معرفی موضوعی تفاسیر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

قرآن در بردارنده حقايق بزرگ از عالم غيب براي عالم محسوس و ماده است كه رسيدن به آنها نيازمند تفسير و تبيين است عميق بودن معاني قرآن، و اقتضاي ساختار قرآن: ايجاز و اشاره به بيان احكام عبادي و عملي ضرورت ایجاب می کند که توسط پيامبر و ائمه و علماي مفسرين به تبع آنها، آيه‌هاي قرآن را تفسير نمايند. و روشهای تفسیری مختلفی برای آن وجود دارد که این نوشتاردر صدد بیان آن می باشد.

---

قرآن شگفت‌ترين كتاب و بزرگترين معجزه تاريخ است كه از آغاز جهان هستي تاكنون بي‌نظير مانده و خواهد ماند.
ضرورت تفسير قرآن را مي‌توان در چند امر دانست:

۱.۱ - قرآن در بردارنده حقایق عالم غیب

الف) قرآن در بردارنده حقايق بزرگ از عالم غيب براي عالم محسوس و ماده است كه رسيدن به آنها نيازمند تفسير و تبيين است عميق بودن معاني قرآن، اقتضاء دارد كه پيامبر و معصومين (عليهم‌السّلام) به تفسير آنها بپردازند.

۱.۲ - نزول تدریجی متناسب با واقعه

ب) قرآن كتابي است كه به تدريج و در ساليان دراز نازل شد و در هر مورد، به تناسب نزول آن، نكاتي بيان شده كه با در كنار هم قرار گرفتن همه آنها از نظر موضوع و هدف، پرده از معاني نهايي آن برداشته و درك و عمل به آن روشن خواهد شد كه درك باطن آن نيازمند به تفسير و تأويل است.

۱.۳ - ایجاز و اختصار قرآن

ج) قرآن كتابي است كه به اقتضاي ساختار خود، به ايجاز و اشاره به بيان احكام عبادي و عملي و... پرداخته است لذا ضرورت دارد توسط پيامبر و ائمه و علماي مفسرين به تبع آنها، آيه‌هاي قرآن را تفسير نمايند. و مي‌توان گفت اولين مفسر قرآن، شخص پيامبر اسلام (صلّي‌الله‌عليه‌و‌آله)بوده است.

---

مقصود از روش تفسيري، مستند و يا مستنداتي است كه مفسران در فهم و تفسير آيات قرآن از آن بهره گرفته‌اند كه از آن مي‌توان به منهج تفسيري نيز تعبير کرد. آن مستند يا نقل است كه به تفسير به مأثور يا روايي معروف است. يا عقل است كه به تفسير اجتهادي معروف است. آنچه در روش تفسير ملاك است گرايش غالب مفسر است نه گرايش محض مفسر.
قبل از هر چيز لازم است اقسام و تعريف آنها ذكر شود.

۲.۱ - روش تفسیر نقلی

الف) روش تفسسير به مأثور (نقلي): آن است كه در تفسير آيه از اثر و نقل استفاده شود خواه آن اثر آيات ديگر قرآن باشد يا كلام معصوم (عليه‌السّلام) يا كلام صحابه و تابعين.

۲.۲ - تفسیر اجتهادی

ب) تفسير اجتهادي: آن است كه مفسر در تفسير آيه از خرد و عقل بيشتر استفاده كند و با مذاق‌هاي مختلف و گرايش‌هاي متفاوت به قرآن بنگرد. و داراي اقسام ذيل است:

۲.۲.۱ - تفسیر ادبی

۱. تفسير ادبي: مفسران با گرايش به مباحث ادبي و نحوي به تفسير اجتهادي قرآن مي‌پردازند.

۲.۲.۲ - تفسیر بلاغی و بیانی

۲. تفسير بلاغي و بياني: مفسران با گرايش به جنبه بلاغي عبارات و كلمات قرآن و ساختار و اساليب كلام مانند كنايه، تشيبه، تمثيل و... مي‌پردازد.

۲.۲.۳ - تفسیر لغوی

۳. تفسير لغوي: اهتمام غالب مفسران به شناخت و اجتهاد در لغات و ريشه و اشتقاق قرآن است.

۲.۲.۴ - تفسیر فقهی

۴. تفسير فقهي: در تفسيرهاي فقهي، همّت و اجتهاد بيشتر مفسران، به شناخت و دريافت احكام فقهي الهي از آيات قرآن است.

۲.۲.۵ - تفسیر کلامی

۵. تفسير كلامي: مفسران با سبك و گرايش كلامي براساس مكتب خود به تفسير آيات مي‌پردازند.

۲.۲.۶ - تفسیر فلسفی

۶. تفسير فلسفي: مفسر با گرايش و مذاق فلسفي به تفسير قرآن مي‌پردازد.

۲.۲.۷ - تفسیر عرفانی

۷. تفسير عرفاني: مفسر آيات قرآن را به سبك عرفاني و باطن و رمزي و اشاري تفسير مي‌كند.

۲.۲.۸ - تفسیر ترتیبی

۸. تفسير ترتيبي: مفسران به جنبه‌هاي اخلاقي و هدايتي قرآن مي‌پردازند.

۲.۲.۹ - تفسیر اجتماعی

۹. تفسير اجتماعي: مفسر از منظر پديده‌ها و حوادث اجتماعي به آيات مي‌نگرد.

۲.۲.۱۰ - تفسیر علمی تجربی

۱۰. تفسير علمي ـ تجربي: در تفسير‌هاي علمي، برخي سعي بر تطبيق نظريه‌هاي علمي خود بر قرآن هستند و بعضي‌ها به دنبال اشارات علمي قرآن هستند.

۲.۲.۱۱ - تفسیر جامع

۱۱. تفسير جامع: مفسر در تفسير خود به دو روش روايي و عقلي استناد كند. (سيد محمد علي ايازي، المفسرون حياتهم و مهجهم،‌ تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، ۱۴۱۴ ق/ و محمد هادي معرفت، التفسير و المفسرون في ثوبه القثيب، چ ۱، مشهد، دانشگاه علوم اسلامي، ج ۲، ۱۴۱۹ ق/ روش‌هاي تفسير قرآن، دكتر سيدرضا مؤدّب، انتشارات اشراق، چ ۱، ۱۳۸۰.)

---

بعد از اين مقدمه به اسامي مفسران و تفسير آنها اعم از شيعه و سني مي‌پردازيم:

۳.۱ - تفسیر فرات کوفی

۱. تفسير فرات كوفي؛ فرات بن ابراهيم كوفي، قرن سوم و چهارم، زبان عربي.

۳.۲ - تفسیرعیاشی

۲. تفسير عياشي؛ ابونصر محمد بن مسعود عياشي سلمي سمرقندي (م ۳۲۰ ق) از سوره حمد تا پايان سوره كهف موجود است و نيمي ديگر مفقود شده است و به زبان عربي است.

۳.۳ - تفسیر قمی

۳. تفسير قمي، علي بن ابراهيم قمي (م ۳۲۹ ق) به زبان عربي است، محققان در انتساب اين تفسير به علي بن ابراهيم ترديد دارند.

۳.۴ - تفسیر منهج الصادقین

۴. منهج الصادقين في الزام المخالفين؛ ملّا فتح الله كاشاني (م ۹۸۸ ق) به زبان فارسي است. از او تفسير «زبدة التفاسير» و «خلاصة المنهج» منتشر شده است.

۳.۵ - تفسیر صافی

۵. الصافي في تفسير القرآن، ملّا محسن محمد بن مرتضي ملقّب به فيض كاشاني، (م ۱۰۹۱ ق) به زبان عربي است.

۳.۶ - تفسیر البرهان

۶. البرهان في تفسير القرآن؛ سيد هاشم بن سليمان حسيني بحراني (م ۱۱۰۷ ق) به زبان عربي است.

۳.۷ - تفسیر نور الثقلین

۷. نور الثقلين؛ عبد علي بن جمعه عروسي حويزي (م ۱۱۱۲ ق) به زبان عربي است.

۳.۸ - تفسیر المعین

۸. المعين؛ مولي نور الدين محمد بن مرتضي كاشاني (م ۱۱۱۵ ق) به زبان عربي است و كل آيات را تفسير نموده است.

۳.۹ - تفسیر کنز الدقائق

۹. كنز الدقائق و بحر الغرائب؛ ميرزا محمد مشهدي (م ۱۱۲۵ ق) و به زبان عربي است و كل آيات را تفسير نموده است.

۳.۱۰ - تفسیر الجوهر الثمین

۱۰. الجوهر الثمين في تفسير الكتاب المبين؛ سيد عبدالله شبّر كاظمي نجفي (م ۱۲۴۲ ق) به زبان عربي است. مؤلف داراي تفسير كبير معروف به صفوة التفاسير و تفسير صغير معروف به تفسير الوجين، خلاصه‌اي از تفسير كبير مي‌باشد.

۳.۱۱ - بحار العرفان و معدن الایمان

۱۱. بحر العرفان و معدن الايمان؛ شيخ محمد صالح برغاني (م ۱۲۷۱ ق) به زبان عربي است. تفسير ديگر او «كنز العرفان في تفسير القرآن» و «معدن الانوار» است.

۳.۱۲ - مقتنيات الدرر و ملتقطات الثمر

۱۲. مقتنيات الدرر و ملتقطات الثمر؛ سيد علي حائري طهراني (م ۱۳۴۰ ق) به زبان عربي است شامل تمامي آيات قرآن است.

۳.۱۳ - تفسیر نفحات الرحمن

۱۳. نفحات الرحمن في تفسير القرآن و تبيين الفرقان؛ محمد بن عبدالرحيم نهاوندي (م ۱۳۷۰ ق) عربي و فارسي است (مزجي) به تمامي آيات پرداخته است.

۳.۱۴ - تفسیر التبیین

۱۴. التبيين في شرح آيات المواعظ و البراهين؛ شيخ ميرزا ابوتراب شهيدي (م ۱۳۷۵ ق) و به زبان فارسي است.

۳.۱۵ - تفسیر اثناعشري

۱۵. تفسير اثناعشري؛ حسين بن احمد حسيني شاه عبدالعظيمي (م ۱۳۸۴ ق)، به زبان فارسي است.

۳.۱۶ - تفسیر الجديد

۱۶. الجديد في تفسير القرآن المجيد؛ شيخ محمد حبيب الله سبزواري، (م ۱۴۰۹ ق) و به زبان عربي است.

۳.۱۷ - تفسیر اطيب البيان

۱۷. اطيب البيان في تفسير القرآن؛ سيد عبدالحسين طيّب، (م ۱۴۱۱ ق) و به زبان فارسي است.

۳.۱۸ - تفسیر احسن الحديث

۱۸. احسن الحديث؛ سيد علي اكبر قرشي، از مفسران معاصر قرن چهاردهم و به زبان فارسي و در بردارنده تمامي آيات است.

۳.۱۹ - تفسیر جامع

۱۹. تفسير جامع؛ سيد ابراهيم بروجردي؛ از علماي معاصر (قرن چهاردهم) و به زبان عربي است.

---

بعد از ذکر اسامی مفسران و تفسير شيعه، اسامي مفسران و تفسير از اهل تسنن مي‌پردازيم:

۴.۱ - تفسیر القرآن

۱. تفسير القرآن؛ عبدالرزاق بن همام صنعاني، (م ۲۱۱ ق) به زبان عربي است و تفسير او در بردانده، تمام سوره‌ها نيست.

۴.۲ - تفسیر كتاب الله العزيز

۲. تفسير كتاب الله العزيز؛ هود بن محكم هوّاري، (م ۲۸۰ ق) به زبان عربي است و از عالمان خوارج اباضيه مي‌باشد.

۴.۳ - تفسیر النسائي

۳. تفسير النسائي؛ ابو عبدالرحمن احمد بن شعيب بن علي النسائي، (م ۳۰۳ ق) و به زبان عربي است و در بردارنده تمامي آيات نيست.

۴.۴ - تفسیر جامع البيان

۴. جامع البيان في تفسير القرآن؛ ابوجعفر محمد بن جرير بن يزيد طبري (م ۳۱۰ ق) به زبان عربي است.

۴.۵ - تفسیر القرآن العظيم

۵. تفسير القرآن العظيم؛ ابو محمد عبدالرحمن بن ابي حاتم رازي (م ۳۲۷ ق) به زبان عربي است. تفسير او دربردارنده بخشي از آيات قرآن است.

۴.۶ - تفسیر بحر العلوم

۶. بحر العلوم؛ ابوليث نصر بن محمد سمرقندي بلخي، (م ۳۷۵ ق) و به زبان عربي است.

۴.۷ - تفسیر الكشف و البيان

۷. الكشف و البيان عن تفسير القرآن؛ احمد بن ابراهيم ثعلبي نيشابوري (م ۴۲۷ ق) و به زبان عربي است. تفسير او به طور كامل موجود نيست.

۴.۸ - تفسیر معالم التنزيل

۸. معالم التنزيل في تفسير القرآن؛ حسين بن مسعود بغوي، (م ۵۱۶ ق) و به زبان عربي است.

۴.۹ - تفسیر المحرر الوجيز

۹. المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز؛ ابومحمد بن عبدالحق ابن عطيه، (م ۵۴۳ ق) و به زبان عربي است.

۴.۱۰ - تفسیر التسهيل لعلوم التنزيل

۱۰. التسهيل لعلوم التنزيل؛ محمد بن احمد بن محمد بن جزي كلبي، (م ۷۴۱ ق) و به زبان عربي است.

۴.۱۱ - لباب التأويل في معاني التنزيل

۱۱. لباب التأويل في معاني التنزيل؛ علي بن محمد شيخي بغدادي خازن، (م ۷۴۱ ق) و به زبان عربي است.

۴.۱۲ - تفسیر القرآن العظيم

۱۲. تفسير القرآن العظيم؛ عماد الدين ابوالفداء اسماعيل بن كثير قرشي دمشقي، (م ۷۷۴ ق) و به زبان عربي است.

۴.۱۳ - تفسیر جواهر الحسان

۱۳. جواهر الحسان في تفسير القرآن، ابو زيد عبدالرحمن بن محمد ثعالبي، (م ۸۷۵ ق) و به زبان عربي است.

۴.۱۴ - الدرّ المنثور في التفسير بالمأثور

۱۴. الدرّ المنثور في التفسير بالمأثور؛ جلال الدين ابوالفضل عبدالرحمن بن ابي بكر سيد حلي، (م ۹۱۱ ق) و به زبان عربي است.

۴.۱۵ - فتح البيان في مقاصد القرآن

۱۵. فتح البيان في مقاصد القرآن؛ ابوالطيب سيد محمد بن حسن قنوحي (م ۱۳۰۷ ق) به زبان عربي و در بردارنده تمامي آيات است.

---

۵.۱ - تفسیر های ادبی شیعه

تفسيرهاي ادبي شيعه:
۱. التحصيل في مختصر التفصيل ؛ ابو العباس احمد تميمي اندلسي (م ۴۴۰ ق) در بردارنده كل آيات است و به زبان عربي است.
۲. تفسير جوامع الجامع؛ دين الاسلام ابوعلي فضل بن حسن طبرسي، (م ۵۴۸ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات مي‌باشد و تفسير مجمع البيان و الكافي الثاقي را نيز تدوين كرد.

۵.۲ - تفسيرهاي ادبي اهل سنت

۱. البحر المحيط؛ اثير الدين ابوحيان محمد بن يوسف بن حيان اندلسي غرناملي (م ۷۴۵ ق) داراي مذهب مالكي است و به زبان عربي است.
۲. عناية القاضي و كفاية الراضي علي تفسير البيضاوي؛ معروف به حاشية خفاجي؛ احمد بن محمد بن عمر شهاب الدين خفاجي مصري، (م ۱۰۶۹ ق) داراي مذهب حنفي و به زبان عربي است
۳. تفسير القرآن و اعرابه و بيانه؛ شيخ محمد علي حله دره، قرن چهاردهم، (معاصر)، و به زبان عربي است.

۵.۳ - تفسيرهاي بلاغي اهل سنت

۱. الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الاقاويل في وجوه التأويل؛ جار الله محمود بن عمر زمخشري (م ۵۳۸ ق) به زبان عربي و داراي مذهب حنفي است.
۲. ن ظم الدرر في تناسب الايات و السور؛ برهان الدين ابوالحسن ابراهيم بن عمر بقاعي، معروف به تفسير بقاعي، (م ۸۸۵ ق) مذهب شافعي و به زبان عربي است.
۳. ارشاد العقل السليم الي مزايا القرآن الكريم؛ ابوالسعود محمد بن محمد بن مصطفي عمادي، (م ۹۸۲ ق)، به زبان عربي و داراي مذهب حنفي است.

۵.۴ - تفسيرهاي لغوي شيعه

۱. تفسير غريب القرآن الكريم؛ فخر الدين طريحي، (م ۱۰۸۷ ق) به زبان عربي است.
۲. تفسير شبّر؛ سيد عبدالله شبّر كاظمي نجفي، (م ۱۲۴۲ ق) به زبان عربي است.
۳. معدن الانوار و مشكاة ‌الاسرار؛ شيخ محمد صالح برغاني حائري، (م ۱۲۷۱ ق) به زبان عربي است و شامل بخشي از آيات قرآن است.

۵.۵ - تفسيرهاي لغوي اهل سنت

۱. تفسير معاني القرآن؛ ابوزكريا يحيي بن زياد ديلمي، معروف به فراء، (م ۲۰۷ ق) به زبان عربي است.
۲. معاني القرآن؛ علي بن حمزه كسائي، (م ۱۸۹ ق)
۳. معاني القرآن؛ ابواسحاق زجاج، (م ۳۱۱ ق)
۴. معاني القرآن؛ ابوجعفر غاس، (م ۳۳۸ ق)
۵. تفسير غريب القرآن؛ ابو محمد عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينوري، (م ۲۷۶ ق)
۶. تفسير مفردات الفاظ قرآن؛ ابوالقاسم حسين بن محمد بن مفضل، معروف به راغب اصفهاني، (م ۵۰۳ ق) به زبان عربي است.
۷. تفسير وجوه قرآن؛ ابوالفضل جيش بن ابراهيم تفليسي، (م ۶۰۰ ق) به زبان فارسي است.
۸. تفسير الوجوه و النظائر في القرآن؛ ابوعبدالله حسين بن محمد دامغاني، قرن هشتم، به زبان عربي است.
۹. تفسير مبهمات القرآن؛ ابو عبدالله محمد بن علي بلشي، (م ۷۸۲ ق) به زبان عربي است.
۱۰. تفسير غريب القرآن؛ سراج الدين ابو حفض عمر بن ابي الحسن، (م ۸۰۴ ق) به زبان عربي است.
۱۱. تفسير جلالين؛ جلال الدين محلي، (م ۸۶۴ ق) و جلال الدين سيوطي، (م ۹۱۱ ق) جلال الدين محلي تفسير سوره كهف تا پايان قرآن را تأليف كرده و مابقي را سيوطي به اتمام رساند.

۵.۶ - تفسيرهاي فقهي شيعه

۱. تفسير احكام القرآن؛ قطب الدين ابي الحسين سعيد بن هبة الله راوندي (م ۵۷۳ ق) به زبان عربي است.
۲. كنز العرفان في فقه القرآن؛ جمال الدين مقداد بن عبدالله سيوري، معروف به فاضل مقداد، (م ۸۲۶ ق) و به زبان عربي است، به شكل موضوعي آيات الاحكام را تفسير كرده است.
۳. تفسير شاهي؛ سيد امير ابوالفتح حسيني جرجاني شيعي (م ۹۷۶ ق) به زبان فارسي روان و براساس ابواب فقهي نوشته شده است.
۴. زبدة البيان في احكام القرآن؛ احمد بن محمد اردبيلي (م ۹۹۳ ق) معروف به مقدس اردبيلي است تفسير او براساس ابواب فقهي و به زبان عربي است.
۵. منتهي المرام في شرح آيات الاحكام؛ محمد بن حسين بن امام قاسم بن محمد، (م ۱۰۶۷ ق) داراي مذهب زيدي و به زبان عربي نوشته است.
۶. مالك الافهام الي آيات الاحكام؛ جواد كاظمي، (م قرن ۱۱ ق) براساس ابواب فقهي و به زبان عربي نوشته شده است.
۷. تحصيل الاطمينان في مطالب زبدة البيان؛ مير سيد محمد ابراهيم حسيني قزويني، (م ۱۱۴۹ ق) به زبان عربي است.
۸. تفسير آيات الاحكام؛ سيد محمد حسين طباطبائي يزدي، (م ۱۳۸۶ ق) به زبان عربي است، فقط به آيات الاحكام پرداخته است، و براساس ترتيب قرآن است.

۵.۷ - تفسيرهاي فقهي اهل سنت

۱. تفسير احكام القرآن؛ محمد بن ادريس شافعي، (م ۲۰۴ ق) به دست ابوبكر احمد بن حسين بيهقي نيشابوري (م ۴۵۸ ق) جمع آوري شده است و به زبان عربي است.
۲. تفسير احكام القرآن؛ ابوبكر احمد بن علي الرازي جصّاص، (م ۳۷۰ ق) مذهب حنفي و به زبان عربي است.
۳. تفسير احكام القرآن؛ عماد الدين ابوالحسن علي بن محمد طبري كياهراسي، (م ۵۰۴ ق) داراي مذهب شافعي و به زبان عربي است.
۴. تفسير احكام القرآن؛ ابوبكر محمد بن عبدالله بن محمد اندلسي، معروف به تفسير ابن عربي، (م ۵۴۳ ق) داراي مذهب مالكي و به زبان عربي نوشته شده است.
۵. الجامع لاحكام القرآن؛ ابوعبدالله محمد بن احمد انصاري قرطبي، (م ۶۷۱ ق) در بر دارند تمامي آيات قرآن و به زبان عربي است.
۶. [[|التفسيرات الاحمديه]]؛ احمد بن ابي سعيد بن عبدالله (م ۱۱۳۰ ق) مذهب حنفي و به زبان عربي است براساس ترتيب آيات قرآن است.
۷. نيل المرام من تفسير آيات الاحكام؛ ابوالطيب سيد محمد صديق بن حسن خان قنوجي بخاري، (م ۱۳۰۷ ق) به زبان عربي است شامل آيات القرآن به ترتيب قرآن است.
۸. تفسير آيات الاحكام؛ محمد علي سايس (م ۱۳۹۶ ق) مذهب او شافعي و به زبان عربي است.
۹. روائع البيان في تفسير آيات الاحكام؛ محمد علي صابون (م قرن ۱۴ قرن) (معاصر) از عالمان اشعري مذهب و به زبان عربي نوشته است و تفسير آيات الاحكام براساس ترتيب آيات قرآن نوشته است. صاحب تفسير ديگري به نام «صفوة التفاسير» است.

۵.۸ - تفسيرهاي كلامي اهل سنت

۱. تأويلات القرآن؛ ابومنصور محمد بن محمود ماتريدي، (م ۳۲۳ ق) داراي حنفي مذهب و معتقد به اشعري است، در بردارنده تمامي آيات و به زبان عربي است.
تفسير ديگر او «تأويلات اهل السنة و تفسير ماتريدي» است.
۲. متشابه القرآن ‌؛ قاضي عبدالجبار همداني (م ۴۱۵ ق) مذهب او شافعي و معتزلي است و تفسير او به زبان عربي است.
۳. تنزيه القرآن عن المطاعن؛ قاضي عبدالجبار همداني، (م ۴۱۵ ق) به زبان عربي است شامل بخشي از آيات قرآن است و تفكر اعتزالي دارد.
۴. مدارك التنزيل و حقائق التأويل؛ عبدالله بن احمد بن محمود نفي از عالمان قرن هفتم و به زبان عربي است. ايشان از متكلمان اشعري مذهب مي‌باشد و به نقد عقايد معتزله مي‌پرداخت.
۵. بيان المعاني ؛ عبدالقادر ملا خويش ال غاري، از عالمان معاصر (قرن چهاردهم) حنفي مذهب و اشعري مرام و در بردارنده تمامي آيات و به زبان عربي است.

۵.۹ - تفسيرهاي كلامي شيعه

۱. حدائق ذات بهجة؛ ابويوسف عبدالسلام قزويني، (م ۴۸۸ ق) معروف به تفسير قزويني مي‌باشد. به زبان عربي و در بردارنده تمامي آيات قرآن است.
۲. متشابه القرآن و مختلفه؛ ابن شهر آشوب مازندراني، (م ۵۸۳ ق) تفسير او زبان عربي و به موضوعات آيات متشابه بوده است نه ترتيبي.
۳. بلابل القلاقل؛ ابومكارم محمود بن محمد حسني؛ از علماي قرن هفتم و به زبان فارسي نوشته است به ترتيب آيات قرآن و در بردارنده آياتي كه با لفظ «قل» شروع مي‌شود.
۴. دقائق التأويل و حقائق التنزيل؛ ابومكارم محمود بن محمد حسني، از عالمان قرن هفتم و تفسير او به زبان فارسي است و به ترتيب آيات قرآن و در بردارنده آياتي كه داراي عبارت‌هاي «يا ايها الذين امنوا»، «ان الذين امنوا»، « الم تر» است.
۵. جلاء الذهان و جلاء الاحزان؛ ابو محاسن حسين بن حسن جرجاني از عالمان قرن هشتم هجري و به زبان فارسي است.
۶. فتح القدير؛ محمد بن علي بن عبدالله شوكاني، (م ۱۲۵۰ ق) او داراي مذهب شيعي زيدي است و به زبان عربي نوشته است.
۷. لوامع التنزيل و سواطع التأويل ؛ ابوالقاسم رضوي لاهوري؛ (م ۱۳۲۴ ق) و به زبان فارسي است ايشان از قاره هند و كل آيات را تفسير نمودند و داراي ۳۰ مجلد مي‌باشد.
۸. الفرقان؛ شيخ محمد صادق طهراني؛ قرن ۱۴ هجري (معاصر) به زبان عربي است.

۵.۱۰ - تفسيرهاي فلسفي شيعه

۱. تفسير ابن سينا؛ ابوعلي سينا، از عالمان قرن چهارم است و سوره‌هاي؛ اعلي، اخلاص، فلق، ناس، آيه ۱۱ فصلت، و آيه نور، و ديگر سوره‌ها تفسير كرده است.
۲. تفسير القرآن الكريم؛ محمد بن ابراهيم صدرالدين شيرازي، معروف به صدر المتألهين (م ۱۰۵۰ ق) و به زبان عربي است و شامل سوره‌هاي؛ فاتحه، واقعه، يس، اعلي، حديد، جمعه است.
۳. تحفة الابرار في تفسير القرآن ؛ ملا محمد ملائكه، در قرن ۱۲ و به زبان عربي است. تفسير او شامل تمامي آيات مي‌باشد.
۴. تفسير رضوان؛ ميرزا عبدالوهاب، (م ۱۲۹۴ ق) به زبان عربي و شامل بخشي از آيات و سور قرآن مانند: حمد، توحيد، واقعه، يس، اعلي، و حديد است.

۵.۱۱ - تفسيرهاي عرفاني شيعه

۱. تفسير شاه نعمت الله؛ نعمت الله كرماني (م ۸۳۴ ق) و به زبان عربي است.
۲. غنائم العارفين في تفسير القرآن المبين؛ شيخ محمد علي برغاني قزويني (م ۱۲۶۹ ق) و كل آيات را تفسير نموده و به زبان عربي است.
۳. مناظر الانوار و مظاهر الاسرار في تفسير كتاب الله الملك الجبار؛ محمد تقي قزويني، (م ۱۲۷۰ ق) به زبان عربي و در بردارنده تمامي آيات قرآن است.
۴. ب يان السعاده في مقامات العبادة؛ سلطان محمد بن حيدر گنابادي، (م ۱۳۲۷ ق) به زبان عربي و دربردارنده تمامي آيات قرآن است.
۵. الغيب و الشهادة من خلال القرآن؛ محمد علي بازوري، معاصر (قرن ۱۴) و به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است.
۶. اسرار العشق؛ شيخ اسدالله ايزد گشب، (م ۱۳۶۶ ق) تفسير سوره يوسف است.
۷. بحرالاسرار، ميرزا محمد تقي كرماني؛ (م ۱۲۱۵ ق) تفسير سوره حمد است.
۸. تفسير سوره حمد؛ امام خميني، معاصر، تفسير سوره حمد است.

۵.۱۲ - تفسيرهاي عرفاني اهل سنت

۱. تفسير القرآن العظيم؛ سهل بن عبدالله تستري؛ (م ۲۸۳ ق) و در بردارنده بخشي از آيات قرآن است.
۲. لطائف الاشارات؛ ابوالقاسم عبدالكريم بن هوازن قشيري، (م ۴۶۵ ق) داراي مذهب شافعي و به زبان عربي است و كل آيات را تفسير نموده است.
۳. كشف الاسرار و عدة الابرار؛ ابوالفضل رشيد الدين ميبدي، قرن ششم هجري، داراي مذهب شافعي و اشعري مذهب و به زبان فارسي و در بردارنده كل قرآن است و معروف به تفسير كشف الاسرار، خواجه عبدالله انصاري نيز مي‌باشد.
۴. رحمة من الرحمن؛ محيي الدين محمد بن علي بن محمد بن عبدالله العربي، معروف به ابن عربي، (م ۶۳۸ ق) و به زبان عربي است، و داراي مذهب مالكي مي‌باشد و شامل بعضي از آيات مي‌باشد.
۵. تبصير الرحمن و تيسير المنّان؛ علي بن احمد بن ابراهيم مهايمي، (م ۸۳۵ ق) داراي مذهب حنفي و به زبان عربي است. در بردارنده تمامي آيات به جز سوره حمد است.
۶. الفواتح الالهيه و المفاتيح الغيبيه الموضحة للكلم القرآنيه و الحكم الفرقانيه؛ نعمة الله بن محمود نخجواني، (م ۹۲۰ ق) و به زبان عربي است و در بردارنده كل آيات است.
۷. روح البيان؛ اسماعيل حقي بروسوي، (م ۱۱۲۷ ق) به زبان عربي و داراي مذهب حنفي و در كلام اشعري بوده است. و كل آيات را تفسير نموده است.
۸. الفتوحات الالهيه؛ سليمان بن عمر عجيلي، معروف به جمل، (م ۱۲۰۴ ق) به زبان عربي و داراي مذهب شافعي است.
۹. مراحل لبيد ؛ شيخ محمد بن عمر نووي، (م ۱۳۱۶ ق) داراي مذهب شافعي و به زبان عربي و شامل كل آيات است.

۵.۱۳ - تفسيرهاي ترتيبي شيعه

۱. خلاصة البيان في تفسير القرآن؛ سيد هاشم حسيني ميردامادي، (م ۱۳۸۰ ق) به زبان فارسي و شامل تمامي آيات قرآن است.
۲. پرتوي از قرآن؛ آيت الله سيد محمود طالقاني، (م ۱۳۹۹ ق) و به زبان فارسي و شامل بخشي از آيات از جمله سوره حمد تا بخشي از سوره نساء و جزء آخر قرآن است.
۳. روان جديد؛ ميرزا محمد ثقفي، (م ۱۴۰۶ ق) و به زبان فارسي و شامل كل آيات است.
۴. من وحي القرآن؛ سيد محمد حسين فضل الله؛ از عالمان معاصر (قرن ۱۴) و به زبان عربي است. و شامل كل آيات است.
۵. تقريب القرآن الي الاذهان؛ سيد محمد حسيني شيرازي، از عالمان معاصر (قرن ۱۴) به زبان عربي و شامل كل آيات است.

۵.۱۴ - تفسيرهاي ترتيبي اهل سنت

۱. المنار؛ شيخ محمد عبده و محمد رشيد رضا از عالمان قرن چهاردهم هجري و داراي مذهب شافعي و اشعري مرام است و تفسير آنها تا پايان سوره يوسف است.
۲. تفسير المراغي؛ شيخ احمد بن مصطفي مراغي (م ۱۳۷۱ ق) به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است. و مذهب او شافعي و اشعري مرام بوده است.
۳. في ظلال القرآن؛ سيد قطب، (م ۱۳۸۶ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۴. الاساس في التفسير؛ سعيد حوي، (م ۱۴۱۱ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۵. الواضح؛ شيخ محمد محمود مجازي، قرن معاصر (۱۴) به زبان عربي و در بردارنده كل آيات است.

۵.۱۵ - تفسيرهاي اجتماعي شيعه

۱. تفسير عاملي؛ ابراهيم عاملي، (م ۱۳۴۷ ق) به زبان فارسي و شامل كل سوره‌هاي قرآن است.
۲. الاء الرحمن في تفسير القرآن؛ محمد جواد بلاغي نجفي، (م ۱۳۵۲ ق) و به زبان عربي و شامل سوره‌هاي فاتحه، بقره، آل عمران، نساء و بخشي از مائده است.
۳. الكاشف؛ محمد جواد مغنيه، (م ۱۴۰۰ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۴. مخزن العرفان، كنزالعرفان؛ سيده نصرت بنت محمد علي امين، (م ۱۴۰۳ ق) به زبان فارسي و شامل كل آيات است.
۵. منشور جاويد؛ علامه جعفر سبحاني، از عالمان معاصر (۱۴)، و به زبان فارسي و به شكل تفسير موضوعي نگاشته است.
۶. الوجيز في تفسير الكتاب العزيز؛ علي محمد دخيل؛ از عالمان معاصر (۱۴) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۷. من هدي القرآن؛ سيد محمد تقي مدرسي، از عالمان معاصر، به زبان عربي و شامل كل سوره‌هاست.

۵.۱۶ - تفسيرهاي اجتماعي اهل سنت

۱. بدايع التفسير؛ شمس الدين ابن قيّم، (م ۱۳۵۰) به زبان عربي و شامل بخش زيادي از سوره‌هاي قرآن است و ۱۰۹ سوره قرآن را تفسير نموده است.
۲. التحرير و التنوير؛ محمد طاهر بن عاشورا؛ قرن چهاردهم، به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۳. الحديث؛ محمد عزه دروزه نابلسي، (م ۱۴۰۰ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۴. التفسير القرآني للقرآن؛ عبدالكريم خطيب، از عالمان معاصر، مذهب شافعي، به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۵. المنير؛ رهبة الزحيلي، از عالمان حنفي و معاصر و به زبان عربي و شامل كل آيات است.

۵.۱۷ - تفسير علمي تجربي اهل سنت

۱. كشف الاسرار النورانيه القرآنيه؛ محمد بن احمد اسكندري، (م ۱۳۰۶ ق) به زبان عربي و شامل بخشي از سوره‌هاي قرآن است.
۲. الجواهر في تفسير القرآن؛ شيخ طنطاوي بن جوهر مصري، (م ۱۳۵۸ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۳. التفسير العلمي للايات الكونيه؛ احمد حنفي، معاصر (۱۴) به زبان عربي و شامل بخشي از آيات قرآن است.
۴. التفسير الفريد للقرآن المجيد؛ محمد عبدالمنعم الجمال، معاصر (۱۴)، به زبان عربي و شامل كل آيات قرآن است.

۵.۱۸ - تفسيرهاي جامع شيعه

۱. التبيان في تفسير القرآن؛ محمد بن حسن طوسي، معروف به شيخ طوسي، (م ۴۶۰ ق) به زبان عربي و شامل تمامي آيات است.
۲. مجمع البيان في تفسير القرآن؛ فضل بن حسن طبرسي، (م ۵۴۸ ق) به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است.
۳. روض الجنان و روح الجنان؛ شيخ ابوالفتوح رازي، قرن ششم، به زبان فارسي و شامل تمامي آيات قرآن است.
۴. حجة التفاسير؛ سيد عبدالحجة بلاغي، (م ۱۳۹۹ ق) به زبان فارسي شامل تمامي آيات است.
۵. الميزان، علامه سيد محمد حسين طباطبائي، (م ۱۴۰۲ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۶. تفسير نمونه؛ آية الله ناصر مكارم شيرازي به ياري جمعي از فضلاء، معاصر، و به زبان فارسي و شامل كل آيات است.
۷. البصائر؛ يعسوب الدين رستگار جويباري، معاصر به زبان عربي و شامل كل آيات است.

۵.۱۹ - تفسيرهاي جامع اهل سنت

۱. مفاتيح الغيب؛ ابوعبدالله محمد بن حسين طبرستاني رازي معروف به فخر رازي، (م ۶۰۲ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است. او شافعي مذهب است.
۲. انوار التنزيل و اسرار التأويل؛ ناصر الدين ابوسعيد عبدالله بن عمر، معروف به بيضاوي، (م ۶۹۱ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است. از عالمان شافعي مذهب است.
۳. روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني؛ شهاب الدين سيد محمود اكوسي بغدادي (م ۱۲۷۰ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است. از عالمان حنفي مذهب و اشعري مرام است.
۴. صفوة التفاسير؛ محمد علي بن جميل صابوني، از عالمان معاصر، به زبان عربي و شامل كل آيات است. و داراي مرام اشعري است.

---

آشنایی با تفاسیر (کتاب)؛ تفاسیر اجتهادی؛ تفاسیر اجتماعی (علوم قرآنی)؛ آثار تفسیر تابعین؛ آثار تفسیر عرفانی

---