• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوعبدالرحمن ابن‌مسعود

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اِبْن مَسْعود، ابوعبدالرحمان عبدالله بن مسعود بن غافل (د۳۲ یا ۳۳ق/۶۵۳م)، از اصحاب مشهور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می باشد.

فهرست مندرجات

۱ - نسب
۲ - زندگی نامه
       ۲.۱ - شرکت در غزوات
       ۲.۲ - در زمان ابوبکر
       ۲.۳ - در زمان عمر
       ۲.۴ - در زمان عثمان
۳ - ابن مسعود و قرآن
۴ - ابن مسعود و علم قرائت
       ۴.۱ - قرائات شاذ منسوب
۵ - مصحف ابن مسعود
       ۵.۱ - نحوه تعامل با مصحف
۶ - ابن مسعود و تفسیر
۷ - ابن مسعود و حدیث
       ۷.۱ - راویان
       ۷.۲ - موضوع احادیث
۸ - ابن مسعود و فقه
       ۸.۱ - روش فقهی
       ۸.۲ - مکاتب فقهی
۹ - جایگاه ابن مسعود در مکاتب مختلف
       ۹.۱ - جایگاه کلامی
۱۰ - فهرست‌منابع
۱۱ - پانویس
۱۲ - منبع

در برخی منابع نام نیای او را حبیب و حارث نیز ضبط کرده اند.
[۱] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۲۵۴، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
[۲] ابن عساکر علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۹، ص۴-۹، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
[۳] کلبی هشام، جمهرة النسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
[۴] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۰۴، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.

اصل او از بنی هذیل بود، اما چون پدرش در جاهلیت حلیف بنی زهره شده بود، او نیز بعدها به «حلیف بنی زهره» شناخته می‌شد.
[۵] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۳۶۶، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
[۶] ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۳، ص۱۰۶، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
همچنین وی را به سبب آن‌که مادرش نیز از صحابه بود،
[۷] ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۸، ص۲۱۲، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
«ابن ام عبد» می‌خواندند.
[۸] بخاری محمد، صحیح، ج۲، ص۳۰۷، بولاق، ۱۳۱۵ق.
[۹] ابن عساکر علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۹، ص۶۳-۷۰، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.


از زندگی او پیش از اسلام ، آگاهی چندانی در دست نیست، ولی گویا شغل چوپانی داشت، چنانکه بعدها ابوجهل او را به همین سبب تحقیر کرد.
[۱۰] واقدی محمد، المغازی، ج۱، ص۸۹-۹۰، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
[۱۱] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۲، ص۶۳۶، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
در آغاز دعوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بر اثر معجزه ای که از آن حضرت دید، مسلمان شد.
[۱۲] احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۷۹، قاهره، ۱۳۱۳ق.
[۱۳] احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۴۶۲، قاهره، ۱۳۱۳ق.
[۱۴] ابن عبدالبر یوسف، الاستیعاب، ج۳، ص۹۸۷-۹۸۸، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
به همین جهت از وی به عنوان یکی از نخستین اسلام آورندگان نام برده شده و از قول خود او آمده که ششمین مسلمان بوده است.
[۱۵] ابن اسحاق محمد، السیر و المغازی، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.    
[۱۶] حاکم نیشابوری محمد، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۳۱۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.

او نخستین کسی بود که پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، قرآن را به صدای بلند بر مشرکین خواند و آزار دید.
[۱۷] ابن اسحاق محمد، السیر و المغازی، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.    
[۱۸] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۶۲، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.
وی همچنین از نخستین گروه مهاجران به حبشه بود و منابع از دو بار هجرت وی به حبشه یاد کرده اند.
[۱۹] عروة بن زبیر، مغازی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ج۱، ص۱۰۵، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۲۰] ابن اسحاق محمد، السیر و المغازی، ج۱، ص۱۷۶، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.    
[۲۱] ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
[۲۲] ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۳، ص۱۰۷، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.

به هر روی ابن مسعود در بازگشت خود، پس از هجرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، به مدینه رفت
[۲۳] ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۳، ص۱۰۷، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) میان او و معاذبن جبل
[۲۴] ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۳، ص۱۲۰-۱۲۱، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
[۲۵] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷۱، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.
یا زبیر بن عوام
[۲۶] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۵۰۵، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
[۲۷] ابن شبه عمر، تاریخ المدینة المنورة، ج۳، ص۱۰۵، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۲۸] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷۰، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.
عقد اخوت (پیمان برادری) برقرار کرد.

۲.۱ - شرکت در غزوات

وی در جنگ بدر شرکت نمود و ابوجهل را به قتل آورد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در حالی که از کشته شدن ابوجهل خشنود بود، شمشیر او را به ابن مسعود بخشید.
[۲۹] عروة بن زبیر، مغازی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۳، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۳۰] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۶۳۵-۶۳۶، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
[۳۱] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۷۱۰-۷۱۱، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
[۳۲] واقدی محمد، المغازی، ج۱، ص۸۹-۹۱، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
ابن عباس وی را از معدود یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می داند که در جنگ اُحد از او جدا نشدند
[۳۳] ابن ابی الحدید عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، ج۱۳، ص۲۹۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق.    
و گفته‌اند که او در بسیاری از غزوات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) شرکت داشته است.
[۳۴] ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۳، ص۱۰۸، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
وی بسیار همراه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بود و آن حضرت را خدمت می‌کرد.
[۳۵] ابن شبه عمر، تاریخ المدینة المنورة، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.


۲.۲ - در زمان ابوبکر

از جزئیات زندگی ابن مسعود، پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) اطلاع دقیقی در دست نیست. سخنی از او نشان می‌دهد که در جنگ های ردّه در زمان ابوبکر شرکت داشته است.
[۳۶] بلاذری احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۹۴، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
طبری نیز خبری را از سیف بن عمر نقل می‌کند که در جنگ یرموک محافظت غنایم برعهده وی بوده است.
[۳۷] طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۰۹۵.


۲.۳ - در زمان عمر

در زمان عمر - بنابر خبری که طبری از سیف نقل می‌کند - در فتح شام شرکت داشت و مدتی در آن‌جا ساکن بود و گویا به قضا و تعلیم قرآن اشتغال داشت.
[۳۸] طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۳۹۲-۲۳۹۳.
همچنین گزارشی در دست است که از حضور او در مداین و تعلیم فقه و قرآن خبر می‌دهد.
[۳۹] یعقوبی احمد، تاریخ، ج۲، ص۱۲۹، نجف، ۱۳۵۸ق.

در ۲۱ق، عمر او را که در حمص بود، فراخواند و همراه عمار برای نظارت بر بیت المال و قضا به کوفه فرستاد.
[۴۰] بلاذری احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۶۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
[۴۱] طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۶۳۷.
[۴۲] طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۶۴۵-۲۶۴۷.
عمر پس از چندی عمار را عزل و مغیرة بن شعبه را به جای او گمارد که بلاذری در روایتی علت خشم عمر بر عمار را، مشاجره او با ابن مسعود می‌داند.
[۴۳] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۶۸، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.
[۴۴] طبری، ج۱، ص۲۶۴۵، تاریخ، که دلیل دیگری برای آن ذکر می‌کند.


۲.۴ - در زمان عثمان

پس از قتل عمر، ابن مسعود به مدینه آمد و با عثمان بیعت کرد و آنگاه به کوفه بازگشت و مردم را به بیعت با او فراخواند
[۴۵] ابن شبه عمر، تاریخ المدینة المنورة، ج۳، ص۹۵۷، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۴۶] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۲۳، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
و عثمان نیز او را بر منصب خود ابقا کرد و در عراق زمینی به او بخشید.
[۴۷] بلاذری احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۷۳، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.

براساس روایت طبری از سیف بن عمر ، در همین ایام بین ابن مسعود و سعد بن ابی وقاص ، والی وقت کوفه که حاضر نبود وام خود را به بیت المال بپردازد، مشاجره ای درگرفت و چون خبر به عثمان رسید، سعد را عزل کرد و بر ابن مسعود خشم گرفت،
[۴۸] طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۸۱۱-۲۸۱۳.
اما گزارش های دیگری نشان می‌دهد که چنین مشاجره ای میان ابن مسعود و ولید بن عقبه که والی کوفه بوده، صورت گرفته است.
[۴۹] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۰-۳۱ به نقل از ابومخنف، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
[۵۰] ابن عبدربه احمد، العقد الفرید، ج۴، ص۳۰۶-۳۰۷، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، ۱۹۴۰-۱۹۵۳م.

درپی این درگیری ولید شکایت او را نزد عثمان برد و عثمان که از ابن مسعود بر آشفته بود، او را به مدینه بازخواند. از فحوای روایات برمی آید که مردم کوفه خواهان مقاومت ابن مسعود در برابر عثمان بوده اند، اما او ترجیح داد کوفه را ترک گفته، به مدینه رود.
[۵۱] ابن شبه عمر، تاریخ المدینة المنورة، ج۳، ص۱۰۴۹، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۵۲] ابن عبدالبر یوسف، الاستیعاب، ج۳، ص۹۳۳، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
[۵۳] ابن اثیر علی، اسد الغابة، ج۳، ص۲۶۰، قاهره، ۱۲۸۰ق.
[۵۴] ابن حجر عسقلانی احمد، الاصابة، ج۴، ص۱۳۰، قاهره، ۱۳۲۸ق.
در مدینه عثمان، وی را ناسزا گفت و به قولی دستور داد که او را به زور از مسجد برانند.
[۵۵] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۶-۳۷، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
[۵۶] سیدمرتضی علی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۲۸۱-۲۸۲ به نقل از واقدی، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

پس از آن ابن مسعود تا ۳ سال در مدینه بود و اجازه نداشت از آن‌جا بیرون رود
[۵۷] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۷، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
و سرانجام حدود ۲ سال پیش از کشته شدن عثمان در مدینه وفات یافت.
[۵۸] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۷، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
[۵۹] طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۸۹۴.
[۶۰] ابن عساکر علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۹، ص۱۳۴-۱۳۹، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.

در طول مدتی که ابن مسعود در مدینه بود، عثمان عطای او را از بیت المال قطع کرد، اما پس از مرگش وصی او زبیر بن عوام آن را برای بازماندگانش از عثمان ستاند.
[۶۱] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۷، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
[۶۲] بلاذری احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۴۶۱، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
یکی از علل ناخشنودی عثمان از ابن مسعود، حضور وی در تدفین و نماز بر پیکر ابوذر در رَبَذه است.
[۶۳] سیدمرتضی علی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۲۸۳، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۶۴] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۲، ص۵۲۴، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
[۶۵] واقدی محمد، المغازی، ج۲، ص۱۰۰۲، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
[۶۶] خلیفة بن خیاط، تاریخ، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
[۶۷] طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۸۹۵-۲۸۹۶.


ابن مسعود در بسیاری از مناسبت های نزول قرآن شخصاً حضور داشت. وی به گفته خود افزون بر ۷۰ سوره قرآن را از زبان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرا گرفته بود
[۶۸] بخاری محمد، صحیح، ج۳، ص۲۲۸، بولاق، ۱۳۱۵ق.
[۶۹] مسلم بن حجاج، صحیح، ج۴، ص۱۹۱۲، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
[۷۰] نسائی احمد، سنن، ج۸، ص۱۳۴، قاهره، ۱۳۴۸ق.
و از زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به تعلیم قرآن می‌پرداخت.
براساس روایتی، ابن مسعود یکی از چهار تنی بوده است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فراگرفتن قرآن را از آنان توصیه کرده بود.
[۷۱] بخاری محمد، صحیح، ج۲، ص۳۰۷، بولاق، ۱۳۱۵ق.
[۷۲] مسلم بن حجاج، صحیح، ج۴، ص۱۹۱۳-۱۹۱۴، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
[۷۳] ترمذی محمد، سنن، ج۵، ص۶۷۴، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.

در روایات دیگری نیز آمده که قرائت ابن مسعود (ابن ام عبد) با وحی منزل سازگارتر است.
[۷۴] ابن ماجه محمد، سنن، ج۱، ص۴۹، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
[۷۵] احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۲۶، قاهره، ۱۳۱۳ق.
[۷۶] ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۲، ص۱۰۴، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.

وی مدت‌ها در مدینه و کوفه، پس از وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز به تعلیم قرآن اشتغال داشت و حتی برخی از صحابه برجسته چون ابن عباس از او قرآن آموخته و در مواردی از قرائت وی پیروی کرده اند.
[۷۷] ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۵۵، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.


در کوفه شماری از بزرگان تابعین چون اسود بن یزید، زَرّ ابن حُبیش، عبید بن قیس، ابوعبدالرحمان سلمی، ابوعمرو شیبانی و زید بن وهب از محضر او قرائت آموختند و تا چندی قرائت او در کوفه غالب بود.
[۷۸] ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۳-۱۴، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
[۷۹] ابن مجاهد احمد، السبعة فی القرائات، ج۱، ص۶۶-۶۷، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۲ق.
[۸۰] ابن جزری محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۴۵۸، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.

براساس حکایتی از اعمش (د ۱۴۸ق)، در اوایل سده ۲ق در کوفه مصحف عثمانی در عرض قرائت ابن مسعود چندان تداول نداشته است، در حالی که در طول نیم سده به تدریج جای قرائت ابن مسعود را گرفته، تا آن‌جا که در اواسط سده ۲ق تنها عده اندکی قرائت مزبور را در ثبت خود داشتند.
[۸۱] ابن مجاهد احمد، السبعة فی القرائات، ج۱، ص۶۷، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۲ق.

از آن پس در کوفه قرائت‌هایی به وجود آمد که مصحف عثمانی کوفه مبنای آن‌ها بود و در خواندن آن، قرائت ابن مسعود به کار می‌آمد. در واقع قرائات رسمی کوفه، یعنی « عاصم ، حمزه، کسایی و خلف» از قاریان عشر ، کمابیش در قرائت ابن مسعود ریشه دارند.
[۸۲] ابوعمرودانی عثمان، التیسیر، به کوشش اوتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م.
[۸۳] ابن جزری محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۴۵۹، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.


۴.۱ - قرائات شاذ منسوب

افزون بر تأثیر ابن مسعود در قرائات معتبر کوفه، پاره ای قرائات شاذ منسوب به وی در منابع دیده می‌شود. از جمله ابن ابی داوود سجستانی ، به ویژه با تکیه بر روایت اعمش، بخش قابل توجهی از قرائات خاص وی را گرد آورده و آن را « مصحف ابن مسعود » نامیده است.
[۸۴] ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۵۴-۷۳، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
[۸۵] ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۵۴، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.

همچنین ابن خالویه بسیاری از شذوذ وی را در مختصر فی شواذ القرآن ذکر نموده است.
[۸۶] ابن خالویه حسین، مختصر فی شواذ القرآن، ج۱، ص۲۱۱ فهرست، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
جز این موارد، به طور پراکنده قرائات شاذ ابن مسعود را در بسیاری از کتب تألیف شده در موضوعات متنوع، می توان یافت.
[۸۷] ابوداوود سلیمان، سنن، ج۴، ص۳۵، به کوشش محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة.
[۸۸] ابوداوود سلیمان، سنن، ج۴، ص۳۸، به کوشش محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة.
[۸۹] ترمذی محمد، سنن، ج۵، ص۱۹۱، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
[۹۰] طبری، تفسیر، ج۷، ص۲۰.
[۹۱] فراء یحیی، معانی القرآن، ج۱، ص۱۱، به کوشش احد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۹۲] سیاری احمد، القراءات، ج۱، ص۱۱، نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، شم ۵۲۲۲.
[۹۳] سیاری احمد، القراءات، ج۱، ص۲۰، نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، شم ۵۲۲۲.
[۹۴] ابن مهران احمد، المبسوط، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.

گفتنی است که برخی مکاتب فقهی یا کلامی برای تأیید مواضع خود گاهی به اینگونه قرائات ابن مسعود استناد کرده اند. به عنوان نمونه حنفیان در تأیید نظر خود درباره «تتابع ایام روزه در کفاره یمین» به قرائت وی در آیه ۸۹ از سوره مائده تمسک جسته اند.
[۹۵] جصّاص احمد، احکام القرآن، ج۴، ص۱۲۱، به کوشش محمد صادق قمحاوی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۹۶] مرغینانی علی، الهدایه «همراه فتح القدیر»، ج۴، ص۳۶۶، قاهره، ۱۳۱۹ق.

همچنین اینگونه قرائات گاهی مورد استناد امامیه و گروه های نزدیک به ایشان در بیان فضائل اهل بیت (علیهم‌السلام) قرار گرفته است.
[۹۷] فرات کوفی، تفسیر، ج۱، ص۱۰۹، نجف، ۱۳۵۴ق.
[۹۸] جلودی عبدالعزیز، ما نزل من القرآن، ج۱، حدیث شماره ۱۰، به کوشش احمد پاکتچی، تراثنا، قم، ۱۴۱۲ق، شم ۲۴.
[۹۹] ابن بابویه محمد، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۸۱، نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
[۱۰۰] استرآبادی علی، تأویل الآیات الظاهرة، ج۱، ص۳۹۵، به کوشش محمد باقر موحد ابطحی، قم، ۱۳۶۶ش.    


براساس آنچه در منابع آمده، ابن مسعود آیات قرآن را از حافظه بر شاگردان املا می‌نمود و آنان قرائت او را در مصاحفی می‌نوشتند.
[۱۰۱] بسوی یعقوب، المعرفة و التاریخ، ج۲، ص۵۳۸، به کوشش اکرم ضیاءعمری، بغداد، ۱۹۷۵م.
[۱۰۲] المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۵-۳۶، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
[۱۰۳] ابونعیم اصفهانی احمد، حلیة الاولیاء، ج۱، ص۱۲۴، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.

در جریان گردآوری قرآن و فراهم آوردن مصحف رسمی توسط عثمان و به مباشرت زیدبن ثابت ، در روایات سخن از نسخه ای با عنوان «مصحف ابن مسعود» به میان آمده که مورد توجه قرار نگرفته و عثمان او را امر کرده مصحف خود را تحویل نماید تا به همراه دیگر مصاحف از بین برده شود. به گفته روایات ، ابن مسعود به این امر تن در نداد و به همین سبب به امر عثمان مضروب شد.
[۱۰۴] ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۲، ص۱۰۵، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
[۱۰۵] ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۳-۱۸، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.

اما بنا به برخی روایات ابن مسعود از این موضع خود عدول و مصحف عثمانی را تأیید کرد.
[۱۰۶] ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۸، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
[۱۰۷] المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۵، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
[۱۰۸] ابن اثیر علی، الکامل، ج۳، ص۱۱۲.
از آن پس، گه گاه نسخه ای از « مصحف عبدالله بن مسعود » دیده شده است.

۵.۱ - نحوه تعامل با مصحف

در ربع چهارم سده اول قمری، حجاج بن یوسف ثقفی والی عراق، نسخه ای را که در برابر مصحف رسمی رواج یافته بود، دفن کرد.
[۱۰۹] ابن خالویه حسین، مختصر فی شواذ القرآن، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
همچنین در همین حدود محمد بن کعب قرظی نسخه ای را دیده که تفاوت قابل ملاحظه ای با مصحف عثمان نداشته است.
[۱۱۰] المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۷، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.

در سده ۲ق هنوز مصحف ابن مسعود در عراق رواج داشته است.
ابن ندیم (د ۳۸۰ق) نسخه ای از این مصحف را رؤیت کرده که در اواسط سده مزبور کتابت شده بوده است.
[۱۱۱] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹.
همچنین عمار بن رزیق کوفی نسخه ای از آن را دیده
[۱۱۲] جلودی عبدالعزیز، ما نزل من القرآن، ج۱، حدیث شم ۴۵، به کوشش احمد پاکتچی، تراثنا، قم، ۱۴۱۲ق، شم ۲۴.
و در اواخر سده مزبور فراء نحوی نامدار کوفه از نسخه ای از آن نقل کرده است.
[۱۱۳] ابن خالویه حسین، مختصر فی شواذ القرآن، ج۱، ص۱۵۵، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
[۱۱۴] فراء یحیی، معانی القرآن، ج۱، ص۱۱، به کوشش احد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، قاهره، ۱۹۷۲م.
به علاوه مصحف ابن مسعود در این قرن موضوع بحث کلامی برای ضرار بن عمرو معتزلی و فرقه اباضی عمریه قرار گرفته است.
در سده ۳ق فضل بن شاذان رازی مصحف منسوب به ابن مسعود را دیده و ترتیب سوره‌ها را در آن وصف کرده است.
[۱۱۵] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹.
[۱۱۶] سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۲۳-۲۲۴ به نقل از المصاحف ابن اشته، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
در سده بعد نیز به گفته ابن ندیم
[۱۱۷] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹.
مصاحف زیادی به نام ابن مسعود متداول بوده که اختلافات بسیاری با یکدیگر داشته اند. ابن خالویه نحوی (د ۳۷۰ق) نیز جابه جا به نقل از مصحف ابن مسعود پرداخته است.
در ۳۹۸ق برخی از شیعیان بغداد نسخه ای را به نام « مصحف ابن مسعود » مطرح کردند که با مصاحف رسمی اختلاف بارزی داشت و به فتوای ابوحامد اسفراینی آتش زده شد.
[۱۱۸] سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۶۵، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
البته در حدود ۴۲۵ق، چنانکه از گفتار صاحب «المبانی» برمی آید، هنوز نسخه‌هایی از مصحف ابن مسعود در مناطق مختلف یافت می‌شده است.
[۱۱۹] المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۶، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.

به روایت قرطبی به دنبال انقراض خلافت فاطمی مصر (۵۶۷ ق) در خزاین آنان نسخه ای از مصحف ابن مسعود به دست آمد که به دستور قاضی صدرالدین سوخته شد.
[۱۲۰] ارنؤوط شعیب و حسین اسد، حاشیه بر سیراعلام النبلاء ذهبی، ج۱، ص۴۷۳-۴۷۴، بیروت، ۱۴۰۵ق.

به هر روی با اختلافات چشمگیری که میان گزارش های رسیده درباره نسخ مصحف ابن مسعود دیده می‌شود، باید از اظهار نظر در مورد تفاوت های مصحف واقعی ابن مسعود با مصاحف رسمی خودداری ورزید. البته درباره مصاحف منسوب به وی باید گفت که در ترتیب سور، رسم الخط پاره ای کلمات و افزودن برخی عبارات، با مصاحف رسمی اختلاف‌هایی داشته است.
در واقع در طول تاریخ «مصحف ابن مسعود» به عنوان یک کتاب کمیاب و جالب، گاه با انگیزه های مذهبی و گاه شاید با انگیزه های سود جویانه مادی مطرح شده است، چنانکه براساس روایتی در «المبانی»
[۱۲۱] المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۷-۴۸، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
برخی از شیادان نسخه‌هایی بی اساس را با نام مصحف ابن مسعود بر ساخته، آن را نزد امرا می‌بردند و وانمود می‌کردند که خزانه کتب امیر نباید از چنین مصحفی خالی باشد.
در ۲ سده اخیر نیز مستشرقانی که تاریخ قرآن را مورد مطالعه قرار داده اند، همواره این مصحف را به عنوان یک موضوع جالب و گاه سؤال انگیز تلقی کرده اند، از جمله گُلدسیهر با تکیه بر اعتبار بیش‌تر ابن مسعود نسبت به زیدبن ثابت و همکاران او، مصحف عثمانی را عملاً کم ارزشتر از مصحف ابن مسعود دانسته است،
[۱۲۲] گلدسیهر، دستورالعمل تفسیر اسلامی از قرآن، ج۱، ص۱۱-۸، لیدن، ۱۹۷۰.
اما برخی دیگر چون نولدِکه به گونه ای تحلیلی جایگاه این مصحف را در مقایسه با دیگر مصاحف مورد مطالعه قرار داده اند
[۱۲۳] نولدِکه، تاریخچه قرآن، ج۲، ص۳۹-۴۰، لایپزیک ۱۹۱۹.
[۱۲۴] نولدِکه، تاریخچه قرآن، ج۲، ص۱۱۳-۱۱۹، لایپزیک ۱۹۱۹.


او در روزگار خود فردی آگاه به مفاهیم قرآن و اسباب نزول آیات شناخته می‌شده است
[۱۲۵] مسلم بن حجاج، صحیح، ج۴، ص۱۹۱۳، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
[۱۲۶] ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۴، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
و در دوره های بعد نظرات تفسیری او مورد توجه مفسرانی از مذاهب گوناگون قرار گرفت.
[۱۲۷] طبری، تفسیر، ج۷، ص۲۰.
[۱۲۸] ، طوسی محمد، التبیان،ج۱، ص۵۸، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
[۱۲۹] زمخشری محمود، الکشاف، ج۱، ص۳۸، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
گفته شده سُدّی در تفسیر خود غالباً روایات ابن مسعود و ابن عباس را نقل کرده است.
[۱۳۰] ابن کثیر اسماعیل، تفسیر، ج۱، ص۴، بولاق، ۱۳۰۰ق.    


او که دیر زمانی محضر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را درک کرده بود، احادیث بسیاری از آن حضرت روایت کرده است. بنابر آنچه نووی آورده، احادیث منقول از ابن مسعود در کتب معتبر ۸۴۸ حدیث است که از آن میان ۶۴ مورد، محل اتفاق بخاری و مسلم ، ۲۱ حدیث از منفردات بخاری و ۳۵ حدیث از منفردات مسلم است.
[۱۳۱] نووی محیی الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۸۸، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
او به جز احادیثی که مستقیماً از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) روایت کرده، در پاره ای موارد برخی احادیث را از صحابه دیگر اخذ کرده است.
[۱۳۲] ابن حجر عسقلانی احمد، تهذیب التهذیب، ج۶، ص۲۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.


۷.۱ - راویان

در میان کسانی که از او روایت کرده اند، جمع کثیری از صحابه چون ابن عباس ، ابوسعید خدری ، عبدالله بن عمر ، عبدالله بن زبیر ، ابوموسی اشعری ، انس بن مالک ، جابر بن عبدالله و ابوهریره دیده می‌شوند. همچنین بسیاری از تابعین چون علقمة بن قیس ، اسود بن یزید ، مسروق ، زید بن وهب ، ربعی بن حراش ، زر بن حبیش ، عبدالرحمان بن ابی لیلی ، ابوالاسود دؤلی و عبیدة سلمانی از او حدیث فرا گرفته اند.
[۱۳۳] نووی محیی الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۸۸، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
[۱۳۴] ابن حجر عسقلانی احمد، تهذیب التهذیب، ج۶، ص۲۷-۲۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.

گفته‌اند که او از زمره اصحابی بود که از نوشتن حدیث نهی می‌کردند.
[۱۳۵] خطیب بغدادی احمد، تقیید العلم، ج۱، ص۳۸-۳۹، به کوشش یوسف عش، داراحیاء السنة النبویة، ۱۹۷۴م.
[۱۳۶] خطیب بغدادی احمد، تقیید العلم، ج۱، ص۵۳-۵۶، به کوشش یوسف عش، داراحیاء السنة النبویة، ۱۹۷۴م.
در روایت آمده که ابن مسعود چندان حدیث می‌گفت که عمر را ناخشنود کرد و از او خواست تا کمتر حدیث گوید.
[۱۳۷] خطیب بغدادی احمد، شرف اصحاب الحدیث، ج۱، ص۸۷، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.

بسیاری از احادیث ابن مسعود را‌ به‌طور مجموع در مسانید مختلف به ویژه مسند احمد بن حنبل
[۱۳۸] احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۷۴-۴۶۶، قاهره، ۱۳۱۳ق.
می توان یافت. یحیی بن محمد بن صاعد نیز در تألیف مستقلی با عنوان مسند عبدالله بن مسعود ، احایث او را گرد آورده
[۱۳۹] ذهبی محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۵۵۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت ۱۴۰۴ق/۱۹۸۶م.
[۱۴۰] رودانی محمد، صلة الخلف، ج۱، ص۳۵۵، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
که نسخه خطی بخشی از آن در کتابخانه ظاهریه دمشق موجود است.
[۱۴۱] کتابخانه ظاهریه، نسخ خطی (حدیث)، ج۱، ص۶۴.
همچنین مزّی در تحفة الاشراف
[۱۴۲] مزی یوسف، تحفة الاشراف، ج۷، ص۳-۱۷۰، بمبئی، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
احادیث پراکنده وی را در صحاح سته ، گردآورده و طبقه بندی کرده است.

۷.۲ - موضوع احادیث

در احادیث ابن مسعود موضوعات متنوعی چون: موضوعات فقهی به خصوص صلاة ، زهد و اخلاق ، تفسیر ، تاریخ و معرفة الصحابه دیده می‌شود. همچنین موضوع جالب « مَلاحِم و فِتَن » در روایات او زیاد به چشم می‌خورد، تا جایی که می‌توان گفت او یکی از معدود صحابه ای است که احادیث ملاحم و فتن بر محور آنان می‌گردد
[۱۴۳] حاکم نیشابوری محمد، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۳۱۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
[۱۴۴] مرعشلی یوسف عبدالرحمان، فهرس احادیث المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۵۶۴-۵۶۵، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
مقدسی، یوسف، ص۴۱۳ فهرست).
از مشهورترین احادیث ابن مسعود در این زمینه می‌توان حدیث بشارت به مهدی (علیه‌السلام) را یاد کرد که از طرق بسیاری روایت شده است.
[۱۴۵] ابوداوود سلیمان، سنن، ج۴، ص۱۰۶، به کوشش محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة.
[۱۴۶] ترمذی محمد، سنن، ج۴، ص۵۰۵، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
[۱۴۷] ابن ماجه محمد، سنن، ج۲، ص۱۳۶۶، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
[۱۴۸] احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۷۶، قاهره، ۱۳۱۳ق.
[۱۴۹] احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۷۷، قاهره، ۱۳۱۳ق.
[۱۵۰] احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۴۳۰، قاهره، ۱۳۱۳ق.
[۱۵۱] احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۴۴۸، قاهره، ۱۳۱۳ق.
[۱۵۲] طبرانی سلیمان، المعجم الکبیر، ج۱۰، حدیث های شماره ۱۰۲۱۳-۱۰۲۳۰، به کوشش حمدی عبدالحمید سلفی، بغداد، وزارة الاوقاف.
[۱۵۳] طوسی محمد، الغیبة، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۳، نجف، ۱۳۸۵ق.


در منابع گوناگون تأکید شده است که ابن مسعود در شمار صحابه‌هایی بود که فتوا می‌دادند و مردم در مسائل فقهی بدانان رجوع می‌کردند.
[۱۵۴] ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۲، ص۱۰۵، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
[۱۵۵] خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۴۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۵۶] حاکم نیشابوری محمد، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۳۱۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
[۱۵۷] ابواسحاق شیرازی ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
گویند فتاوای او چندان بود که یک مجلد بزرگ را پر می‌کرد
[۱۵۸] ابن حزم علی، الاحکام فی اصول الاحکام، ج۵، ص۸۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
و شاگردان او این فتاوی را نوشته و ثبت می‌کردند.
[۱۵۹] ابن قیم جوزیه محمد، اعلام الموقعین، ج۱، ص۲۰، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹۷۳م.


۸.۱ - روش فقهی

در این‌که ابن مسعود از عالم ‌ترین صحابه در احکام شرعی بوده و در پایه گذاری مکتب فقهی کوفه نقش به سزایی داشته، جای گفت و گو نیست، اما به جهت وجود اختلاف در میان آراء نقل شده از ابن مسعود در منابع، نمی توان به روشنی درباره ابزارهای استنباط وی سخن گفت.
از یک طرف روایاتی در سده های نخستین رواج داشته، مبنی بر این‌که ابن مسعود ابتدا در کتاب خدا و سنت نبوی به دنبال حکم فقهی بوده و در صورت یافت نشدن حکم در آن ها، رأی خود را به کار می‌گرفته است. البته افزوده شده که وی رأی خود را همیشه صواب نمی‌دانسته و امکان خطا را در مد نظر داشته است.
[۱۶۰] ابن قتیبه عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۲۱، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دارالجلیل.
[۱۶۱] ابن قیم جوزیه محمد، اعلام الموقعین، ج۱، ص۶۳، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹۷۳م.
از طرف دیگر روایات زیادی از او نقل شده که تنها، یافتن حکم در کتاب و سنت را توصیه کرده و از به کارگیری رأی نهی نموده است.
[۱۶۲] دارمی عبدالله، سنن، ج۱، ص۴۶ به بعد، دمشق، ۱۳۴۹ق.


۸.۲ - مکاتب فقهی

به هر روی مکاتب مختلف کوفه از اصحاب رأی و اصحاب حدیث از او تأثیر پذیرفته و در مواردی به این تأثیر پذیری مباهات کرده اند.
خوارزمی حنفی سلسله مشایخ ابوحنیفه در فقه را با دو واسطه به اصحاب ابن مسعود رسانیده و مقدسی مهمترین دلیلی که بر حنفی شدن خود اقامه می‌کند، این است که ابوحنیفه در آراء خود بر اقوال حضرت علی (علیه‌السلام) و ابن مسعود اعتماد نموده است
[۱۶۳] خوارزمی محمد، جامع مسانید ابی حنیفة، ج۲، ص۴۲۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
[۱۶۴] مقدسی محمد، احسن التقاسیم، ص۱۲۷، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    
. از اصحاب حدیث کوفه نیز ابن آدم در کتاب الخراج جابه جا به نقل آراء فقهی ابن مسعود پرداخته است.
[۱۶۵] ابن آدم یحیی، الخراج، ج۱، ص۱۹۳ فهرست، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
شاخت نیز نقش ابن مسعود و اصحاب او را در شکل گیری فقه عراق به ویژه کوفه مورد بررسی قرار داده است
[۱۶۶] ابن آدم یحیی، الخراج، ج۱، ص۲۳۱-۲۳۳، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.

نظرات فقهی منقول از ابن مسعود را می‌توان در کتب حدیث چون سنن بیهقی ،
[۱۶۷] بیهقی احمد، السنن الکبری، ج۱، ص۸۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۴ق.
کتب فقهی چون المبسوط سرخسی
[۱۶۸] سرخسی شمس الدین، المبسوط، ج۱، ص۵۴۴-۵۴۵ فهرست، به کوشش خلیل میس، بیوت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
و در ذیل تفسیر آیات گوناگون در کتب مختلف تفسیری به دست آورد.

نزد اهل سنت ابن مسعود به عنوان یکی از بزرگان صحابه شناخته شده و در آثار محدثان بزرگ ایشان می‌توان ذیل عنوان «فضائل عبدالله بن مسعود» روایات زیادی را در مدح او ملاحظه کرد.
[۱۶۹] بخاری محمد، صحیح، ج۲، ص۳۰۷، بولاق، ۱۳۱۵ق.
[۱۷۰] مسلم بن حجاج، صحیح، ج۴، ص۱۹۱۰-۱۹۱۴، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
[۱۷۱] ترمذی محمد، سنن، ج۵۴، ص۶۷۲-۶۷۴، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
[۱۷۲] ابن ماجه محمد، سنن، ج۱، ص۴۹، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
[۱۷۳] حاکم نیشابوری محمد، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۳۱۲-۳۲۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.

حتی در یک متن غیر مشهور از حدیث «عشرة مبشّره» ابن مسعود در زمره آن ۱۰ تن شمرده شده است،
[۱۷۴] حاکم نیشابوری محمد، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۳۱۶-۳۱۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
ولی این متن نزد محدثان جدی تلقی نشده است.
وفات او اگرچه پیش از درگیری‌ها و جریان های سیاسی اواخر خلافت عثمان بود، با این همه برخی از موارد مخالفت او با عثمان در اوایل خلافت وی، این زمینه را فراهم آورد تا آن دسته از مکاتب فکری که برخلاف اهل سنت صحابه را قابل نقد می‌دانند، نسبت به شخصیت ابن مسعود اظهار نظرهای متفاوتی نمایند.
[۱۷۵] مسلم بن حجاج، صحیح، ج۱، ص۴۸۳ از مخالفت وی با عثمان جز مورد مصاحف، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.


۹.۱ - جایگاه کلامی

برخی متکلمان از مذاهب مختلف با طرح مسأله ضرب ابن مسعود توسط عثمان، او را مورد انتقاد قرار داده‌اند که نسبت به شخصیتی همچون ابن مسعود رفتاری ناشایست داشته است. از آن جمله می‌توان ابراهیم نظّام و ابوجعفر اسکافی از معتزله ، ابوالقاسم کوفی ، سیدمرتضی و صاحب الایضاح از امامیه و ابویعقوب یوسف ورجلانی از اباضیه را نام برد.
[۱۷۶] شهرستانی محمد، الملل و النحل، ج۱، ص۵۹، به کوشش محمد بن فتحالله بدران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
[۱۷۷] اسکافی محمد، المعیار و الموازنة، ص۲۲، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م.    
[۱۷۸] ابوالقاسم کوفی علی، الاستغاثة، ج۱، ص۶۱، قم، دارالکتب العلمیة.
[۱۷۹] سیدمرتضی علی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۲۷۹-۲۸۶، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۱۸۰] الایضاح، منسوب به فضل بن شاذان، ج۱، ص۲۶-۲۸، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۱۸۱] شماخی احمد، ج۱، ص۳۴، السیر، به کوشش احمد سیایی، مسقط، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۱۸۲] شماخی احمد، ج۱، ص۳۷، السیر، به کوشش احمد سیایی، مسقط، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

با این وصف برخی از افراطیان معتزله چون ابراهیم نظّام و ضرار بن عمرو در امانت ابن مسعود در نقل از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) تردید نموده اند. نظّام پاره ای از روایات او را انکار نموده و ضرار بن عمرو مصحف و قرائت وی را مورد حمله قرار داده است.
[۱۸۳] اشعری علی، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۱۰۵، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.

در آثار امامیه ، ابن مسعود همواره به عنوان یکی از بزرگان صحابه مورد احترام بوده است. تنها از متقدمان فضل بن شاذان نیشابوری از این جهت که وی با خلفا رابطه ای دوستانه داشته، او را مورد نکوهش قرار داده است،
[۱۸۴] طوسی محمد، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
اما در بسیاری از آثار امامیه روایت ابن مسعود مورد توجه قرار گرفته و به ویژه احادیثی در تأیید فضایل اهل بیت (علیهم‌السلام) و مسائل مربوط به امامت از او نقل شده است، به عنوان نمونه حدیث مشهور «نقباء اثنی عشر» را باید یاد کرد که در آثار امامیه بسیار مورد توجه قرار گرفته و در اثبات امامت دوازده امام (علیهم‌السلام) بدان استناد شده است.
[۱۸۵] ابن بابویه محمد، الخصال، ج۱، ص۴۶۶-۴۶۸، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش.
[۱۸۶] ابن بابویه محمد، کمال الدین، ص۲۷۰-۲۷۱، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.    
[۱۸۷] ابن بابویه محمد، کمال الدین، ج۱، ص۲۷۹، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.    
[۱۸۸] نعمانی محمد، الغیبة، ج۱، ص۶۳، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۸۹] نعمانی محمد، الغیبة، ج۱، ص۷۴-۷۵، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۹۰] خزاز علی، کفایه الاثر، ج۱، ص۲۳-۲۷، قم، ۱۴۰۱ق.    
حتی گاهی در روایات امامیه احادیثی به چشم می‌خورد که اشعار به تشیع ابن مسعود دارد.
[۱۹۱] استرآبادی علی، تأویل الآیات الظاهرة، ج۲، ص۶۱۰-۶۱۲، به کوشش محمد باقر موحد ابطحی، قم، ۱۳۶۶ش.    

واده ضمن بررسی در اسانید حدیث های منقول از ابن مسعود در کتب اهل سنت و‌ به‌طور خاص سنن ترمذی ، سعی داشته نشان دهد که محدثان شیعی کوفه بیش‌تر به روایت وی علاقه داشته‌اند و با گسترش تشیع در سده ۳ق احادیث ابن مسعود نیز رواج فراوان یافته است.
شایان ذکر است که ابوعبدالله محمد بن محبوب و ابن سلاّم از عالمان مشهور اباضی در سده ۳ق، ابن مسعود را در شمار اصحابی آورده‌اند که اباضیه تعالیم خود را از آنان گرفته اند.
[۱۹۲] کندی محمد، بیان الشرع، ج۱، ص۶۴، به کوشش عبدالحفیظ شلبی، مسقط، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۱۹۳] ابن سلاّم اباضی، بدءالاسلام، ج۱، ص۷۵-۷۶، به کوشش ورنر شوارتس و سالم بن یعقوب، ویسبادن، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
همچنین در نیمه اول سده ۲ق در شمال افریقا فرقه عمریه توسط عیسی بن عمیر تأسیس شد که برخلاف دیگر اباضیان، مذهب خود را به ابن مسعود منتسب می‌کردند و حتی در مورد قرآن ، مصحف او را اساس می‌دانستند.
[۱۹۴] درجینی احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، ج۱، ص۴۷، به کوشش ابراهیم طلای، قسنطینه، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.


(۱) ابن آدم یحیی، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
(۲) ابن ابی الحدید عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق.
(۳) ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
(۴) ابن اثیر علی، اسد الغابة، قاهره، ۱۲۸۰ق.
(۵) ابن اثیر علی، الکامل.
(۶) ابن اسحاق محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
(۷) ابن بابویه محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش.
(۸) ابن بابویه محمد، عیون اخبار الرضا، نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
(۹) ابن بابویه محمد، کمال الدین، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.
(۱۰) ابن جزری محمد، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
(۱۱) ابن حجر عسقلانی احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق.
(۱۲) ابن حجر عسقلانی احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
(۱۳) ابن حزم علی، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۴) ابن خالویه حسین، مختصر فی شواذ القرآن، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
(۱۵) ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
(۱۶) ابن سلاّم اباضی، بدءالاسلام، به کوشش ورنر شوارتس و سالم بن یعقوب، ویسبادن، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۷) ابن شبه عمر، تاریخ المدینة المنورة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۱۸) ابن عبدالبر یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
(۱۹) ابن عبدربه احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، ۱۹۴۰-۱۹۵۳م.
(۲۰) ابن عساکر علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۲۱) ابن قتیبه عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دارالجلیل.
(۲۲) ابن قیم جوزیه محمد، اعلام الموقعین، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۲۳) ابن کثیر اسماعیل، تفسیر، بولاق، ۱۳۰۰ق.
(۲۴) ابن ماجه محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
(۲۵) ابن مجاهد احمد، السبعة فی القرائات، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۲ق.
(۲۶) ابن مهران احمد، المبسوط، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
(۲۷) ابن ندیم، الفهرست.
(۲۸) ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
(۲۹) ابواسحاق شیرازی ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۳۰) ابوداوود سلیمان، سنن، به کوشش محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة.
(۳۱) ابوعمرودانی عثمان، التیسیر، به کوشش اوتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م.
(۳۲) ابوالقاسم کوفی علی، الاستغاثة، قم، دارالکتب العلمیة.
(۳۳) ابونعیم اصفهانی احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
(۳۴) احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق.
(۳۵) ارنؤوط شعیب و حسین اسد، حاشیه بر سیراعلام النبلاء ذهبی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۳۶) استرآبادی علی، تأویل الآیات الظاهرة، به کوشش محمد باقر موحد ابطحی، قم، ۱۳۶۶ش.
(۳۷) اسفراینی طاهر، التبصیر فی الدین، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۳۸) اسکافی محمد، المعیار و الموازنة، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م.
(۳۹) اشعری علی، مقالات الاسلامیین، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۴۰) الایضاح، منسوب به فضل بن شاذان، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۴۱) بخاری محمد، صحیح، بولاق، ۱۳۱۵ق.
(۴۲) بسوی یعقوب، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاءعمری، بغداد، ۱۹۷۵م.
(۴۳) بغدادی عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۴۴) بیهقی احمد، السنن الکبری، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۴ق.
(۴۵) بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.
(۴۶) بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
(۴۷) بلاذری احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
(۴۸) ترمذی محمد، سنن، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
(۴۹) جصّاص احمد، احکام القرآن، به کوشش محمد صادق قمحاوی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۵۰) جلودی عبدالعزیز، ما نزل من القرآن، به کوشش احمد پاکتچی، تراثنا، قم، ۱۴۱۲ق، شم ۲۴.
(۵۱) حاکم نیشابوری محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
(۵۲) خزاز علی، کفایه الاثر، قم، ۱۴۰۱ق.
(۵۳) خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۵۴) خطیب بغدادی احمد، تقیید العلم، به کوشش یوسف عش، داراحیاء السنة النبویة، ۱۹۷۴م.
(۵۵) خطیب بغدادی احمد، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
(۵۶) خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
(۵۷) خوارزمی محمد، جامع مسانید ابی حنیفة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
(۵۸) دارمی عبدالله، سنن، دمشق، ۱۳۴۹ق.
(۵۹) درجینی احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، به کوشش ابراهیم طلای، قسنطینه، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۶۰) ذهبی محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت ۱۴۰۴ق/۱۹۸۶م.
(۶۱) رودانی محمد، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۶۲) زمخشری محمود، الکشاف، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
(۶۳) سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
(۶۴) سرخسی شمس الدین، المبسوط، به کوشش خلیل میس، بیوت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۶۵) سیاری احمد، القراءات، نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، شم ۵۲۲۲.
(۶۶) سیدمرتضی علی، الشافی فی الامامة، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۶۷) سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۶۸) شماخی احمد، السیر، به کوشش احمد سیایی، مسقط، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۶۹) شهرستانی محمد، الملل و النحل، به کوشش محمد بن فتحالله بدران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۷۰) طبرانی سلیمان، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالحمید سلفی، بغداد، وزارة الاوقاف.
(۷۱) طبری، تاریخ.
(۷۲) طبری، تفسیر.
(۷۳) طوسی محمد، اختیار معرفة الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
(۷۴) طوسی محمد، التبیان، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
(۷۵) طوسی محمد، الغیبة، نجف، ۱۳۸۵ق.
(۷۶) کتابخانه ظاهریه، نسخ خطی (حدیث).
(۷۷) عروة بن زبیر، مغازی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۷۸) فراء یحیی، معانی القرآن، به کوشش احد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، قاهره، ۱۹۷۲م.
(۷۹) فرات کوفی، تفسیر، نجف، ۱۳۵۴ق.
(۸۰) کلبی هشام، جمهرة النسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
(۸۱) کندی محمد، بیان الشرع، به کوشش عبدالحفیظ شلبی، مسقط، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۸۲) المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
(۸۳) مرعشلی یوسف عبدالرحمان، فهرس احادیث المستدرک علی الصحیحین، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۸۴) مرغینانی علی، الهدایه «همراه فتح القدیر»، قاهره، ۱۳۱۹ق.
(۸۵) مزی یوسف، تحفة الاشراف، بمبئی، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
(۸۶) مسلم بن حجاج، صحیح، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
(۸۷) مقدسی محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
(۸۸) مقدسی یوسف، عقد الدرر، به کوشش عبدالفتاح محمدحلو، قاهره، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۸۹) نسائی احمد، سنن، قاهره، ۱۳۴۸ق.
(۹۰) نعمانی محمد، الغیبة، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۹۱) نووی محیی الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
(۹۲) واقدی محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
(۹۳) یعقوبی احمد، تاریخ، نجف، ۱۳۵۸ق.
(۹۴) گلدسیهر، دستورالعمل تفسیر اسلامی از قرآن، لیدن، ۱۹۷۰.
(۹۵) نولدِکه، تاریخچه قرآن، لایپزیک ۱۹۱۹.
(۹۶) شاخت جی، خاستگاه فقه محمدی، آکسفورد، ۱۹۵۳.

۱. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۲۵۴، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۲. ↑ ابن عساکر علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۹، ص۴-۹، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۳. ↑ کلبی هشام، جمهرة النسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۴. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۰۴، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.
۵. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۳۶۶، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۶. ↑ ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۳، ص۱۰۶، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
۷. ↑ ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۸، ص۲۱۲، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
۸. ↑ بخاری محمد، صحیح، ج۲، ص۳۰۷، بولاق، ۱۳۱۵ق.
۹. ↑ ابن عساکر علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۹، ص۶۳-۷۰، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۱۰. ↑ واقدی محمد، المغازی، ج۱، ص۸۹-۹۰، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۱۱. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۲، ص۶۳۶، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۱۲. ↑ احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۷۹، قاهره، ۱۳۱۳ق.
۱۳. ↑ احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۴۶۲، قاهره، ۱۳۱۳ق.
۱۴. ↑ ابن عبدالبر یوسف، الاستیعاب، ج۳، ص۹۸۷-۹۸۸، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
۱۵. ↑ ابن اسحاق محمد، السیر و المغازی، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.    
۱۶. ↑ حاکم نیشابوری محمد، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۳۱۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
۱۷. ↑ ابن اسحاق محمد، السیر و المغازی، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.    
۱۸. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۶۲، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.
۱۹. ↑ عروة بن زبیر، مغازی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ج۱، ص۱۰۵، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۲۰. ↑ ابن اسحاق محمد، السیر و المغازی، ج۱، ص۱۷۶، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.    
۲۱. ↑ ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
۲۲. ↑ ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۳، ص۱۰۷، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
۲۳. ↑ ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۳، ص۱۰۷، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
۲۴. ↑ ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۳، ص۱۲۰-۱۲۱، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
۲۵. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷۱، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.
۲۶. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۵۰۵، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۲۷. ↑ ابن شبه عمر، تاریخ المدینة المنورة، ج۳، ص۱۰۵، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۲۸. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷۰، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.
۲۹. ↑ عروة بن زبیر، مغازی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۳، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۳۰. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۶۳۵-۶۳۶، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۳۱. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۷۱۰-۷۱۱، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۳۲. ↑ واقدی محمد، المغازی، ج۱، ص۸۹-۹۱، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۳۳. ↑ ابن ابی الحدید عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، ج۱۳، ص۲۹۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق.    
۳۴. ↑ ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۳، ص۱۰۸، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
۳۵. ↑ ابن شبه عمر، تاریخ المدینة المنورة، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۳۶. ↑ بلاذری احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۹۴، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
۳۷. ↑ طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۰۹۵.
۳۸. ↑ طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۳۹۲-۲۳۹۳.
۳۹. ↑ یعقوبی احمد، تاریخ، ج۲، ص۱۲۹، نجف، ۱۳۵۸ق.
۴۰. ↑ بلاذری احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۶۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
۴۱. ↑ طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۶۳۷.
۴۲. ↑ طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۶۴۵-۲۶۴۷.
۴۳. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۶۸، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.
۴۴. ↑ طبری، ج۱، ص۲۶۴۵، تاریخ، که دلیل دیگری برای آن ذکر می‌کند.
۴۵. ↑ ابن شبه عمر، تاریخ المدینة المنورة، ج۳، ص۹۵۷، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۴۶. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۲۳، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
۴۷. ↑ بلاذری احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۷۳، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
۴۸. ↑ طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۸۱۱-۲۸۱۳.
۴۹. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۰-۳۱ به نقل از ابومخنف، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
۵۰. ↑ ابن عبدربه احمد، العقد الفرید، ج۴، ص۳۰۶-۳۰۷، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، ۱۹۴۰-۱۹۵۳م.
۵۱. ↑ ابن شبه عمر، تاریخ المدینة المنورة، ج۳، ص۱۰۴۹، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۵۲. ↑ ابن عبدالبر یوسف، الاستیعاب، ج۳، ص۹۳۳، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
۵۳. ↑ ابن اثیر علی، اسد الغابة، ج۳، ص۲۶۰، قاهره، ۱۲۸۰ق.
۵۴. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، الاصابة، ج۴، ص۱۳۰، قاهره، ۱۳۲۸ق.
۵۵. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۶-۳۷، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
۵۶. ↑ سیدمرتضی علی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۲۸۱-۲۸۲ به نقل از واقدی، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۵۷. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۷، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
۵۸. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۷، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
۵۹. ↑ طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۸۹۴.
۶۰. ↑ ابن عساکر علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۹، ص۱۳۴-۱۳۹، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۶۱. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۷، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
۶۲. ↑ بلاذری احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۴۶۱، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
۶۳. ↑ سیدمرتضی علی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۲۸۳، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۶۴. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۲، ص۵۲۴، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۶۵. ↑ واقدی محمد، المغازی، ج۲، ص۱۰۰۲، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
۶۶. ↑ خلیفة بن خیاط، تاریخ، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
۶۷. ↑ طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۸۹۵-۲۸۹۶.
۶۸. ↑ بخاری محمد، صحیح، ج۳، ص۲۲۸، بولاق، ۱۳۱۵ق.
۶۹. ↑ مسلم بن حجاج، صحیح، ج۴، ص۱۹۱۲، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
۷۰. ↑ نسائی احمد، سنن، ج۸، ص۱۳۴، قاهره، ۱۳۴۸ق.
۷۱. ↑ بخاری محمد، صحیح، ج۲، ص۳۰۷، بولاق، ۱۳۱۵ق.
۷۲. ↑ مسلم بن حجاج، صحیح، ج۴، ص۱۹۱۳-۱۹۱۴، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
۷۳. ↑ ترمذی محمد، سنن، ج۵، ص۶۷۴، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
۷۴. ↑ ابن ماجه محمد، سنن، ج۱، ص۴۹، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
۷۵. ↑ احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۲۶، قاهره، ۱۳۱۳ق.
۷۶. ↑ ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۲، ص۱۰۴، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
۷۷. ↑ ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۵۵، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۷۸. ↑ ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۳-۱۴، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۷۹. ↑ ابن مجاهد احمد، السبعة فی القرائات، ج۱، ص۶۶-۶۷، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۲ق.
۸۰. ↑ ابن جزری محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۴۵۸، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
۸۱. ↑ ابن مجاهد احمد، السبعة فی القرائات، ج۱، ص۶۷، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۲ق.
۸۲. ↑ ابوعمرودانی عثمان، التیسیر، به کوشش اوتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م.
۸۳. ↑ ابن جزری محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۴۵۹، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
۸۴. ↑ ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۵۴-۷۳، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۸۵. ↑ ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۵۴، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۸۶. ↑ ابن خالویه حسین، مختصر فی شواذ القرآن، ج۱، ص۲۱۱ فهرست، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
۸۷. ↑ ابوداوود سلیمان، سنن، ج۴، ص۳۵، به کوشش محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة.
۸۸. ↑ ابوداوود سلیمان، سنن، ج۴، ص۳۸، به کوشش محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة.
۸۹. ↑ ترمذی محمد، سنن، ج۵، ص۱۹۱، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
۹۰. ↑ طبری، تفسیر، ج۷، ص۲۰.
۹۱. ↑ فراء یحیی، معانی القرآن، ج۱، ص۱۱، به کوشش احد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، قاهره، ۱۹۷۲م.
۹۲. ↑ سیاری احمد، القراءات، ج۱، ص۱۱، نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، شم ۵۲۲۲.
۹۳. ↑ سیاری احمد، القراءات، ج۱، ص۲۰، نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، شم ۵۲۲۲.
۹۴. ↑ ابن مهران احمد، المبسوط، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۹۵. ↑ جصّاص احمد، احکام القرآن، ج۴، ص۱۲۱، به کوشش محمد صادق قمحاوی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۹۶. ↑ مرغینانی علی، الهدایه «همراه فتح القدیر»، ج۴، ص۳۶۶، قاهره، ۱۳۱۹ق.
۹۷. ↑ فرات کوفی، تفسیر، ج۱، ص۱۰۹، نجف، ۱۳۵۴ق.
۹۸. ↑ جلودی عبدالعزیز، ما نزل من القرآن، ج۱، حدیث شماره ۱۰، به کوشش احمد پاکتچی، تراثنا، قم، ۱۴۱۲ق، شم ۲۴.
۹۹. ↑ ابن بابویه محمد، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۸۱، نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
۱۰۰. ↑ استرآبادی علی، تأویل الآیات الظاهرة، ج۱، ص۳۹۵، به کوشش محمد باقر موحد ابطحی، قم، ۱۳۶۶ش.    
۱۰۱. ↑ بسوی یعقوب، المعرفة و التاریخ، ج۲، ص۵۳۸، به کوشش اکرم ضیاءعمری، بغداد، ۱۹۷۵م.
۱۰۲. ↑ المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۵-۳۶، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
۱۰۳. ↑ ابونعیم اصفهانی احمد، حلیة الاولیاء، ج۱، ص۱۲۴، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
۱۰۴. ↑ ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۲، ص۱۰۵، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
۱۰۵. ↑ ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۳-۱۸، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۱۰۶. ↑ ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۸، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۱۰۷. ↑ المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۵، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
۱۰۸. ↑ ابن اثیر علی، الکامل، ج۳، ص۱۱۲.
۱۰۹. ↑ ابن خالویه حسین، مختصر فی شواذ القرآن، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
۱۱۰. ↑ المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۷، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
۱۱۱. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹.
۱۱۲. ↑ جلودی عبدالعزیز، ما نزل من القرآن، ج۱، حدیث شم ۴۵، به کوشش احمد پاکتچی، تراثنا، قم، ۱۴۱۲ق، شم ۲۴.
۱۱۳. ↑ ابن خالویه حسین، مختصر فی شواذ القرآن، ج۱، ص۱۵۵، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
۱۱۴. ↑ فراء یحیی، معانی القرآن، ج۱، ص۱۱، به کوشش احد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، قاهره، ۱۹۷۲م.
۱۱۵. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹.
۱۱۶. ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۲۳-۲۲۴ به نقل از المصاحف ابن اشته، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۱۱۷. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹.
۱۱۸. ↑ سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۶۵، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
۱۱۹. ↑ المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۶، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
۱۲۰. ↑ ارنؤوط شعیب و حسین اسد، حاشیه بر سیراعلام النبلاء ذهبی، ج۱، ص۴۷۳-۴۷۴، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۱۲۱. ↑ المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۷-۴۸، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
۱۲۲. ↑ گلدسیهر، دستورالعمل تفسیر اسلامی از قرآن، ج۱، ص۱۱-۸، لیدن، ۱۹۷۰.
۱۲۳. ↑ نولدِکه، تاریخچه قرآن، ج۲، ص۳۹-۴۰، لایپزیک ۱۹۱۹.
۱۲۴. ↑ نولدِکه، تاریخچه قرآن، ج۲، ص۱۱۳-۱۱۹، لایپزیک ۱۹۱۹.
۱۲۵. ↑ مسلم بن حجاج، صحیح، ج۴، ص۱۹۱۳، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
۱۲۶. ↑ ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۴، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۱۲۷. ↑ طبری، تفسیر، ج۷، ص۲۰.
۱۲۸. ↑ ، طوسی محمد، التبیان،ج۱، ص۵۸، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
۱۲۹. ↑ زمخشری محمود، الکشاف، ج۱، ص۳۸، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
۱۳۰. ↑ ابن کثیر اسماعیل، تفسیر، ج۱، ص۴، بولاق، ۱۳۰۰ق.    
۱۳۱. ↑ نووی محیی الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۸۸، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
۱۳۲. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، تهذیب التهذیب، ج۶، ص۲۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
۱۳۳. ↑ نووی محیی الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۸۸، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
۱۳۴. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، تهذیب التهذیب، ج۶، ص۲۷-۲۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
۱۳۵. ↑ خطیب بغدادی احمد، تقیید العلم، ج۱، ص۳۸-۳۹، به کوشش یوسف عش، داراحیاء السنة النبویة، ۱۹۷۴م.
۱۳۶. ↑ خطیب بغدادی احمد، تقیید العلم، ج۱، ص۵۳-۵۶، به کوشش یوسف عش، داراحیاء السنة النبویة، ۱۹۷۴م.
۱۳۷. ↑ خطیب بغدادی احمد، شرف اصحاب الحدیث، ج۱، ص۸۷، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
۱۳۸. ↑ احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۷۴-۴۶۶، قاهره، ۱۳۱۳ق.
۱۳۹. ↑ ذهبی محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۵۵۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت ۱۴۰۴ق/۱۹۸۶م.
۱۴۰. ↑ رودانی محمد، صلة الخلف، ج۱، ص۳۵۵، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۱۴۱. ↑ کتابخانه ظاهریه، نسخ خطی (حدیث)، ج۱، ص۶۴.
۱۴۲. ↑ مزی یوسف، تحفة الاشراف، ج۷، ص۳-۱۷۰، بمبئی، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۱۴۳. ↑ حاکم نیشابوری محمد، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۳۱۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
۱۴۴. ↑ مرعشلی یوسف عبدالرحمان، فهرس احادیث المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۵۶۴-۵۶۵، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۱۴۵. ↑ ابوداوود سلیمان، سنن، ج۴، ص۱۰۶، به کوشش محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة.
۱۴۶. ↑ ترمذی محمد، سنن، ج۴، ص۵۰۵، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
۱۴۷. ↑ ابن ماجه محمد، سنن، ج۲، ص۱۳۶۶، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
۱۴۸. ↑ احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۷۶، قاهره، ۱۳۱۳ق.
۱۴۹. ↑ احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۷۷، قاهره، ۱۳۱۳ق.
۱۵۰. ↑ احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۴۳۰، قاهره، ۱۳۱۳ق.
۱۵۱. ↑ احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۴۴۸، قاهره، ۱۳۱۳ق.
۱۵۲. ↑ طبرانی سلیمان، المعجم الکبیر، ج۱۰، حدیث های شماره ۱۰۲۱۳-۱۰۲۳۰، به کوشش حمدی عبدالحمید سلفی، بغداد، وزارة الاوقاف.
۱۵۳. ↑ طوسی محمد، الغیبة، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۳، نجف، ۱۳۸۵ق.
۱۵۴. ↑ ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، ج۲، ص۱۰۵، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
۱۵۵. ↑ خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۴۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱۵۶. ↑ حاکم نیشابوری محمد، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۳۱۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
۱۵۷. ↑ ابواسحاق شیرازی ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۱۵۸. ↑ ابن حزم علی، الاحکام فی اصول الاحکام، ج۵، ص۸۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۱۵۹. ↑ ابن قیم جوزیه محمد، اعلام الموقعین، ج۱، ص۲۰، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹۷۳م.
۱۶۰. ↑ ابن قتیبه عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۲۱، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دارالجلیل.
۱۶۱. ↑ ابن قیم جوزیه محمد، اعلام الموقعین، ج۱، ص۶۳، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹۷۳م.
۱۶۲. ↑ دارمی عبدالله، سنن، ج۱، ص۴۶ به بعد، دمشق، ۱۳۴۹ق.
۱۶۳. ↑ خوارزمی محمد، جامع مسانید ابی حنیفة، ج۲، ص۴۲۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
۱۶۴. ↑ مقدسی محمد، احسن التقاسیم، ص۱۲۷، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    
۱۶۵. ↑ ابن آدم یحیی، الخراج، ج۱، ص۱۹۳ فهرست، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
۱۶۶. ↑ ابن آدم یحیی، الخراج، ج۱، ص۲۳۱-۲۳۳، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
۱۶۷. ↑ بیهقی احمد، السنن الکبری، ج۱، ص۸۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۴ق.
۱۶۸. ↑ سرخسی شمس الدین، المبسوط، ج۱، ص۵۴۴-۵۴۵ فهرست، به کوشش خلیل میس، بیوت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۱۶۹. ↑ بخاری محمد، صحیح، ج۲، ص۳۰۷، بولاق، ۱۳۱۵ق.
۱۷۰. ↑ مسلم بن حجاج، صحیح، ج۴، ص۱۹۱۰-۱۹۱۴، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
۱۷۱. ↑ ترمذی محمد، سنن، ج۵۴، ص۶۷۲-۶۷۴، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
۱۷۲. ↑ ابن ماجه محمد، سنن، ج۱، ص۴۹، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
۱۷۳. ↑ حاکم نیشابوری محمد، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۳۱۲-۳۲۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
۱۷۴. ↑ حاکم نیشابوری محمد، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۳۱۶-۳۱۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
۱۷۵. ↑ مسلم بن حجاج، صحیح، ج۱، ص۴۸۳ از مخالفت وی با عثمان جز مورد مصاحف، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
۱۷۶. ↑ شهرستانی محمد، الملل و النحل، ج۱، ص۵۹، به کوشش محمد بن فتحالله بدران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
۱۷۷. ↑ اسکافی محمد، المعیار و الموازنة، ص۲۲، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م.    
۱۷۸. ↑ ابوالقاسم کوفی علی، الاستغاثة، ج۱، ص۶۱، قم، دارالکتب العلمیة.
۱۷۹. ↑ سیدمرتضی علی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۲۷۹-۲۸۶، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۱۸۰. ↑ الایضاح، منسوب به فضل بن شاذان، ج۱، ص۲۶-۲۸، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۱۸۱. ↑ شماخی احمد، ج۱، ص۳۴، السیر، به کوشش احمد سیایی، مسقط، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۱۸۲. ↑ شماخی احمد، ج۱، ص۳۷، السیر، به کوشش احمد سیایی، مسقط، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۱۸۳. ↑ اشعری علی، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۱۰۵، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۱۸۴. ↑ طوسی محمد، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۸۵. ↑ ابن بابویه محمد، الخصال، ج۱، ص۴۶۶-۴۶۸، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش.
۱۸۶. ↑ ابن بابویه محمد، کمال الدین، ص۲۷۰-۲۷۱، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۱۸۷. ↑ ابن بابویه محمد، کمال الدین، ج۱، ص۲۷۹، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۱۸۸. ↑ نعمانی محمد، الغیبة، ج۱، ص۶۳، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۸۹. ↑ نعمانی محمد، الغیبة، ج۱، ص۷۴-۷۵، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۹۰. ↑ خزاز علی، کفایه الاثر، ج۱، ص۲۳-۲۷، قم، ۱۴۰۱ق.    
۱۹۱. ↑ استرآبادی علی، تأویل الآیات الظاهرة، ج۲، ص۶۱۰-۶۱۲، به کوشش محمد باقر موحد ابطحی، قم، ۱۳۶۶ش.    
۱۹۲. ↑ کندی محمد، بیان الشرع، ج۱، ص۶۴، به کوشش عبدالحفیظ شلبی، مسقط، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۱۹۳. ↑ ابن سلاّم اباضی، بدءالاسلام، ج۱، ص۷۵-۷۶، به کوشش ورنر شوارتس و سالم بن یعقوب، ویسبادن، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۱۹۴. ↑ درجینی احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، ج۱، ص۴۷، به کوشش ابراهیم طلای، قسنطینه، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعبدالرحمن ابن‌مسعود»، جلد۴، ص۱۷۶۵.    



جعبه ابزار