه امل الامل، ص۷۳.
و شیخ حر عاملی در خصوص او گفته: او فقیهی فاضل، ماهر، جلیل القدر و عظیم الشان است که از پدرش و بهاء الدین محمد عاملی درس فراگرفته است.
[۷۹] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۷۹.    

هنگامی که سید حسین در خراسان ساکن شد منصب شیخ الاسلامی به او داده شد و قاضی القضات خراسان هم شد.
[۸۰] بحرانی، یوسف، لولوالبحرین، بمبئی، بی نا، بی تا (چاپ سنگی) ص۴۲.
او علاوه بر این در کنار مضجع شریف امام رضا (علیه‌السّلام) کرسی درسی دایر نمود وعده زیادی از محضر او بهره بردند.
[۸۱] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۷۹.    

سید حسین در سال ۱۰۶۹ وفات یافت و ابراهیم بازوری شاعر معروف آن عضرشعری در مدح او سروده است.
[۸۲] سبحانی، جعفر.موسوعة طبقات الفقهاء، قم:مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، ج۱۱، ص۹۴.    

فرزند دیگرش سید نجم الدین بوده که دانشمند فرزانه‌ای بوده و به همراه دو فرزندش (نوه‌های صاحب مدارک) ابی عبدالله محمد و ابی الصلاح علی، از صاحب معالم دارای اجازه بوده‌اند.
[۸۳] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    



سر انجام این دانشمند کوشا در ۶۲ سالگی
[۸۴] موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۵۵
[۸۵] قمی، عباس.فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ص۵۵۹.
و در شب دهم ربیع الاول سال ۱۰۰۹ درقریه جبع رحلت نمود
[۸۶] حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۹.    
[۸۷] موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۵۰.
گرچه برخی رحلت ایشان را شب شنبه ۱۸ ربیع الاول ۱۰۰۹ قمری می‌دانند.
[۸۸] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    
[۸۹] یوسف بحرانی، لولوالبحرین، ص۴۲.

شعری در وفات ایشان سروده شده که در اصطلاح تاریخ دانان این گونه اشعار دلالت بر تاریخ واقعه‌ای می‌کنند و مورخان آن را «ماده تاریخ» می‌نامند.
و ابن علی سبط ذی المسالک بعد (نجاح) (جد ذوالمدارک)
کلمه «نجاح» در این شعر به حساب حروف ابجد نشانگر عدد۶۲ است که اشاره به سن او و جمله «و جد ذوالمدارک» اشاره به عدد ۱۰۰۹ است که سال وفات اوست.
[۹۰] عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، ج۱، ص۳۵ مقدمه کتاب.

«صاحب معالم» بعد از وفات «صاحب مدارک» بر مزار او این گونه نوشت:
رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه فمنهم من قضی نحبه و منهم من ینتظر و ما بدلوا تبدیلا
[۹۱] احزاب/سوره۳۳، آیه۲۳.    
.

همچنین او در فراغ یار عزیزش ابیاتی سوزناک سرود که بر مزار این عالم پر افتخار نوشته شد.
[۹۲] امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    



۱. ↑ مظفر، محمدحسین، تاریخ شیعه، سیدمحمد باقر حجتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵، ص۲۳۵.
۲. ↑ شوشتری، قاضی سیدنورالله، مجالس المومنین، تهران: اسلامیه، ۱۳۶۵، ج۱، ص۷۷.
۳. ↑ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران:صدر، بی تا، ج۲، ص۱۰۴.    
۴. ↑ عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، قم: مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۰، ج۱، ص۱۱ مقدمه کتاب
۵. ↑ حرعاملی، محمدبن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۵.    
۶. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، حسن امین، بیروت:دارالتعارف للمطبوعات۱۴۰۳، ج۱۰، ص۶.    
۷. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، تهران: خیام، ج۳، ص۳۸۱.
۸. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۸.    
۹. ↑ عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، ج۱، ص۳۵ مقدمه کتاب.
۱۰. ↑ مزاوی، میشل، پیدایش دولت صفوی در ایران، یعقوب آژند، تهران: گستره، ۱۳۶۸، ص۲۸.
۱۱. ↑ مظفر، محمدحسین.تاریخ شیعه، ص۳۰۸.
۱۲. ↑ عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، ج۱، ص۲۲ مقدمه کتاب.
۱۳. ↑ عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، ج۱، ص۲۲ مقدمه کتاب.
۱۴. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    
۱۵. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، تهران: خیام، ج۳، ص۳۸۱.
۱۶. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۶.    
۱۷. ↑ موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، قم: اسماعیلیان، ۱۳۹۲، ج۷، ص۵۴.
۱۸. ↑ محمدبن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۸- ۱۶۹.    
۱۹. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، ج۳، ص۳۹۲.
۲۰. ↑ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران:صدر، بی تا، ج۳، ص۹۰ و صص۲۶۹-۲۷۰.    
۲۱. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷- ۱۶۹.    
۲۲. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷.    
۲۳. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷- ۱۶۹.    
۲۴. ↑ موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۴۸.
۲۵. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، ج۱۱، ص۲۸۸.    
۲۶. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷.    
۲۷. ↑ بحرانی، یوسف، لولوالبحرین، بمبئی، بی نا، بی تا (چاپ سنگی) ص۴۳.
۲۸. ↑ بحرانی، یوسف، لولوالبحرین، بمبئی، بی نا، بی تا (چاپ سنگی) ص۴۳.
۲۹. ↑ موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۴۸
۳۰. ↑ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران:صدر، بی تا، ج۱، ص۳۳۵.    
۳۱. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    
۳۲. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۶.    
۳۳. ↑ قمی، عباس، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ص۵۶۰.
۳۴. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۸- ۱۶۹.    
۳۵. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    
۳۶. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد.ریحانه الادب، تهران: خیام، ج۳، ص۳۹۲
۳۷. ↑ قمی، عباس.فوائدالرضویه، ۵۶.
۳۸. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    
۳۹. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷.    
۴۰. ↑ موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۴۹.
۴۱. ↑ تفرشی، سیدمصطفی، نقدالرجال، قم: موسسه آل البیت، ۱۴۱۸، ج۴، ص۲۷۰.
۴۲. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، ج۳، ص۳۹۲.
۴۳. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷.    
۴۴. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷- ۱۶۹.    
۴۵. ↑ حسینی جلالی، سیدمحمدحسین.فهرس التراث، قم: انتشارات دلیل ما، ج۱، ص۸۲۶.
۴۶. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۷.    
۴۷. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    
۴۸. ↑ قمی، عباس.فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ص۹۹.
۴۹. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، ج۳، ص۳۹۲.
۵۰. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، ج۳، ص۳۹۲.
۵۱. ↑ تنکابنی، میرزا محمد.قصص العلما، محمدرضا حاج شریفی خوانساری، قم: حضور، ۱۳۸۰، ص۲۶۹.
۵۲. ↑ عظیمی، حبیب الله.تاریخ فقه و فقها، تهران، اساطیر، ۱۳۸۵، ص۲۳۷.
۵۳. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    
۵۴. ↑ افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، تعلیقه امل الامل، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، بی تا، ص۷۳.
۵۵. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۸.    
۵۶. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، ج۳، ص۳۸۱.
۵۷. ↑ تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۲۰، ص۲۳۹    
۵۸. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۸.    
۵۹. ↑ مدرس تبریزی، میرزا احمد، ریحانه الادب، ج۳، ص۳۸۱.
۶۰. ↑ حبیب الله عظیمی، تاریخ فقه و فقها، تهران، اساطیر، ۱۳۸۵، ص۲۳۷.
۶۱. ↑ عباس قمی، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، تهران: کتابخانه مرکزی (علم و صنعت)، بی تا، ص۵۵۹.
۶۲. ↑ عباس قمی، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ص۵۵۹.
۶۳. ↑ افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، تعلیقه امل الامل، ص۷۳.
۶۴. ↑ افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، تعلیقه امل الامل، ص۷۳
۶۵. ↑ عباس قمی، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ص۵۵۹
۶۶. ↑ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف اشرف: مرتضویه، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۱۵۲.
۶۷. ↑ موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر.روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، قم: اسماعیلیان، ۱۳۹۲، ج۷، ص۴۵
۶۸. ↑ قمی، عباس.فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ص۵۵۹.
۶۹. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۹، ص۱۵۸ و ج۱۰، ص۷.    
۷۰. ↑ سبحانی، جعفر.موسوعة طبقات الفقهاء، قم:مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، ج۱۱، ص۲۸۸.    
۷۱. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۸.    
۷۲. ↑ تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۶، ص۱۹۶    
۷۳. ↑ تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۶، ص۱۹۶    
۷۴. ↑ تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۶، ص۱۹۶    
۷۵. ↑ تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۶، ص۱۹۷    
۷۶. ↑ تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۶، ص۱۹۸    
۷۷. ↑ تهرانی، شیخ آقا بزرگ.الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، بی نا، ۱۳۲۵، ج۶، ص۱۹۸    
۷۸. ↑ افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، تعلیقه امل الامل، ص۷۳.
۷۹. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۷۹.    
۸۰. ↑ بحرانی، یوسف، لولوالبحرین، بمبئی، بی نا، بی تا (چاپ سنگی) ص۴۲.
۸۱. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۷۹.    
۸۲. ↑ سبحانی، جعفر.موسوعة طبقات الفقهاء، قم:مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، ج۱۱، ص۹۴.    
۸۳. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    
۸۴. ↑ موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۵۵
۸۵. ↑ قمی، عباس.فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ص۵۵۹.
۸۶. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، سید احمد حسینی، بغداد:مکتبة الاندلس، ج۱، ص۱۶۹.    
۸۷. ↑ موسوی خوانساری اصفهانی، میرزا محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۵۰.
۸۸. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    
۸۹. ↑ یوسف بحرانی، لولوالبحرین، ص۴۲.
۹۰. ↑ عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، ج۱، ص۳۵ مقدمه کتاب.
۹۱. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۲۳.    
۹۲. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷.    



سایت پژوهشکده باقرالعلوم، برگرفته از مقاله «سیدمحمد موسوی عاملی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۹.    



جعبه ابزار