• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

رکوع

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



در حال ویرایش
رکوع خم شدن را می‌گویند و در شرع به خم شدن خاص در نماز اطلاق می‌شود. از احکام عنوان یاد شده به تفصیل در باب صلات سخن گفته‏اند.

فهرست مندرجات

۱ - رکوع در لغت و اصطلاح
۲ - حقیقت شرعی در رکوع
۳ - حکم تکلیفى
۴ - رکنیت
       ۴.۱ - تفصیل قدما
       ۴.۲ - زیاد کردن رکوع از روی سهو
۵ - واجبات رکوع
       ۵.۱ - انحناء
              ۵.۱.۱ - نهادن دستها بر زانوها
              ۵.۱.۲ - وجوب خم شدن متعارف
              ۵.۱.۳ - خم شدن زن در رکوع
              ۵.۱.۴ - قول در عدم تفاوت بین زن و مرد
              ۵.۱.۵ - نمازگزار ناتوان از خم شدن
              ۵.۱.۶ - عدم قدرت بر خم شدن در حال ایستاده
              ۵.۱.۷ - رکوع در حال نشسته
              ۵.۱.۸ - شرط انحنا به قصد رکوع
              ۵.۱.۹ - اگر مطلقا امکان خم شدن نباشد
       ۵.۲ - ذکر
       ۵.۳ - طمأنینه
              ۵.۳.۱ - طمأنینه هنگام ذکر مستحب
              ۵.۳.۲ - طمأنینه هنگام ذکر مطلق
              ۵.۳.۳ - ترک طمأنینه سهوا یا عمدا
              ۵.۳.۴ - رکن بودن طمأنینه در کلام قدما
              ۵.۳.۵ - منظور از رکن بودن در کلام قدما
              ۵.۳.۶ - طمأنینه در مسمای رکوع
       ۵.۴ - بلند کردن سر از رکوع و ایستادن
       ۵.۵ - طمأنینه پس از رکوع
       ۵.۶ - تکبیر
۶ - مستحبات رکوع
۷ - مکروهات رکوع
۸ - درک رکوع امام جماعت
۹ - درک رکعت دوم نماز جمعه در رکوع
۱۰ - نماز آیات به جماعت
۱۱ - پانویس
۱۲ - منبع



رکوع در لغت به معناى خم شدن و پایین انداختن سر، و در شرع، در خم شدن خاص به کار رفته است.
[۲] مستند العروة (الصلاة) ج۴، ص۶.




آیا رکوع به لحاظ معنا داراى حقیقت شرعی است؛ بدین معنا که در شرع مقدس مفهوم و معنایى جدید- غیر از معنای لغوی آن- پیدا کرده است، یا داراى حقیقت شرعى نیست، بلکه در شرع نیز در همان معناى لغوى به کار رفته و تنها قیودى در آن لحاظ شده است؟ مسئله اختلافی است.
[۵] مستندالعروة (الصلاة) ج۴، ص۶-۷.




رکوع از اجزای واجب نماز؛ اعم از فریضه و نافله است که در هر رکعت یک بار انجام مى‏گیرد، جز نماز آیات که در هر رکعت از آن پنج رکوع واجب است.



رکوع- علاوه بر وجوب- از ارکان نماز است؛ بدین معنا که ترک یا زیاد کردن آن حتى از روى سهو موجب بطلان نماز مى‏شود. البته در ترک سهوی، چنانچه قبل از دخول در رکن بعدى (سجود) متذکر شود، واجب است برگردد و آن را به جا آورد. در این صورت نمازش صحیح است؛ اما اگر پس از دخول در رکن بعدى متذکر گردد، به قول مشهور نمازش باطل است؛ خواه در دو رکعت نخست باشد یا دو رکعت پایانى نمازهای چهار رکعتی.
[۸] غایة المرام ج۱، ص۱۹۷.


۴.۱ - تفصیل قدما


برخى قدما میان دو رکعت نخست و دو رکعت آخر تفصیل داده و گفته‏اند: اگر در دو رکعت آخر، پس از هر دو سجده متذکر شود، بر مى‏گردد و رکوع را به جا مى‏آورد و سجده را دوباره انجام مى‏دهد و در این صورت نمازش صحیح است.
جریان حکم یاد شده در رکعت دوم نیز از برخى قدما نقل شده است.
بلکه از برخى دیگر از آنان تعمیم حکم یاد شده به همه رکعتها نقل شده است.

۴.۲ - زیاد کردن رکوع از روی سهو


زیاد کردن رکوع از روى سهو بنابر قول مشهور- که ترک سهوى آن را موجب بطلان نماز مى‏دانند- حکم ترک سهوى رکوع را دارد، مگر در نماز جماعت که چنانچه مأموم پیش از امام سر از رکوع بردارد، بنابر قول مشهور واجب است دوباره به رکوع رود و از امام متابعت کند.




۵.۱ - انحناء


خم شدن به اندازه‏اى که دستها به زانوها برسد؛ لیکن این مسئله که خم شدن باید به اندازه‏اى باشد که‏ گودى کف دست به زانو برسد یا رسیدن سر انگشتان کفایت مى‏کند، اختلافى است.
[۱۷] مستند العروة (الصلاة) ج۴، ص۶-۱۱.


۵.۱.۱ - نهادن دستها بر زانوها


البته نهادن دستها بر زانوها در حال رکوع واجب نیست؛
هرچند برخى، احتیاط واجب را در نهادن دانسته‏اند.

۵.۱.۲ - وجوب خم شدن متعارف


خم شدن باید به گونه متعارف باشد. از این رو، خم شدن به یکى از دو پهلو و یا پایین آوردن باسن و بالا بردن زانوها و مانند آن صحیح نیست.

۵.۱.۳ - خم شدن زن در رکوع


برخى براى زن، خم شدن در حدى که دست به زانو برسد را واجب ندانسته و گفته‏اند: براى زن خم شدن به اندازه‏اى که دست به ران (بالاى زانو) برسد کفایت مى‏کند؛
بلکه آن را براى زن مستحب دانسته‏اند؛

۵.۱.۴ - قول در عدم تفاوت بین زن و مرد


لیکن در مقابل، برخى در مقدار واجب از انحنا تفاوتى بین مرد و زن قائل نشده‏اند؛ اما در مقدار مستحب (خم شدن به گونه‏اى که گودى دستها بر سر زانوها قرار گرفته و زانوها به عقب کشیده شوند) قائل به تفاوت شده و آن را تنها به مرد اختصاص داده‏اند.
[۲۹] مستندالعروة (الصلاة) ج۴، ص۶۰-۶۱.


۵.۱.۵ - نمازگزار ناتوان از خم شدن


نماز گزار ناتوان از خم شدن به مقدار واجب، تا حدّ ممکن خم مى‏شود؛
لیکن برخى، احتیاط را در خم شدن به اندازه ممکن و اشاره کردن با سر دانسته‏اند.
[۳۱] مستند العروة (الصلاة) ج۴، ص۳۴.

برخى دیگر احتیاط را در تکرار نماز به هر دو صورت؛ رکوع با خم شدن به مقدار ممکن و اشاره دانسته‏اند.

۵.۱.۶ - عدم قدرت بر خم شدن در حال ایستاده


کسى که ایستاده نماز مى‏گزارد چنانچه خم شدن براى رکوع برایش امکان‏پذیر نباشد، در صورتى که بتواند در حالت نشسته به رکوع رود، آیا براى او نشسته رکوع کردن واجب است یا ایستاده نماز خواندن و با سر اشاره کردن براى رکوع؟ مسئله محل اختلاف است.
[۳۴] مستند العروة (الصلاة) ج۴، ص۳۵-۳۶.

برخى، احتیاط را در گزاردن نماز به هر دو صورت دانسته‏اند.

۵.۱.۷ - رکوع در حال نشسته


کسى که نشسته رکوع مى‏کند باید به اندازه‏اى خم شود که صورتش برابر زانوهایش قرار گیرد و افضل، قرار گرفتن صورت محاذى محل سجده است.
برخى، بلند کردن رانها را نیز در حال رکوع واجب دانسته‏اند.
بعضى گفته‏اند: خم شدن به مقدارى که به نظر عرف رکوع در حال نشسته بر آن صادق باشد، کفایت مى‏کند.

۵.۱.۸ - شرط انحنا به قصد رکوع


آیا شرط است انحنا به قصد رکوع باشد یا شرط نیست؟ مسئله اختلافى است. بسیارى قائل به قول نخست اند. بنابر این قول، اگر نماز گزار به قصدى دیگر، همچون برداشتن چیزى از زمین خم شود، باید براى رکوع دوباره بایستد و سپس به رکوع رود.

۵.۱.۹ - اگر مطلقا امکان خم شدن نباشد


کسى که خم شدن برایش مطلقا؛ خواه ایستاده یا نشسته امکان ندارد، به قول مشهور براى رکوع با سر اشاره مى‏کند و در صورت عدم امکان آن، با دو چشم- به بستن آن به قصد رکوع و باز کردن به قصد بلند شدن از رکوع- رکوع مى‏کند.

۵.۲ - ذکر


بى شک ذکر خداوند متعال در رکوع واجب است؛ لیکن در اینکه گفتن هر ذکر مشتمل بر تنزیه و ستایش خداوند، همچون تکبیر، تهلیل و تسبیح
کفایت مى‏کند، یا خصوص تسبیح واجب است، اختلاف مى‏باشد. بنابر قول دوم، در کفایت مطلق تسبیح یا وجوب یک بار تسبیح کبری‏ (سُبحانَ رَبىَ العَظیمِ وَ بِحَمدِهِ) یا وجوب سه بار آن و یا تخییر بین یک بار تسبیح کبرى‏ و سه بار تسبیح صغری‏ (سُبحانَ اللَّه) اختلاف است؛ چنان که در تسبیح کبرى‏ آیا آوردن «وَ بِحَمدِهِ» واجب است یا گفتن «سُبحانَ رَبىَ العَظیم» کفایت مى‏کند؟ اختلاف مى‏باشد. بنابر قول دوم، افزودن آن مستحب خواهد بود. در حال ضرورت نیز گفتن یک بار «سُبحانَ اللَّه» کفایت مى‏کند.

۵.۳ - طمأنینه


واجب است بدن نماز گزار هنگام اداى ذکر واجب رکوع آرام و بی حرکت باشد.

۵.۳.۱ - طمأنینه هنگام ذکر مستحب


در وجوب طمأنینه هنگام گفتن ذکر مستحب، اختلاف است. بر وجوب آن ادعای اجماع شده است.
[۵۴] مستمسک العروة ج۶، ص۱۴۳-۱۴۴.
[۵۵] مستمسک العروة ج۶، ص۳۰۴.


۵.۳.۲ - طمأنینه هنگام ذکر مطلق


البته نسبت به ذکرى که استحبابش مطلق است و اختصاص به نماز ندارد، طمأنینه در آن واجب نیست.

۵.۳.۳ - ترک طمأنینه سهوا یا عمدا


ترک عمدی طمأنینه هنگام ذکر واجب رکوع موجب بطلان نماز است. لیکن ترک سهوى آن موجب بطلان نماز نیست؛ ولى چنانچه قبل از سر برداشتن از رکوع متذکر گردد باید ذکر را با طمأنینه تکرار کند.

۵.۳.۴ - رکن بودن طمأنینه در کلام قدما


ظاهر کلام بعض قدما رکن بودن طمأنینه است؛

۵.۳.۵ - منظور از رکن بودن در کلام قدما


لیکن به گفته برخى، مقصود از رکن بودن در کلام بعض قدما در این مورد و دو مورد بعدى، وجوب طمأنینه، در مقابل قول به عدم وجوب آن است، نه آنکه همچون رکوع از ارکان نماز است که با ترک آن هرچند از روى سهو نماز باطل شود.
[۵۹] تلخیص الخلاف، ص۱۱۹-۱۲۰.


۵.۳.۶ - طمأنینه در مسمای رکوع


برخى گفته‏اند: فقدان طمأنینه در اصل (مسمای) رکوع، هرچند از روى سهو، موجب بطلان نماز است؛ لیکن با رعایت طمأنینه در اصل رکوع، ترک آن از روى سهو در حال ذکر موجب بطلان نماز نمى‏شود.
[۶۰] مستندالعروة (الصلاة) ج۴، ص۲۸-۲۹.


۵.۴ - بلند کردن سر از رکوع و ایستادن


بنابر این، چنانچه نماز گزار بدون عذر و از روى عمد قبل از سربرداشتن از رکوع و ایستادن به سجده رود، نمازش باطل است؛ اما اگر از روى سهو باشد نماز باطل نمى‏شود؛ لیکن در صورتى که قبل از رفتن به سجده متذکر شود باید برگردد و بایستد و سپس به سجده رود.
ظاهر کلام برخى قدما رکن بودن این واجب است.

۵.۵ - طمأنینه پس از رکوع


واجب است نماز گزار پس از بلند شدن از رکوع راست بایستد و پس از آنکه بدنش آرام گرفت به سجده رود. بنابر این، ترک عمدى طمأنینه در حال ایستادن موجب بطلان نماز مى‏شود.
ظاهر کلام برخى قدما رکن بودن این طمأنینه است.

۵.۶ - تکبیر


به قول برخى قدما براى رفتن به رکوع، گفتن تکبیر واجب است. نظر مشهور استحباب آن است.



۱. به قول مشهور، تکبیر قبل از رکوع. برخى قدما قائل به وجوب آن شده‏اند.
۲. گذاشتن کف دستها بر سر زانوها با انگشتان باز.
۳. باز کردن و گشودن دستها از دو پهلو، مانند دو بال گشوده براى مرد و ترک آن براى زن.
۴. نهادن دست راست بر زانوى راست پیش از نهادن دست چپ بر زانوى چپ.
۵. کشیدن زانوها به عقب و صاف کردن پشت و موازى قراردادن گردن با آن.
۶. قرار دادن زانوها به موازات یکدیگر.
۷. فاصله انداختن بین پاها به اندازه یک وجب.
۸. به قول مشهور، نگاه‏کردن بین دو پا؛ لیکن برخى، بستن چشمها را درحال رکوع مستحب دانسته‏اند. برخى نیز قائل به تخییر بین نگاه کردن و بستن چشمها شده‏اند.
۹. تکرار ذکر رکوع و ختم آن به عدد فرد، همچون سه، پنج و هفت.
۱۰. خواندن دعاهای وارد شده قبل و بعد از ذکر واجب رکوع.
۱۱. گفتن ذکر صلوات بر محمد و آل محمد قبل یا بعد از ذکر واجب رکوع.
۱۲. گفتن «سَمِعَ اللَّهُ لِمَن حَمِدَهُ» بعد از سر برداشتن از رکوع.
۱۳. بلند کردن دستها بعد از رکوع پس از ایستادن به قول گروهى؛ مشهور آن را مستحب ندانسته‏اند. برخى تکبیر را نیز با بلندکردن دستها، مستحب دانسته‏اند.
[۷۶] مستمسک العروة ج۶، ص۳۳۸-۳۳۹.

۱۴. گذاشتن دستها بر روى رانها (بالاى زانوها) براى زن.



۱. موازى یکدیگر قرار ندادن گردن و پشت با فرو افکندن سر و کمان کردن پشت یا صاف کردن پشت و پایین انداختن سر و یا جلو دادن سینه و به داخل بردن پشت، همچون زین اسب.
۲. چسباندن دستها به پهلو براى مرد.
۳. کمان کردن زانوها و عقب کشیدن پشت به تصریح برخى.
۴. نهادن دستها بر یکدیگر و نیز بین زانوها. ظاهر کلام برخى حرمت آن است.
۵. خارج کردن دستها از آستین و قراردادن در زیر لباس.
۶. تلاوت قرآن.



به قول مشهور، درک رکوع امام جماعت یک رکعت محسوب مى‏شود.



همچنین به قول مشهور، کسى که در نماز جمعه به رکوع رکعت دوم نماز رسیده، نماز جمعه را درک کرده و باید رکعت دوم نمازش را خود بخواند.



به قول مشهور، در نماز آیات به جماعت، مأموم نمى‏تواند پس از رکوعِ نخست؛ اعم از رکعت اول و دوم، به امام اقتدا کند؛ بلکه باید قبل یا در اثناى اولین رکوع اقتدا نماید.


 
۱. الحدائق الناضرة ج۸، ص۲۳۴.    
۲. مستند العروة (الصلاة) ج۴، ص۶.
۳. الحدائق الناضرة ج۸، ص۲۳۶.    
۴. جواهر الکلام ج۱۰، ص۷۴.    
۵. مستندالعروة (الصلاة) ج۴، ص۶-۷.
۶. جواهر الکلام ج۱۰، ص۶۹.    
۷. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۵۳۷.    
۸. غایة المرام ج۱، ص۱۹۷.
۹. جواهرالکلام ج۱۰، ص۶۹.    
۱۰. جواهرالکلام ج۱۲، ص۲۴۳.    
۱۱. المبسوط ج۱، ص۱۰۹.    
۱۲. مختلف الشیعة ج۲، ص۳۶۳.    
۱۳. المبسوط ج۱، ص۱۱۹.    
۱۴. مستمسک العروة ج۷، ص۲۶۹-۲۷۱.    
۱۵. الحدائق الناضرة ج۸، ص۲۳۶-۲۳۸.    
۱۶. جواهر الکلام ج۱۰، ص۷۳.    
۱۷. مستند العروة (الصلاة) ج۴، ص۶-۱۱.
۱۸. الحدائق الناضرة ج۸، ص۲۳۷.    
۱۹. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۵۳۹.    
۲۰. العروة الوثقی‌ ج۲، ۵۳۷.    
۲۱. المقنعة، ص۱۱۱.    
۲۲. النهایة، ص۷۳.    
۲۳. الوسیلة، ص۹۵.    
۲۴. جامع المقاصد ج۲، ص۳۶۳.    
۲۵. کتاب السرائر ج۱، ص۲۲۵.    
۲۶. الألفیة و النفلیة، ص۱۱۹.    
۲۷. جواهر الکلام ج۱۰، ص۷۳-۷۴.    
۲۸. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۵۴۶.    
۲۹. مستندالعروة (الصلاة) ج۴، ص۶۰-۶۱.
۳۰. جواهر الکلام ج۱۰، ص۷۶.    
۳۱. مستند العروة (الصلاة) ج۴، ص۳۴.
۳۲. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۵۳۹-۵۴۰.    
۳۳. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۵۴۰.    
۳۴. مستند العروة (الصلاة) ج۴، ص۳۵-۳۶.
۳۵. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۵۴۰.    
۳۶. هدایة العباد (گلپایگانی) ج۱، ص۱۵۵.    
۳۷. مسالک الأفهام ج۱، ص۲۰۲.    
۳۸. مدارک الأحکام ج۳، ص۳۳۰.    
۳۹. جواهر الکلام ج۹، ص۲۶۲-۲۶۳.    
۴۰. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۵۵۱.    
۴۱. جامع المقاصد ج۲، ص۲۰۵.    
۴۲. مسالک الأفهام ج۱، ص۲۰۲.    
۴۳. مجمع الفائدة ج۲، ص۱۹۲.    
۴۴. جواهر الکلام ج۹، ص۲۶۲-۲۶۳.    
۴۵. جواهر الکلام ج۱۰، ص۷۷-۷۹.    
۴۶. مدارک الأحکام ج۴، ص۲۳۴.    
۴۷. مستند الشیعة ج۷، ص۱۰۱.    
۴۸. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۵۴۳.    
۴۹. الحدائق الناضرة ج۸، ص۷۹-۸۰.    
۵۰. الحدائق الناضرة ج۸، ص۲۴۱.    
۵۱. ریاض المسائل ج۳، ص۳۷۶.    
۵۲. ریاض المسائل ج۳، ص۴۲۹.    
۵۳. جواهر الکلام ج۱۰، ص۸۹-۹۷.    
۵۴. مستمسک العروة ج۶، ص۱۴۳-۱۴۴.
۵۵. مستمسک العروة ج۶، ص۳۰۴.
۵۶. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۵۳۹.    
۵۷. جواهر الکلام ج۱۲، ص۲۷۵-۲۷۶.    
۵۸. الخلاف ج۱، ص۳۴۸.    
۵۹. تلخیص الخلاف، ص۱۱۹-۱۲۰.
۶۰. مستندالعروة (الصلاة) ج۴، ص۲۸-۲۹.
۶۱. رسائل المحقق الکرکی ج۳، ص۲۷۶.    
۶۲. جواهرالکلام ج۱۰، ص۸۷-۸۸.    
۶۳. الخلاف ج۱، ص۳۵۱.    
۶۴. جواهرالکلام ج۱۰، ص۸۸.    
۶۵. الخلاف ج۱، ص۳۵۱.    
۶۶. جواهرالکلام ج۱۰، ص۱۰۱-۱۰۳    
۶۷. جواهرالکلام ۱۰، ص۱۰۱-۱۰۳.    
۶۸. المراسم العلویة، ص۶۹.    
۶۹. الخلاف ج۱، ص۳۱۴.    
۷۰. الخلاف ج۱، ص۳۴۶.    
۷۱. جواهرالکلام ج۱۰، ص۱۰۴-۱۰۵.    
۷۲. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۵۵۲.    
۷۳. الدروس الشرعیة ج۱، ص۱۷۸.    
۷۴. جواهر الکلام ج۱۰، ص۱۰۶-۱۱۶.    
۷۵. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۵۵۲-۵۵۳.    
۷۶. مستمسک العروة ج۶، ص۳۳۸-۳۳۹.
۷۷. الألفیة و النفلیة، ص۱۱۹.    
۷۸. جواهر الکلام ج۱۰، ص۱۱۶-۱۲۱.    
۷۹. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۵۵۳.    
۸۰. جواهر الکلام ج۱۳، ص۱۴۶.    
۸۱. جواهر الکلام ج۱۴، ص۵۴.    
۸۲. جواهر الکلام ج۱۱، ص۱۴۶-۱۴۹.    
۸۳. جواهر الکلام ج۱۱، ص۴۴۵-۴۴۶.    




فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۱۲۸-۱۳۴.    




جعبه ابزار