• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمدعلی فروغی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


محمدعلی فروغی یکی از شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی تاثیرگذار ایران در اواخر عهد قاجار، پهلوی اول و دوم بود.


محمدعلی فروغی یکی از شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی تاثیرگذار ایران در اواخر عهد قاجار، پهلوی اول و دوم است که در ۱۲۹۴ق/۱۲۵۴ش در تهران زاده شد
[۱] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۸
[۲] و الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۸.
[۳] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱. ۷.
[۴] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۵.
و پس از فوت پدرش محمدحسین خان (۱۳۲۶ق) لقب ذکاء‌الملک به محمدعلی تفویض شد.
[۵] عاقلی، باقر، مشاهیر رجال، تهران، گفتار، ۱۳۷۰، ص۱۶۹
[۶] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۹.
اجداد پدری وی از یهودیان تاجر بغداد بودند که چندین قرن قبل، پس از سکونت در اصفهان مسلمان شدند.
[۷] مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، ۱۳۷۴، چاپ سوم، جلد چهارم، ص۲۵-۲۷.
[۸] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۴.
[۹] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴، تهران، فردوس، ۱۳۸۴، ص۶۳۵.
در عهد ناصری محمدحسین خان از اصفهان به تهران آمده، در دستگاه دولتی قاجار در زمره محققان و شعرای ناصری و مظفری خدمت نمود
[۱۰] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۷و ۱۱۰۸.
و مدتی نیز ریاست دارالترجمه را بر عهده داشت.
[۱۱] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۶.
فروغی با وجود تمام مناصب مهم سیاسی که به دست آورد تا پایان عمر روابط نزدیک خود را با خانواده‌اش حفظ نمود؛ به طوری که پس از فوت پدر سرپرستی برادر و سه خواهرش را بر عهده گرفت.
[۱۲] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۹.
همسر فروغی (تاهل نیمه ربیع‌الاول ۱۳۲۱ق
[۱۳] افشار، ایرج، یادداشت‌های خصوصی محمدعلی فروغی از روزگار بیست و شش سالگی، پیام بهارستان، ۱۳۸۷، دوره دوم، ش۱ و ۲، ص۲۸.
که خواهرزاده نظام‌السلطنه (رضاقلی) بود نیز در سن سی سالگی بر اثر سل درگذشت و فروغی که بعد از آن بیست سال زیست، هرگز ازدواج نکرد.
[۱۴] افشار، ایرج، یادداشت‌های خصوصی محمدعلی فروغی از روزگار بیست و شش سالگی، پیام بهارستان، ۱۳۸۷، دوره دوم، ش۱ و ۲، ص۲۸.
ثمره این ازدواج دو دختر و چهار پسر بود که دو دخترش فرشته و حمیده عروس مصباح‌السلطنه اسدی شدند و سه تن از پسرانش به نام‌های جواد، محسن و مسعود برای تحصیل به خارج رفتند و محمود نیز در ایران از دانشکده حقوق مدرک خود را گرفت و تا حدی از علوم فلسفی و ادبی پدر نیز بهره‌مند شد؛ که البته همگی جزو فعالین در مشاغل سیاسی شدند.
[۱۵] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۲۰.
[۱۶] الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۹.



فروغی تحصیلات آغازین خود را در ادبیات فارسی و عربی نزد پدر
[۱۷] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۸
[۱۸] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۴.
و شخصی به نام مولانا فراگرفت.
[۱۹] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۵.
با ورود به دارالفنون از ۱۳۰۹ق و فراگیری زبان خارجی و سایر رشته‌های آکادمیک تحصیلات تکمیلی را آغاز کرد.
[۲۰] عاقلی، باقر، مشاهیر رجال، تهران، گفتار، ۱۳۷۰، ص۱۶۸ و الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۶۲
[۲۱] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۸
[۲۲] افشار، ایرج، یادداشت‌های خصوصی محمدعلی فروغی از روزگار بیست و شش سالگی، پیام بهارستان، ۱۳۸۷، دوره دوم، ش۱ و ۲، ص۲۸.
وی ابتدا رشته طب را برگزید؛ اما به دلیل کمبود امکانات پزشکی
[۲۳] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۵.
و عدم تناسب آن با ذوقش
[۲۴] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۸.
این رشته را رها کرده به فلسفه و عرفان (نزد اساتیدی چون ابوالحسن جلوه و میرزا طاهر تنکابنی در مدارس معروف تهران،
[۲۵] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۹.
ادبیات و فراگیری زبان‌های فرانسه و انگلیسی روی آورد و توانست آثار زیادی از خود بر جای گذارد.
[۲۶] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۸.
[۲۷] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۵.
فروغی هم‌چنین شاگرد کمال‌الملک در زمینه نقاشی (که آثاری نیز از او برجای مانده) بود و در مقابل به وی فرانسه درس می‌داد.
[۲۸] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۹.



فروغی کار خود را از چهارده، پانزده سالگی در دارالترجمه
[۲۹] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۶.
‌ و نشریه تربیت که پدرش آن را در ۱۳۱۴ق تاسیس کرده بود به عنوان سردبیر، نویسنده و مترجم مقالات فلسفی، تاریخی، اقتصاد و... آغاز کرد.
[۳۰] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۸.
[۳۱] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۹.
هم‌چنین در مدارس مختلف هم‌چون علمیه، ادب، مظفریه و مدرسه علوم سیاسی در ۱۳۱۷ق که بعدها به دانشکده حقوق تبدیل شد، ابتدا به عنوان مترجم برخی کتب درسی و سپس به عنوان معلم فعالیت کرد.
[۳۲] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۸
[۳۳] الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۶۲ .
[۳۴] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۹.
[۳۵] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۶.
[۳۶] افشار، ایرج، یادداشت‌های خصوصی محمدعلی فروغی از روزگار بیست و شش سالگی، پیام بهارستان، ۱۳۸۷، دوره دوم، ش۱ و ۲، ص۲۸.
با فوت پدرش محمدحسین خان که پس از مدتی معلمی‌ ریاست مدرسه سیاسی را بر عهده داشت، این سمت بر عهده محمدعلی گذاشته شد
[۳۷] عاقلی، باقر، مشاهیر رجال، تهران، گفتار، ۱۳۷۰، ص۱۶۹ و الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴.
و تا زمان مشروطیت این شغل را ادامه داد.
[۳۸] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم،

با صدور فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس اول وی به ریاست دبیرخانه مجلس انتخاب شده، انجام امور اداری و مالی مجلس، تاسیس کتابخانه، تنظیم و تحریر نظامنامه داخلی مجلس با استفاده از نظامنامه کشورهای اروپایی را بر عهده داشت و این در حالی است که فعالیت‌های وی در مدرسه سیاسی و نشریه تربیت همچنان ادامه داشت.
[۳۹] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۸
[۴۰] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۰.
وی در دور دوم مجلس شورای ملی به نمایندگی مردم تهران به مجلس راه یافت و چند ماهی به عنوان ریئس و سپس نیابت رئیس فعالیت نمود
[۴۱] الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۶۳.
[۴۲] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۰.
[۴۳] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۶.
و در عین حال معلمی‌ احمدشاه قاجار و در کنار آن امور دربار را نیز که ناصرالملک نایب‌السلطنه احمدشاه عملا به عهده او گذاشته بود، اداره می‌کرد.
[۴۴] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۹.
[۴۵] الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۹.
فروغی در دوران فترت مجلس دوم و سوم در ۱۲۹۰ش در کابینه صمصام‌السلطنه ابتدا وزیر مالیه، سپس وزیر عدلیه شد و در کابینه بعدی به ریاست مشیرالدوله وزیر عدلیه بود.
[۴۶] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول.
[۴۷] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم.
[۴۸] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۷.
او دور سوم نیز به مجلس راه یافت؛ اما با انتصاب وی به ریاست دیوان عالی کشور از مجلس استعفا داد.
[۴۹] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم.
[۵۰] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۸.
پس از جنگ جهانی اول در ۱۲۹۸ش فروغی همراه با مشاورالممالک به منظور طرح دعوای حقوقی و مالی ایران از خسارات جنگ جهانی اول برای شرکت در کنفرانس صلح و رسای راهی پاریس گشت، که به آنان اجازه شرکت در کنفرانس داده نشد.
[۵۱] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۹.
[۵۲] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۰.
[۵۳] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۸.
[۵۴] حقدار، علی‌اصغر، محمدعلی فروغی و ساختارهای نوین مدنی، تهران، کویر، ۱۳۸۴، ص۲۷ به نقل سعید نفیسی
. مصادف بودن قرارداد ۱۹۱۹م بین ایران و انگلیس که طی آن عملاً ایران را تحت‌الحمایه انگلستان قرار می‌داد، در این امر تاثیرگذار بود.
[۵۵] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۹ و ۲۰.
فروغی بعد از کودتای ۱۲۹۹ش به تهران بازگشت و سال ۱۳۰۱ش در کابینه مستوفی ـ که فروغی در جدال مستوفی و مدرس نقش اساسی داشت ـ وزارت خارجه را برعهده گرفت. در چهار کابینه رضاخان سردار سپه (از ۱۳۰۲ش تا ۹ آبان ۱۳۰۴ش) دو بار وزیر خارجه و دو بار وزیر مالیه بود.
[۵۶] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۲.
[۵۷] الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۶۳.
[۵۸] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۱.
[۵۹] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۲۰.


با انتقال سلطنت از قاجار به رضاخان پهلوی توسط مجلس مؤسسان در آذر ۱۳۰۴ش فروغی به عنوان اولین نخست وزیر سلطنت رضاشاه پهلوی (به مدت شش ماه) معرفی شد.
[۶۰] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم.
[۶۱] الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴.
حتی برخی منابع رفتن فروغی به پاریس جهت ثبت‌ نام دو فرزندش جواد و محسن در دانشکده‌های اروپایی را بهانه و انگیزه اصلی از سفر را ملاقات با احمدشاه و اخذ استعفانامه از وی و پرداخت مبلغ هفت میلیون تومان که فروغی این انگیزه را تکذیب می‌نمود، دانسته‌اند.
[۶۲] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۲.
انجام انتخابات مجلس ششم و تاج‌گذاری شاه قبل از افتتاح مجلس ششم و نطق فروغی در مراسم از اقدامات دوران نخست‌وزیری اوست.
[۶۳] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۳.
پس از شش ماه فروغی بر اثر دخالت‌های تیمورتاش ـ وزیر دربار ـ از نخست‌وزیری استعفا داده با موافقت رضاشاه در کابینه مستوفی به صورت اسمی‌ وزیر جنگ گردید (بااین شرط که رضاشاه امور مربوط به جنگ را انجام دهد).
[۶۴] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۴.
[۶۵] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۱.
بعد از گذشت یک سال با استعفای مستوفی فروغی نیز از سمت خود کناره گرفت و به عنوان سفیر کبیر ایران به ترکیه رفت و در همین حین به ریاست هیئت نمایندگی ایران در جامعه ملل برگزیده شد و در ۱۳۰۸ش نیز یک دوره ریاست جامعه ملل را بر عهده داشت.
[۶۶] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول.
[۶۷] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌ معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۳.
[۶۸] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۲۱.
با بازگشت وی به تهران از ۱۳۰۹ش تا شهریور ۱۳۱۲ش وی به وزارت جدیدالتاسیس اقتصاد و دو ماه بعد به صورت توامان به وزارت امور خارجه رسید که البته چند ماه بعد وزارت اقتصاد منحل گردید.
[۶۹] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۴.
[۷۰] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۳.
[۷۱] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۲۲.
مهم‌ترین واقعه حضور وی در کابینه مخبرالسلطنه، هم‌کاری فروغی و تقی زاده در لغو امتیاز دارسی و انعقاد قرارداد جدید نفتی ۱۹۳۳ است.
[۷۲] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۵.
هم‌چنین وی از کسانی است که زمینه‌های سفر رضاشاه به ترکیه را که زمینه‌ساز اقدامات اسلام‌زدایانه وی در ایران شد را فراهم آورد.
[۷۳] الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۹.
[۷۴] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم. از ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۴
که واقعه گوهرشاد پیش آمد و از کار برکنار شد نخست‌وزیری دولت را برعهده داشت.
[۷۵] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۵-۲۷.
[۷۶] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۴.
خویشاوندی با اسدی نایب‌التولیه حرم (دختر فروغی عروس اسدی بود) که از سوی دولتمردان عامل اصلی قیام گوهرشاد معرفی شد و شفاعت فروغی از وی
[۷۷] الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۶۳.
[۷۸] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم.
[۷۹] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۲۳-۳۰.
و در تحلیلی دیگر با توجه به نقشی که وی در شهریور ۱۳۲۰ش ایفا نمود وی ترجیح می‌داد در اوج اقدامات اسلام‌زدایانه رضاخانی و نارضایتی مردمی‌ وجهه روشن‌فکرانه و فاضلانه‌اش را برای آینده حفظ نماید و در حقیقت برای چنین محبوبیتی به چنان مغضوبیتی احتیاج داشت، از مقام خود کناره گرفت.
[۸۰] مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، ۱۳۷۴، چاپ سوم، جلد چهارم.
[۸۱] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جدوم، ص۱۴۰ و ۱۴۱.

پس از شش سال دوری از صحنه ظاهری سیاست در بحبوحه بی‌سامانی کشور و حمله روس و انگلیس به ایران در ۱۳۲۰ش رضاشاه به منظور ساماندهی امور کشور به سراغ فروغی رفته، مجدداً زمام امور کشور را به وی سپرد.
[۸۲] الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۸و ۳۶۳ .
[۸۳] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۵.
پس از مذاکره وی با شوروی و انگلیس مقرر شد رضاشاه از سلطنت کناره گیرد؛ از همین رو پس از بررسی سه گزینه پیشنهادی انگلستان در بازگردان حکومت به قاجار، برقراری رژیم جمهوری و ادامه سلطنت در خاندان پهلوی، با اقدامات فروغی رژیم سلطنتی با استعفای رضاشاه و سوگند پهلوی دوم، محمدرضا شاه تداوم یافت.
[۸۴] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جلدوم، ص۳۹-۴۱.
[۸۵] مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، ۱۳۷۴، چاپ سوم، جهشتم، ص۱۴۲-۱۴۶.
[۸۶] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۳۰-۴۰.
[۸۷] الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۹.
[۸۸] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم.
[۸۹] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۵-۲۷ و ۳۲ و ۵۴.


فروغی که اولین و آخرین نخست‌وزیر پهلوی اول بود، مجدداً پست نخست‌وزیری پهلوی دوم را نیز بر عهده گرفت.
[۹۰] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جدوم، ص۳۷.
[۹۱] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۷.
[۹۲] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۷.
وی در این مدت توانست با تثبیت انتخابات دوره سیزدهم که در زمان رضاشاه صورت گرفته بود،
[۹۳] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۵.
و انعقاد قرارداد سه جانبه با متفقین که بعد از جنگ ایران را ترک کنند، فعالیت سیاسی خود را ادامه دهد،عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۵.؛ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۶۰. اما به علت مخالفت‌هایی که در داخل و خارج به علت‌های مختلف از جمله دادن دادن امتیازات به متفقین طی قرارداد، کمک فروغی به خروج رضاشاه از کشور با چشم‌پوشی از اقدامات جنایت‌کارانه وی و... سرانجام پس از چهار بار ترمیم کابینه پس از شش ماه از نخست‌وزیری کناره گرفت.
[۹۴] مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، ۱۳۷۴، چاپ سوم، جلد چهارم، ص۳۱۸.
[۹۵] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۴۱.
[۹۶] الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۹.
[۹۷] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۵ و ۱۱۱۶.
وی بلافاصله از سوی محمدرضا شاه به وزارت دربار منصوب شد، اما پس از چندی به علت برخی سوءنیت‌هایی که در دربار نسبت به وی وجود داشت، مقرر گردید به عنوان سمت سفیر کبیر به آمریکا عزیمت کند، اما به علت تعلل‌هایی که در رفتن وی صورت گرفت و با شدت یافتن بیماری و سرانجام درگذشت وی بر اثر سکته در ۵ آذر ۱۳۲۱ش در ۶۷ سالگی این ماموریت ناتمام ماند.
[۹۸] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جلد دوم، ص۴۵.
[۹۹] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۴۱-۴۳.
[۱۰۰] الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۹.
[۱۰۱] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۶.
[۱۰۲] عاقلی، باقر، مشاهیر رجال، تهران، گفتار، ۱۳۷۰، ص۱۷۰- ۱۷۵.
[۱۰۳] عبدالله‌پور، احمد، نخست‌وزیران ایران، بی‌جا، انتشارات علمی، ۱۳۶۹، ص۱۵۹-۱۶۴
و نیز نگاه کنید به مهدی نیا، جعفر، زندگی سیاسی محمدعلی فروغی (نخست وزیران ایران ۵)، تهران، پانوس، ۱۳۷۱


فروغی که از سنین جوانی با مقالات و ترجمه‌های خود در نشریه تربیت در زمینه‌های مختلف استعداد خود را به منصه ظهور رساند، با ورود در مدرسه سیاسی کتاب‌های گوناگونی را از زبان‌های خارجی به عنوان کتاب درسی به فارسی ترجمه نمود؛ هم‌چون "ثروت ملل" و "تاریخ ملل مشرق زمین".
[۱۰۴] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۸.
بیشترین آثار علمی‌ فروغی در زمان کناره‌گیری وی از سیاست در فاصله سال‌های ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۰ش پدید آمد که ترجمه سه جلد کتاب "سیر حکمت در اروپا" و "شرح اشارات بوعلی سینا" از جمله آن‌هاست.
[۱۰۵] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۷ – ۳۰.
[۱۰۶] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۸.
[۱۰۷] فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۳۰.
در اواخر عمر نیز تصمیم به نگارش خاطرات خود گرفت که بیش از ۵۰ صفحه تقریر نکرده بود که اجل به وی مهلت نداد ـ بیشتر مطالب آن درباره پدرش و رویه او در تعلیم و تربیت فرزندان و طریقه تالیفات اوست.
[۱۰۸] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۸.
اما به هر حال می‌توان آثار وی را که بیش از ده‌ها جلد است را شامل کتاب، مقالات، نامه‌ها، خطابه‌ها، مقدمه‌ها، ترجمه‌ها و تصحیح‌ها، در زمینه ادبیات، تاریخ، حقوق، فلسفه، اقتصاد، سیاسی و... دانست.
[۱۰۹] حقدار، علی‌اصغر، محمدعلی فروغی و ساختارهای نوین مدنی، تهران، کویر، ۱۳۸۴، ص۱۶۵- ۱۶۸.



فراماسونری که در سراسر دنیا به صورت آزاد و در راستای منافع برخی دول بزرگ هم‌چون انگلیس حرکت می‌کند، از جمله تشکیلاتی است که به طور رسمی‌ فعالیت خود را از زمان قاجار در ایران آغاز نمود. پدر فروغی نیز از متاثرین میرزا ملکم خان از پیشکسوتان ترویج فرهنگ غرب و فراماسونری در ایران بود و فروغی هم از فراماسون‌های ایران شد.
[۱۱۰] رائین، اسماعیل، فراموش‌خانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷، جلد اول، ص۴۰ و ۲۵۳.
[۱۱۱] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جدوم، ص۳۵.
وی در ۱۲۸۶ش در ۳۲ سالگی از بنیان‌گذاران لژ بیداری ایران بود و به مقام استاد اعظم با عنوان خاص چراغدار نائل شد.
[۱۱۲] رائین، اسماعیل، فراموش‌خانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷، جلد اول، ص۴۰، ۲۵۳، ۶۴۲، ۶۸۲ و جلد دوم، ص۱۹۹ و ۱۱۲.
[۱۱۳] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۲۰.
او به همراه وثوق‌الدوله و دبیرالملک برای اولین بار قانون اساسی و سایر اسناد بنیادی فراموسونری را به فرمان لژ بیداری ایران از فرانسه به فارسی ترجمه کرد.
[۱۱۴] رائین، اسماعیل، فراموش‌خانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷، جلد اول، ص۴۰ و ۲۵۳.
[۱۱۵] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جدوم، ص۳۵.
فروغی از فراماسون‌های مورد حمایت انلگیسی‌ها بود،
[۱۱۶] مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، ۱۳۷۴، چاپ سوم، جلد چهارم، ص۲۳.
و در مقابل نیز فروغی حامی‌سرسخت انگلیس بوده، پابرجایی حیات ایران را تنها با مدیریت انگلیس می‌دانست.
[۱۱۷] رائین، اسماعیل، فراموش‌خانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷، جلد اول، ص۴۵۳و ۴۵۴.
[۱۱۸] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جلد دوم، ص۳۶.
به گفته اشرف پهلوی فروغی از پیشنهادات انگلیسی‌ها به رضاشاه برای پست نخست‌وزیری بود.
[۱۱۹] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۴۵.

از نظر فردوست، فروغی فردی دانشمند، بااستعداد، پرکار و از نظر ظاهری فردی باوقار بود، لذا به مغز متفکر فراماسونری ایران بدل شد و نام او بر فرهنگ رسمی‌ دوره پهلوی از دبستان تا دانشگاه سایه افکنده بود.
[۱۲۰] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جدوم، ص۳۶.
فروغی مدیر و معلم مدرسه علوم سیاسی (دانشکده حقوق) بود که توسط فراماسون‌های سرشناس ـ میرزا نصرالله خان مشیرالدوله و پسرش میرزا حسن خان ـ بنیان نهاده شد و با جذب طبقه حاکمه، دولت‌مردان سیاسی ایرانِ آینده را پرورش داد؛
[۱۲۱] رائین، اسماعیل، فراموش‌خانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷، جلد اول، ص۴۵۲ و ۴۵۱.
به گونه‌ای که مجتبی مینوی می‌گوید تمام دوره درس خواندن و نشو نمای ما با تالیفات فروغی‌ها و اسم خاندان فروغی به هم پیچیده بود.
[۱۲۲] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جدوم، ص۳۶ به نقل از مینوی.

فردوست معتقد است فروغی حلقه واسط نسل کهن فراماسون‌های عهد قاجار با نسل بعد بود و روح فراماسونری را از طریق اهرم حکومت و سیاست در کالبد فرهنگ جدید ایران دمید و در دوران خانه‌نشینی استعدادهای برجسته علمی‌ و فرهنگی را جذب کرد و با کمک‌های مادی و سیاسی مورد حمایت قرار داد و بر مشاهیر فرهنگی زمان خود نفوذ معنوی زیادی داشت. وی‌اندیشه‌پرداز سلطنت پهلوی بود. رواج باستان‌گرایی و حتی علاقه‌اش به شاهنامه فردوسی و صرف وقت بر آن، تا جایی که در راستای سلطنت پهلوی به جعلیاتی در ابیات کشیده شد و ملک‌الشعرای بهار را به واکنش واداشت و حتی برخی‌اندیشمندان مسلمان هم‌چون سهرودی را نه به عنوان حکمای اسلامی‌ بلکه به مثابه میراث‌ دانایان ایران باستان معرفی نمود.
[۱۲۳] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جلد دوم، ص۴۱-۴۴


۱. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۸
۲. ↑ و الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۸.
۳. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱. ۷.
۴. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۵.
۵. ↑ عاقلی، باقر، مشاهیر رجال، تهران، گفتار، ۱۳۷۰، ص۱۶۹
۶. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۹.
۷. ↑ مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، ۱۳۷۴، چاپ سوم، جلد چهارم، ص۲۵-۲۷.
۸. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۴.
۹. ↑ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴، تهران، فردوس، ۱۳۸۴، ص۶۳۵.
۱۰. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۷و ۱۱۰۸.
۱۱. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۶.
۱۲. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۹.
۱۳. ↑ افشار، ایرج، یادداشت‌های خصوصی محمدعلی فروغی از روزگار بیست و شش سالگی، پیام بهارستان، ۱۳۸۷، دوره دوم، ش۱ و ۲، ص۲۸.
۱۴. ↑ افشار، ایرج، یادداشت‌های خصوصی محمدعلی فروغی از روزگار بیست و شش سالگی، پیام بهارستان، ۱۳۸۷، دوره دوم، ش۱ و ۲، ص۲۸.
۱۵. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۲۰.
۱۶. ↑ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۹.
۱۷. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۸
۱۸. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۴.
۱۹. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۵.
۲۰. ↑ عاقلی، باقر، مشاهیر رجال، تهران، گفتار، ۱۳۷۰، ص۱۶۸ و الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۶۲
۲۱. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۸
۲۲. ↑ افشار، ایرج، یادداشت‌های خصوصی محمدعلی فروغی از روزگار بیست و شش سالگی، پیام بهارستان، ۱۳۸۷، دوره دوم، ش۱ و ۲، ص۲۸.
۲۳. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۵.
۲۴. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۸.
۲۵. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۹.
۲۶. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۸.
۲۷. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۵.
۲۸. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۹.
۲۹. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۶.
۳۰. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۸.
۳۱. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۹.
۳۲. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۸
۳۳. ↑ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۶۲ .
۳۴. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۰۹.
۳۵. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۶.
۳۶. ↑ افشار، ایرج، یادداشت‌های خصوصی محمدعلی فروغی از روزگار بیست و شش سالگی، پیام بهارستان، ۱۳۸۷، دوره دوم، ش۱ و ۲، ص۲۸.
۳۷. ↑ عاقلی، باقر، مشاهیر رجال، تهران، گفتار، ۱۳۷۰، ص۱۶۹ و الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴.
۳۸. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم،
۳۹. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۸
۴۰. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۰.
۴۱. ↑ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۶۳.
۴۲. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۰.
۴۳. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۶.
۴۴. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۹.
۴۵. ↑ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۹.
۴۶. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول.
۴۷. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم.
۴۸. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۷.
۴۹. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم.
۵۰. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۸.
۵۱. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۹.
۵۲. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۰.
۵۳. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۱۸.
۵۴. ↑ حقدار، علی‌اصغر، محمدعلی فروغی و ساختارهای نوین مدنی، تهران، کویر، ۱۳۸۴، ص۲۷ به نقل سعید نفیسی
۵۵. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۹ و ۲۰.
۵۶. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۲.
۵۷. ↑ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۶۳.
۵۸. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۱.
۵۹. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۲۰.
۶۰. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم.
۶۱. ↑ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴.
۶۲. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۲.
۶۳. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۳.
۶۴. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۴.
۶۵. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۱.
۶۶. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول.
۶۷. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌ معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۳.
۶۸. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۲۱.
۶۹. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۴.
۷۰. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۳.
۷۱. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۲۲.
۷۲. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۵.
۷۳. ↑ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۹.
۷۴. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم. از ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۴
۷۵. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۵-۲۷.
۷۶. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۴.
۷۷. ↑ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۶۳.
۷۸. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم.
۷۹. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۲۳-۳۰.
۸۰. ↑ مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، ۱۳۷۴، چاپ سوم، جلد چهارم.
۸۱. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جدوم، ص۱۴۰ و ۱۴۱.
۸۲. ↑ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۸و ۳۶۳ .
۸۳. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۵.
۸۴. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جلدوم، ص۳۹-۴۱.
۸۵. ↑ مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، ۱۳۷۴، چاپ سوم، جهشتم، ص۱۴۲-۱۴۶.
۸۶. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۳۰-۴۰.
۸۷. ↑ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۹.
۸۸. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم.
۸۹. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۵-۲۷ و ۳۲ و ۵۴.
۹۰. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جدوم، ص۳۷.
۹۱. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۷.
۹۲. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۷.
۹۳. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۵.
۹۴. ↑ مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، ۱۳۷۴، چاپ سوم، جلد چهارم، ص۳۱۸.
۹۵. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۴۱.
۹۶. ↑ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۹.
۹۷. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۵ و ۱۱۱۶.
۹۸. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جلد دوم، ص۴۵.
۹۹. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۴۱-۴۳.
۱۰۰. ↑ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، لندن، چاپ پکا، ۱۳۷۴، ص۳۵۹.
۱۰۱. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۶.
۱۰۲. ↑ عاقلی، باقر، مشاهیر رجال، تهران، گفتار، ۱۳۷۰، ص۱۷۰- ۱۷۵.
۱۰۳. ↑ عبدالله‌پور، احمد، نخست‌وزیران ایران، بی‌جا، انتشارات علمی، ۱۳۶۹، ص۱۵۹-۱۶۴
۱۰۴. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۱۸.
۱۰۵. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۲۷ – ۳۰.
۱۰۶. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۸.
۱۰۷. ↑ فروغی، محمود، خاطرات محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی و سفیر سابق ایران در آمریکا)، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۸۳، ص۳۰.
۱۰۸. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۱۸.
۱۰۹. ↑ حقدار، علی‌اصغر، محمدعلی فروغی و ساختارهای نوین مدنی، تهران، کویر، ۱۳۸۴، ص۱۶۵- ۱۶۸.
۱۱۰. ↑ رائین، اسماعیل، فراموش‌خانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷، جلد اول، ص۴۰ و ۲۵۳.
۱۱۱. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جدوم، ص۳۵.
۱۱۲. ↑ رائین، اسماعیل، فراموش‌خانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷، جلد اول، ص۴۰، ۲۵۳، ۶۴۲، ۶۸۲ و جلد دوم، ص۱۹۹ و ۱۱۲.
۱۱۳. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰، جلد دوم، ص۱۱۲۰.
۱۱۴. ↑ رائین، اسماعیل، فراموش‌خانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷، جلد اول، ص۴۰ و ۲۵۳.
۱۱۵. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جدوم، ص۳۵.
۱۱۶. ↑ مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، ۱۳۷۴، چاپ سوم، جلد چهارم، ص۲۳.
۱۱۷. ↑ رائین، اسماعیل، فراموش‌خانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷، جلد اول، ص۴۵۳و ۴۵۴.
۱۱۸. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جلد دوم، ص۳۶.
۱۱۹. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، بی‌جا، نشر علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم، جلد اول، ص۴۵.
۱۲۰. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جدوم، ص۳۶.
۱۲۱. ↑ رائین، اسماعیل، فراموش‌خانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷، جلد اول، ص۴۵۲ و ۴۵۱.
۱۲۲. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جدوم، ص۳۶ به نقل از مینوی.
۱۲۳. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم، جلد دوم، ص۳۸ به نقل علی‌محمد نقوی جلد دوم، ص۴۱-۴۴


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «محمدعلی فروغی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۲۳.    



جعبه ابزار