• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

فرقه حشویه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


فرقه حشویه یکی از شعب و فرق انحرافی در اسلام به شمار می‌رود. در این مقاله به شرح و نقد آراء و عقائد این نحله می‌پردازیم.


برای شناخت واقعی هر فرقه بررسی عقیده خاص و عملکرد آن فرقه لازم است ولی کافی نیست. زیرا اعتقادات عمومی هر فرقه‌ای از جهت انتساب پیدا کردن به مذهب خاص، مورد نظر دقیق محققین است. در نتیجه بحث از عقائد عام هر فرقه ضرورت دارد و بررسی عقائد خاص و منفرد هر فرقه به ضرورت دیگر طلب می‌شود. در این مقاله با فرقه‌ای به نام حشویه آشنا می‌شویم.

حشویه بر فرقه‌ای از عامّه (اهل سنت) اطلاق می‌شود که به هر خبری، هر چند متناقض عمل می‌کنند و به ظواهر قرآن، هر چند مخالف با دلیل قطعی تمسک می‌جویند.
این فرقه همان افراطیون اهل سنت هستند و به نظر عقلی بی اعتناء بوده و این نظرات را بدعت می‌دانند.
[۱] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۶، ص۳۷۴.    
این عده برای یاری رساندن به عقائد باطل خویش به جعل حدیث روی آورده و جعل حدیث را وسیله‌ای برای هدف خود انگاشته بودند.
[۲] شوشتری، قاضی نورالله، الصوارم المهرقة، تهران، انتشارات چاپخانه نهضت، ۱۳۶۷ هجری قمری، یک جلدی، ص۱۰۹.    
صاحبان عقاید خاص افراطی موسسین اولیه این فرقه محسوب می‌شوند. آنها به مجلس درس حسن بصری حاضر شده و به وی اشکال می‌نمودند و حسن بصری نیز ایشان را به حاشیه مجلس خود رانده بود و از این جهت به «حشویه» معروف شدند.
[۳] شکری الالوسی، ابو المعالی محمود، مسائل الجاهلیة التی خالف فیها رسول الله اهل الجاهلیة الطبعة:الاولی، ۱۴۲۲ه، ۱مجلد، ص۱۸۱.    
احمد حنبل و حامیان او به حشویه خوانده می‌شدند.
[۴] المعلمی العتمی الیمانی، عبدالرحمن بن یحیی، التنکیل بما فی تانیب الکوثری من الاباطیل، ج۲، ص۵۴۷.    
نویسندگان عقاید افرادی مانند مضر و کهمس و احمد هیجی از روسای مشبهه را به عنوان حشویه معرفی می‌کنند.
[۵] شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد، ج۱، ص۱۲۰.    
[۶] ایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، بیروت، دار الجیل، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۳جلد، ج۳، ص۷۱۴_ ۷۱۵.
[۷] ایجی، میرسیدشریف، المواقف، افست قم، الشریف الرضی، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۸جلد، ج۸، ص۳۹۹.    
صاحب بن عباد، بخاری صاحب مهمترین کتاب صحیح اهل سنت را حشوی خوانده است.
[۸] ذهبی، شمس الدین، سیر اعلام النبلاء، ۲۳ اجزاء، ج۱۶، ص۵۱۲.    


ماهیت علمی حشویه جز عمل به روایات جعلی نیست. وجهه این فرقه در این روش شناخته می‌شود. تمام عقائد ابراز شده در این فرقه به نحوی با روایات جعلی ارتباط دارد. از جمله قول به تحریف قرآن و عدم عصمت انبیاء و... این منحرفین جعل روایت را به خاطر یاری رساندن به عقائد خویش، جایز می‌دانستند و از جمله روایاتی که جعل نموده‌اند روایاتی است که برای امامت ابی بکر ذکر می‌کنند.
[۹] شوشتری، قاضی نورالله، الصوارم المهرقة، تهران، انتشارات چاپخانه نهضت، ۱۳۶۷ هجری قمری، یک جلدی، ص۱۰۹.    


در بُعد اعتقادی قائل به جبر و جسمیت و شباهت خداوند به‌ خلقش می‌باشند. آنان خداوند را به داشتن دست، گوش و چشم توصیف کرده و مصافحه با او را روا،
[۱۰] کثیری، محمد، السلفیة بین اهل السنة و الامامیة، ص۱۷۰.    
[۱۱] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۶، ص۴۰۴.    
[۱۲] مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، ج۹، ص۲۵۵-۲۵۶.    
[۱۳] شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد، ج۱، ص۹۶.    
و تقلید در اصول دین را جایز می‌شمارند.
[۱۴] محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، ص۱۹۹.    

در کلمات برخی فقها، عنوان حشویه بر کسانی که به هر حدیثی عمل می‌کنند نیز اطلاق شده است
[۱۵] محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر، ج۱، ص۲۹.    
[۱۶] نجفی، کاشف الغطاء، علی بن محمدرضا، النور الساطع، ج۱، ص۹۳.
لیکن اطلاق رایج عنوان یاد شده همان معنای نخست می‌باشد که موضوع این مقاله است.
با شناخت نظریات حشویه، روش بی اساس ایشان شناخته خواهد شد. معتقدات حشویه معمولا بدترین و سخیف‌ترین نظریات در بین مسلمین است.

۴.۱ - خدا شناسی در حشویه

آنها معتقدند که خداوند در جهت بالاست و خدا روز قیامت دیده می‌شود و کفار نیز می‌توانند خدا را ببینند.
[۱۷] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۳، ص۲۲۹.    
[۱۸] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۳، ص۲۳۷.    

ایشان به معرفی ذات خدا پرداخته و معتقدند که او جسمی غیر اجسام شناخته شده است و برای او اعضاء و جوارحی مانند انسان در نظر می‌گیرند. تماس و دست دادن و در آغوش گرفتن خدا را برای مخلصینی که در دنیا خدا را زیارت می‌کردند روا می‌دانند.
[۱۹] ایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، بیروت، دار الجیل، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۳ مجلد، ج۳ ص۷۱۵.
[۲۰] ایجی، میرسیدشریف، المواقف، افست قم، الشریف الرضی، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۸جلد، ج۸، ص۳۹۹.    

مکان خدا را نیز مشخص نموده‌اند به این صورت که خداوند را در عرش می‌دانند و قائلند که خدا بر عرش نشسته است.
[۲۱] ابن عساکر الدمشقی، علی بن الحسن بن هبة الله، تبیین کذب المفتری، بیروت، دار الکتاب العربی الطبعة الثالثة، ۱۴۰۴، ۱ مجلد، ص۱۵۰.    


۴.۲ - قرآن از دیدگاه حشویه

یکی از مسائلی که میان مسلمانان ایجاد اختلاف نموده، شبهه قول به تحریف است. این شبهه سابقه طولانی دارد و با روایات جعلی که توسط حشویه فراهم گردیده، ارتباط می‌یابد. حشویه گروهی از اهل حدیث هستند که جز به گردآوری و نقل حدیث به چیز دیگر نمی اندیشند، از هرکس و هر کجا نقل حدیث می‌کنند و به محتوای آن و این که آیا متناقض است یا نه، و با اصول شریعت تطابق دارد یا نه، توجهی ندارند. از این رو، در فرآورده‌های اینان، اباطیل و ضلالت‌های فراوانی وجود دارد.
از آن جمله، روایات جعلی است که در باره تحریف قرآن نقل کرده‌اند. بنابراین حشویه با مبنایی باطل، قرآن را تحریف شده می‌دانستند.
[۲۲] طباطبائی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ۲۰ مجلد، ج۱۲، ص۱۰۸.    
علاوه بر این ورود الفاظ بی معنی را در قرآن و سنت جایز می‌شمردند.
[۲۳] شکری الالوسی ابو المعالی محمود، مسائل الجاهلیة التی خالف فیها رسول الله اهل الجاهلیة الطبعة:الاولی، ۱۴۲۲ه، ۱مجلد، ص۱۸۰.    


۴.۳ - عقایدحشویه در مورد انبیاء

حشویه و بسیاری از سنیان اهل حدیث، بر انبیاء (علیهم‌السّلام) کبائر و صغائر را روا می‌دانند. ( معصیت صغیره و یا کبیره، عمدی و سهوی و خطائی) از این بدتر، معاصی را برای انبیاء عظام اثبات می‌کنند.
[۲۴] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۱۱، ص۹۰.    
[۲۵] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۲۰، ص۳۱.    

در توضیح این عقیده شنیع می‌گویند:
انجام معصیت کبیره مانند زنا و لواط توسط انبیاء قبل از نبوت روا است. برخی از ایشان در زمان نبوت نیز روا می‌دانند به جز دروغ در شریعت ولی عده‌ای از این فرقه دروغ در شریعت را برای انبیاء به طور مخفی جایز دانسته‌اند و برخی در هر حالت دروغ در شریعت را بر انبیاء جایز می‌دانند.
[۲۶] علم الهدی، سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، قم، انتشارات شریف رضی، یک جلدی، ص۱۶.    
[۲۷] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۷، ص۱۱.    

این فرقه خطا را برای انبیاء در اقوال و اعمال روا می‌دانند
[۲۸] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۷، ص۱۹.    
و یوسف را نسبت به همسر عزیز مصر خائن معرفی می‌کنند.
معتقدند که داود، اوریا را به جنگ فرستاد که کشته شود تا همسر او را به نکاح خود درآورد.
[۲۹] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۲۰، ص۳۲.    

رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را قبل از بعثت گمراه و کافر می‌دانستند.
[۳۰] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۷، ص۹.    
[۳۱] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۲۰، ص۳۲.    

معتقدند که رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در تبلیغ دین خطا کرده است.
[۳۲] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۷، ص۱۸.    


۴.۴ - حشویه و ولایت بنی امیه

این عده با اینکه نسبت به انبیاء و اصیاء الهی و رسول الله (علیهم‌السّلام) توهین می‌کنند اما نسبت به بنی امیه ولایت و محبت دارند و از نسبتهای ناروا به بنی امیه خشمناک می‌شوند. ایشان از قاتلین عثمان بیزاری جسته و آنها را لعن می‌کنند.
[۳۳] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۲۰، ص۱۶.    

پیروی از معاویه و بنی امیه را واجب می‌دانند. امامت و ولایت را برای بنی امیه می‌دانند و به هیج وجه امامت را برای فرزندان رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نمی‌دانند.
[۳۴] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۴۴، ص۱۶۵.    
[۳۵] شیخ مفید، الارشاد، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری ۲ جلد در یک مجلد، ج۲، ص۲۳.    
[۳۶] شیخ مفید، الافصاح فی الامامة، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی، ص۱۳۰.    
[۳۷] اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، تبریز، چاپ مکتبة بنی هاشمی، ۱۳۸۱ هجری قمری، ۲ جلد، ج۲، ص۲۰۰.    

اگر کسی در مورد عمرو عاص و معاویه و امثال اینها حرفی بزند و معاصی و اعمال قبیح ایشان را ذکر کند، ناراحت شده و غضب می‌کنند و می‌گویند که این اکاذیب رافضه (شیعیان علی (علیه‌السّلام)) است که بر صحابه دشنام می‌دهند.
[۳۸] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۲۰، ص۳۳.    


۴.۵ - دشمنی حشویه با امیرالمومنین

این فرقه، کسانی که با امیرالمومنین علی (علیه‌السّلام) به جنگ پرداختند مانند خوارج و اهل جمل و صفین را کافر نمی‌دانند.
[۳۹] شیخ مفید، الافصاح فی الامامة، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی، ص۱۲۰.    
[۴۰] شیخ مفید، اوائل المقالات، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی، ص۴۲ ۴۳.    

عده‌ای از ایشان معتقدند که کار اهل جمل صحیح بوده و عده‌ای دیگر قائلند که ایشان مجتهدانی به خطا رفته هستند و خطایشان بخشیده می‌شود.
[۴۱] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۱۴، ص۲۴.    

آنها منکرین نص نبوی بر ولایت امیرالمومنین علی (علیه‌السّلام) هستند و نیز امامت بلافصل ایشان بعد از نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را بر امیرالمومنین علی (علیه‌السّلام) انکار می‌کنند. ظالمین و غاصبین خلافت ( ابوبکر، عمر و عثمان) را غاصب نمی‌شمرند و به ولایت این ظالمین تن داده‌اند و این ظالمین گنهکار را اهل بهشت می‌دانند.
[۴۲] شیخ مفید، اوائل المقالات، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی، ص۴۰.    
[۴۳] شیخ مفید، اوائل المقالات، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی، ص۴۱ ۴۲.    


۴.۶ - حشویه و معصیت فرشتگان

آنها ابلیس را از جمله ملائکه می‌دانند و معصیت او را راهی برای امکان صدور معصیت از ملائکه می‌دانند.
[۴۴] حلی، حسن بن یوسف، الالفین، قم، انتشارات دار الهجرة، ۱۴۰۹ هجری قمری، یک جلدی، ص۳۳۹.    

معتقدند که هاروت و ماروت (دو تن از ملائکه) شراب خورده و شخصی را نیز کشتند و با زنی به نام ناهید زنا کردند و خدا آن زن را به صورت ستاره‌ای در آسمان به نام ناهید (زهره) مسخ نمود.
[۴۵] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۶، ص۴۳۷.    

می‌گویند ملائکه بر خدا اعتراض نمودند و اعتراض از اعظم ذنوب است. ملائکه به بنی آدم نسبت قتل و فساد دادند که غیبت است و غیبت از گناهان کبیره است. ملائکه صفت رذیله عجب را داشتند. زیرا گفتند ما تو را تسبیح و تقدیس می‌کنیم.
ملائکه از خدا عذرخواهی نمودند که نشانه گناه کردن است. ملائکه از دروغگویان بودند و در علم خدا شک داشتند.
[۴۶] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۱۱، ص۱۲۴.    


۴.۷ - عقاید ضد عقل در فرقه حشویه

تقلید در اصول عقائد را جایز می‌دانند بلکه عده‌ای از ایشان واجب می‌دانند.
[۴۷] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۶۶، ص۱۳۳.    

برخی از حشویه قائل هستند که خدا، اطفال کفار را عذاب می‌کند.
[۴۸] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۵، ص۲۹۷.    
[۴۹] آملی، شیخ محمد تقی، مصباح الهدی، ج۱، ص۳۹۴.    


مکتب اهل بیت به عنوان حافظان شریعت و قرآن، با تمامی عقائد سخیف حشویه و بسیاری از اهل سنت به مخالفت برخاسته‌اند و این بر کسی از منصفین اهل سنت نیز مخفی نمی‌باشد.

حشویه در صورت التزام به لوازم اعتقادات خود که مستلزم انکار خداوند است، نجس و کافرند و احکام کفر بر ایشان جاری است.
[۵۰] آملی، شیخ محمد تقی، مصباح الهدی، ج۱، ص۴۰۹-۴۱۰.

بنابر قول مشهور، مسلمانان هرچند در اعتقادات و مذهب با هم متفاوت باشند، از یکدیگر ارث می‌برند. البته آن که محکوم به کفر و نجاست است، مانند ناصبی از مسلمان ارث نمی‌برد.
[۵۱] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۹، ص۳۱.    

برخی قدما گفته‌اند: بدعت گذاران از معتزله، خوارج و حشویه از مسلمانان ارث نمی‌برند.
[۵۲] شیخ مفید، المقنعة، ص۷۰۱.    


۱. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۶، ص۳۷۴.    
۲. ↑ شوشتری، قاضی نورالله، الصوارم المهرقة، تهران، انتشارات چاپخانه نهضت، ۱۳۶۷ هجری قمری، یک جلدی، ص۱۰۹.    
۳. ↑ شکری الالوسی، ابو المعالی محمود، مسائل الجاهلیة التی خالف فیها رسول الله اهل الجاهلیة الطبعة:الاولی، ۱۴۲۲ه، ۱مجلد، ص۱۸۱.    
۴. ↑ المعلمی العتمی الیمانی، عبدالرحمن بن یحیی، التنکیل بما فی تانیب الکوثری من الاباطیل، ج۲، ص۵۴۷.    
۵. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد، ج۱، ص۱۲۰.    
۶. ↑ ایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، بیروت، دار الجیل، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۳جلد، ج۳، ص۷۱۴_ ۷۱۵.
۷. ↑ ایجی، میرسیدشریف، المواقف، افست قم، الشریف الرضی، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۸جلد، ج۸، ص۳۹۹.    
۸. ↑ ذهبی، شمس الدین، سیر اعلام النبلاء، ۲۳ اجزاء، ج۱۶، ص۵۱۲.    
۹. ↑ شوشتری، قاضی نورالله، الصوارم المهرقة، تهران، انتشارات چاپخانه نهضت، ۱۳۶۷ هجری قمری، یک جلدی، ص۱۰۹.    
۱۰. ↑ کثیری، محمد، السلفیة بین اهل السنة و الامامیة، ص۱۷۰.    
۱۱. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۶، ص۴۰۴.    
۱۲. ↑ مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، ج۹، ص۲۵۵-۲۵۶.    
۱۳. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد، ج۱، ص۹۶.    
۱۴. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، ص۱۹۹.    
۱۵. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر، ج۱، ص۲۹.    
۱۶. ↑ نجفی، کاشف الغطاء، علی بن محمدرضا، النور الساطع، ج۱، ص۹۳.
۱۷. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۳، ص۲۲۹.    
۱۸. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۳، ص۲۳۷.    
۱۹. ↑ ایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، بیروت، دار الجیل، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۳ مجلد، ج۳ ص۷۱۵.
۲۰. ↑ ایجی، میرسیدشریف، المواقف، افست قم، الشریف الرضی، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۸جلد، ج۸، ص۳۹۹.    
۲۱. ↑ ابن عساکر الدمشقی، علی بن الحسن بن هبة الله، تبیین کذب المفتری، بیروت، دار الکتاب العربی الطبعة الثالثة، ۱۴۰۴، ۱ مجلد، ص۱۵۰.    
۲۲. ↑ طباطبائی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ۲۰ مجلد، ج۱۲، ص۱۰۸.    
۲۳. ↑ شکری الالوسی ابو المعالی محمود، مسائل الجاهلیة التی خالف فیها رسول الله اهل الجاهلیة الطبعة:الاولی، ۱۴۲۲ه، ۱مجلد، ص۱۸۰.    
۲۴. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۱۱، ص۹۰.    
۲۵. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۲۰، ص۳۱.    
۲۶. ↑ علم الهدی، سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، قم، انتشارات شریف رضی، یک جلدی، ص۱۶.    
۲۷. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۷، ص۱۱.    
۲۸. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۷، ص۱۹.    
۲۹. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۲۰، ص۳۲.    
۳۰. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۷، ص۹.    
۳۱. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۲۰، ص۳۲.    
۳۲. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۷، ص۱۸.    
۳۳. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۲۰، ص۱۶.    
۳۴. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۴۴، ص۱۶۵.    
۳۵. ↑ شیخ مفید، الارشاد، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری ۲ جلد در یک مجلد، ج۲، ص۲۳.    
۳۶. ↑ شیخ مفید، الافصاح فی الامامة، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی، ص۱۳۰.    
۳۷. ↑ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، تبریز، چاپ مکتبة بنی هاشمی، ۱۳۸۱ هجری قمری، ۲ جلد، ج۲، ص۲۰۰.    
۳۸. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۲۰، ص۳۳.    
۳۹. ↑ شیخ مفید، الافصاح فی الامامة، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی، ص۱۲۰.    
۴۰. ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی، ص۴۲ ۴۳.    
۴۱. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۱۴، ص۲۴.    
۴۲. ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی، ص۴۰.    
۴۳. ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی، ص۴۱ ۴۲.    
۴۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، الالفین، قم، انتشارات دار الهجرة، ۱۴۰۹ هجری قمری، یک جلدی، ص۳۳۹.    
۴۵. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۶، ص۴۳۷.    
۴۶. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۱۱، ص۱۲۴.    
۴۷. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۶۶، ص۱۳۳.    
۴۸. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۵، ص۲۹۷.    
۴۹. ↑ آملی، شیخ محمد تقی، مصباح الهدی، ج۱، ص۳۹۴.    
۵۰. ↑ آملی، شیخ محمد تقی، مصباح الهدی، ج۱، ص۴۰۹-۴۱۰.
۵۱. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۹، ص۳۱.    
۵۲. ↑ شیخ مفید، المقنعة، ص۷۰۱.    


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «فرقه حشویه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۲/۱۵.    
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۳۰۶-۳۰۷.    



جعبه ابزار