• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

استحقاق

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


شایستگی انسان برای مدح و دریافت عوض یا ثواب و سزاواری ذمّ عقاب از سوی خداوند را استحقاق گویند.

فهرست مندرجات

۱ - استحقاق در مباحث کلامی معاد
۲ - تعریف عوض
۳ - تعریف ثواب
۴ - تعریف عقاب
۵ - تعریف مدح
۶ - سبب استحقاق عوض
۷ - سبب استحقاق مدح و ثواب
۸ - سبب استحقاق ذم و عقاب
۹ - تفضل و تفاوت آن با استحقاق
۱۰ - دیدگاه علما در استحقاق انسان برای دریافت ثواب
       ۱۰.۱ - متکلمان امامیه و معتزلی
       ۱۰.۲ - متکلمان اشعری
       ۱۰.۳ - دیدگاه شیخ طوسی و مفید
       ۱۰.۴ - استدلال منکرین استحقاق
۱۱ - استدلال قائلین به استحقاق
       ۱۱.۱ - دیدگاه فخر رازی
۱۲ - عدم تنافی استحقاق انسان با تفضل خدا
۱۳ - استحقاق در مباحث دیگر کلامی
۱۴ - زمان استحقاق ثواب و عقاب
۱۵ - فهرست منابع
۱۶ - پانویس
۱۷ - منبع


استحقاق، اصطلاح کلامی و تفسیری است که بیش‌تر در مباحث معاد (احباط و تکفیر)
[۱] تفسیر کبیر، فخررازی، ج۲، ص۱۲۷، داراحیاء التراث، بیروت.
[۲] اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۵۷، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
[۳] المغنی، اسد آبادی، ج۳، ص۵۲۳، ابوالحسن عبد الجبّار، ۴۱۵هـ.
[۴] الذخیرة فی علم الکلام، محقق سید احمد حسینی، ج۱، ص۳۰۲، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
و انتصاف
[۵] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۵۰۵، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
[۶] الذخیرة فی علم الکلام، محقق سید احمد حسینی، ج۱، ص۲۴۴، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
و عدل الهی
[۷] تقریب المعارف فی علم الکلام، حلبی، ج۱، ص۷۶، ابوالصلاح، ۴۴۷هـ، محقق رضا استادی.
مطرح شده است.
قبل از پرداختن به ماهیت و اسباب استحقاق و آرای متکلمان در این باره، لازم است، مفاهیم مربوط به آن، یعنی عوض، ثواب و عقاب، مدح و ذم و تفضل را تعریف کنیم.


عوض، نفع خالی از تعظیم و احترام است که از سوی خداوند به مستحق آن می‌رسد.
[۸] قواعد المرام فی علم الکلام، بحرانی، ج۱، ص۱۵۸، ابن میثم، ۶۹۹هـ، مکتبه آیت اللّه مرعشی.



ثواب، نفع همراه با تعظیم و احترام است.
[۹] مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۳.



عقاب، ضرر و زیان همراه با اهانت و تحقیر است که به مستحق آن از جانب خداوند می‌رسد.
[۱۰] کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۱۰، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
[۱۱] المنقذ من التقلید، حمصی رازی، ج۱، ص۵، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
[۱۲] مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۳.
[۱۳] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۱۳۰، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.



مدح، سخنی است که بیانگر رضایت و خشنودی مدح کننده از مستحق مدح باشد.
[۱۴] کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۰۸، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
[۱۵] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۶۱۲، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
ذمّ سخنی است که بیانگر پستی حال مستحق است.
[۱۶] کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۰۸، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
[۱۷] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۶۱۲، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.



سبب استحقاق عوض آن است که، موجودی بی جهت و بدون سوء اختیار و خطایی، گرفتار مشقت، درد و رنج شده باشد.
[۱۸] المنقذ من التقلید، حمصی رازی، ج۲، ص۵، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
[۱۹] ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، ربانی گلپایگانی، ج۱، ص۳۰۸، علی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
[۲۰] اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۹۱، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
استحقاق و ایصال عوض شامل مسلمان و کافر و حتی حیوانات نیز می‌شود
[۲۱] اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۹۱، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
[۲۲] المغنی، اسد آبادی، ج۱، ص۵۲۰، ابوالحسن عبد الجبّار، ۴۱۵هـ.
[۲۳] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۵۰۳، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
[۲۴] اصول الدین، تمیمی بغدادی، ابومنصور عبد القاهر بن طاهر، ص ۲۴۰، ۴۲۹هـ، دارالکتب العلمی.
و نیز استحقاق عوض گاهی بر خدا و گاهی بر غیر خدا حاصل می‌شود.
[۲۵] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۵۰۴، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.



سبب استحقاق مدح و ثواب‌ به‌طور کلی اطاعت آگاهانه و مخلصانه خداوند است، مانند انجام واجبات و مستحبات و مباح‌هایی که مقدمه ترک حرامی باشد و ترک محرمات و قبایح.
[۲۶] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۱۳۰، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
[۲۷] اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیه، فاضل مقداد، ج۱، ص۴۶۲، ۸۲۶هـ، محقق استاد مصباح یزدی، مجمع الفکر الاسلامی.
[۲۸] حمصی رازی، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
[۲۹] کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۰۹، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
[۳۰] مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۵.
[۳۱] کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد، محقق حسن علی عاملی، ص ۳۴۳، دارالفتوة، بیروت.

از آن‌جا که تحمل مشقت و وجود سختی، مقتضی و عامل استحقاق برای دریافت ثواب و مدح است، لازم است فعل مورد تکلیف (طاعت) و یا مقدمه و سبب آن، همراه با دشواری و سختی باشد.
[۳۲] مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۴.
[۳۳] المغنی، اسد آبادی، ج۱۴، ص۳۰۸، ابوالحسن عبد الجبّار، ۴۱۵هـ.
[۳۴] المغنی، اسد آبادی، ج۱۴، ص۳۱۰، ابوالحسن عبد الجبّار، ۴۱۵هـ.
[۳۵] کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۱۰، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
[۳۶] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۶۱۶، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
از آنچه گفته شد معلوم می‌شود که عوامل استحقاق ثواب و مدح یکی است.
[۳۷] قواعد المرام فی علم الکلام، بحرانی، ج۱، ص۱۵۸، ابن میثم، ۶۹۹هـ، مکتبه آیت اللّه مرعشی.
[۳۸] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.



سبب استحقاق ذم و عقاب، انجام فعل قبیح و حرام و یا ترک واجب است توسط کسی که به قباحت فعل قبیح و ترک واجب آگاه بوده و یا امکان تحصیل آگاهی از آن را داشته است.
[۳۹] الذخیرة فی علم الکلام، محقق سید احمد حسینی، ج۱، ص۲۸۶، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
[۴۰] مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۴.
[۴۱] المنقذ من التقلید، حمصی رازی، ج۱، ص۶، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
[۴۲] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۱۳۰، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
[۴۳] اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیه، فاضل مقداد، ج۱، ص۴۶۲، ۸۲۶هـ، محقق استاد مصباح یزدی، مجمع الفکر الاسلامی.



تفضل در برابر استحقاق قرار دارد و عبارت است از نفعی که از جانب خداوند به بندگان، هر چند مستحق آن نفع نباشند می‌رسد و این ایصال نفع، خالی از هرگونه تعظیم است.
[۴۴] الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۸۹، تحقق حسن سعید چهلستون، ۱۴۰۰ق.
[۴۵] الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۱۰۸، تحقق حسن سعید چهلستون، ۱۴۰۰ق.
[۴۶] قواعد المرام فی علم الکلام، بحرانی، ج۱، ص۱۱۹، ابن میثم، ۶۹۹هـ، مکتبه آیت اللّه مرعشی.
تفاوت تفضل با استحقاق از این قرار است:
اولاً، تفضل نعمت و موهبت خداوندی است
[۴۷] التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، ج۲، ص۵۵۳، ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰هـ، داراحیاءالتراث العربی.
[۴۸] ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، ربانی گلپایگانی، ج۱، ص۳۰۷، علی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
که به برخی بندگان بدون انجام تکلیفی و به صرف داشتن شایستگی تعلق می‌گیرد، مانند اطفال، بُله‌ها و حتی بهائم که همگی مکلف نیستند
[۴۹] اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۹۱، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
و متفضل علیه هیچ نوع استحقاقی ندارد.
[۵۰] الذخیرة فی علم الکلام، محقق سید احمد حسینی، ج۱، ص۲۳۹، مؤسسه نشر اسلامی، قم.

ثانیاً، ثواب و عقاب که متعلق استحقاق است، باید از شوایب خالی و خالص باشد، اما در تفضل خلوص از شوایب واجب و لازم نیست بلکه جایز است
[۵۱] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۱۲۴، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
[۵۲] شرح المواقف، جرجانی، سید شریف علی بن محمد، ص۳۰۷، مطبعة السعادة، مصر، ۱۳۲۵هـ.
[۵۳] کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۱۱، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.

ثالثاً، در تفضل نوعی غضاضت و نقصان وجود دارد که در ثواب نیست.
[۵۴] مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۶.

رابعاً، از بررسی آرای متکلمان معلوم می‌شود که استحقاق لازم الاجرا و وفای به آن واجب است، اما تفضل چنین نیست و فضل و تفضل بر خداوند واجب نیست.
[۵۵] الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۹۱، تحقق حسن سعید چهلستون، ۱۴۰۰ق.
[۵۶] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۱۲۴، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
[۵۷] شرح المواقف، جرجانی، سید شریف علی بن محمد، ص۳۰۷، مطبعة السعادة، مصر، ۱۳۲۵هـ.
تفضل از ناحیه خدا می‌تواند عقاب را زایل کند
[۵۸] الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۱۱۷، تحقق حسن سعید چهلستون، ۱۴۰۰ق.
[۵۹] الذخیرة فی علم الکلام، محقق سید احمد حسینی، ج۱، ص۳۰۲، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
برخی از متکلمان خلف وعید و عذاب نکردن از جانب خدا را مصداق تفضل معرفی کرده‌اند.
[۶۰] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۵، ص۱۲۶، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
رعایت ثواب و عوض بر اساس استحقاق و عدالت است، اما تفضل فوق عوض و عدالت است.
[۶۱] الاعتقادات، تحقیق عصام عبدالسید، ج۱، ص۴۷.
[۶۲] تصحیح الاعتقاد، شیخ مفید، ج۱، ص۶۹، محمد بن نعمان (م/۴۱۳ق)، دارالمفید، بیروت.




۱۰.۱ - متکلمان امامیه و معتزلی


اکثر متکلمان امامیه همچون سید مرتضی،
[۶۳] شرح جمل العلم والعمل، سید مرتضی، ج۱، ص۱۳۸، ۴۳۶هـ، مصحح شیخ یعقوب جعفری مراغی، دارالاسوة للطباعة والنشر.
علامه حلی،
[۶۴] مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۵.
[۶۵] کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۰۸، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
[۶۶] کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد، محقق حسن علی عاملی، ج۱، ص۳۴۲، دارالفتوة، بیروت.
فاضل مقداد،
[۶۷] ارشاد الطالبین، فاضل مقداد، ج۱، ص۳۱۴، جمال الدین مقداد بن عبدالله، مکتبة المرعشی، قم، ۱۴۰۵ق.
ابن میثم بحرانی
[۶۸] قواعد المرام فی علم الکلام، بحرانی، ج۱، ص۱۵۹، ابن میثم، ۶۹۹هـ، مکتبه آیت اللّه مرعشی.
شیخ سدید الدین حمصی
[۶۹] المنقذ من التقلید، حمصی رازی، ج۱، ص۱۶ ـ ۱۷، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
و اکثر متکلمان معتزلی همچون قاضی عبد الجبار
[۷۰] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۶۱۴، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
انسان را مستحق دریافت ثواب از جانب خداوند و اعطای ثواب را بر خدا واجب می‌دانند و قائل به عقلی بودن این موضوع هستند.

۱۰.۲ - متکلمان اشعری


اما متکلمان اشعری نه انسان را مستحق دریافت ثواب می‌دانند و نه اعطای ثواب را بر خدا واجب می‌دانند بلکه آن را تفضلی از جانب خداوند قلمداد کرده‌اند و قائل به نقلی بودن آن می‌باشند.
[۷۱] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۵، ص۱۲۷، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
[۷۲] تفسیر کبیر، فخررازی، ج۲، ص۱۲۸، داراحیاء التراث، بیروت.
[۷۳] تفسیر کبیر، فخررازی، ج۹، ص۱۷۶، داراحیاء التراث، بیروت.
[۷۴] ج۱۳ ص۸۲، تفسیر کبیر، فخررازی، داراحیاء التراث، بیروت.
[۷۵] الغنیة فی اصول الدین، شافعی نیشابوری، ج۱، ص۱۶۸، ۴۷۸هـ، محقق عمادالدین احمد حیدر، مؤسسة الکتب الثقافیه.


۱۰.۳ - دیدگاه شیخ طوسی و مفید


البته در میان متکلمان امامیه برخی مانند: شیخ طوسی
[۷۶] التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، ج۲، ص۵۵۳، ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰هـ، داراحیاءالتراث العربی.
و شیخ مفید
[۷۷] اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۹۱ـ ۹۲، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
و از متکلمان معتزلی ابو القاسم بلخی کعبی
[۷۸] اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیه، فاضل مقداد، ج۱، ص۴۶۳، ۸۲۶هـ، محقق استاد مصباح یزدی، مجمع الفکر الاسلامی.
[۷۹] کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۰۹ـ ۴۱۰، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
اعطای ثواب از جانب خداوند را تفضل می‌دانند. از جانب هر دو گروه برای اثبات دیدگاه‌های خود استدلال‌هایی بیان شده است.

۱۰.۴ - استدلال منکرین استحقاق


دلیل عمده منکران استحقاق این است که ما نمی‌توانیم چیزی را بر خدا واجب کنیم، نه ثواب بر طاعت و نه عقاب بر معصیت را، بلکه طاعت و معصیت نشانه اعطای ثواب و عقاب است، نه علت و سبب، زیرا خداوند هیچ گاه مستحق علیه واقع نمی‌شود، چون لازم می‌آید حاکم و موجبی مافوق خدا باشد و خدا هیچ مافوقی ندارد، پس اگر خداوند به بنده‌اش ثواب و عطا می‌کند تنها بر اساس تفضل است، که در قرآن به آن وعده داده است، نه این‌که بنده مستحق آن باشد.
[۸۰] المواقف، ایجی، عضدالدین، ج۲، ص ۳۰۷، مطبعة السعادة.
[۸۱] اصول الدین، غزنوی حنفی، جمال الدین احمد بن محمد بن محمود، ص ۱۷۴، ۵۹۳هـ، دار البشائر الاسلامیه.
[۸۲] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۵، ص۱۲۷، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
[۸۳] الغنیة فی اصول الدین، شافعی نیشابوری، ج۱، ص۱۶۸، ۴۷۸هـ، محقق عمادالدین احمد حیدر، مؤسسة الکتب الثقافیه.
[۸۴] تفسیر کبیر، فخررازی، ج۹، ص۱۷۵، داراحیاء التراث، بیروت.



متکلمان امامیه «وجوب علی اللّه» را که استحقاق یکی از مصادیق آن است به گونه ای توضیح و تبیین کرده‌اند که هیچ منافاتی با حاکمیت مطلق خداوند ندارد. «وجوب علی اللّه» یک وجوب و حکم فقهی تکلیفی حقوقی نیست، تا محکومیت خدا را به دنبال داشته باشد، بلکه این وجوب، یک مفهوم و حکم هستی شناسانه است؛ یعنی از مطالعه ذات و صفات خداوند به این نتیجه می‌رسیم که خداوند به وعده‌هایش عمل کرده و به مطیعان ثواب می‌دهد. بنابراین نقش عقل در این باره ایجاب و الزام نیست، بلکه فهم و کشف است، عقل از شناخت ذات و صفات خداوند این وجوب را می‌فهمد. به عبارت دیگر، مبدأ این وجوب، خداوند است:
[۸۵] سبحانی، جعفر، مرکز العالمی، قم، ۱۴۱۱ق.
(انعام:۱۲) (وعلی اللّه قصد السبیل) (نحل:۹) وعقل انسان آن را درک و کشف می‌کند.
[۸۶] القواعد الکلامیه، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ج۱، ص۷۴، قم، ۱۴۱۸هـق.
[۸۷] الالهیات علی الهدی، سبحانی، ج۲، ص۵۴، جعفر، مرکز العالمی، قم، ۱۴۱۱ق.


۱۱.۱ - دیدگاه فخر رازی


فخر رازی در تفسیر آیه: (ونودوا أن تلکم الجنة الّتی أورثتموها بما کنتم تعملون) (اعراف:۴۳) اعتراف می‌کند که «باء» در (بما کنتم تعملون) برای علیت است و این آیه دلالت می‌کند که عمل انسان موجب و علت جزا (ثواب) است و سپس اضافه می‌کند که این علیت را خود شرع علت قرار داده است.
[۸۸] تفسیر کبیر، فخررازی، ج۱۳، ص۸۲، داراحیاء التراث، بیروت.



استحقاق یا حق پیدا کردن عبد بر خداوند مانند پیدا کردن حق اجیر بر مستأجر نیست، چرا که خداوند مالک حقیقی انسان و جهان است، بلکه استحقاق یعنی این‌که انسان مطیع، به واسطه اطاعتی که انجام داده شایستگی دریافت پاداش را دارد و همین شایستگی را نیز خود خدا وضع کرده است. بنابراین میان این گفته که «تمام عطاهای خداوند، چه دنیوی یا اخروی، همه تفضل است زیرا خدا مالک علی الاطلاق است» و این سخن که «مؤمن مستحق ثواب است» تنافی نیست.
در قرآن نیز خداوند از ثواب، به عطای الهی تعبیر و آن را تفضل از جانب خویش معرفی کرده و در عین حال اعطای آن را بی حساب و بدون ملاک ندانسته و برای آن معیار قایل شده است (شایستگی)
[۸۹] حمصی رازی، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
(نبأ: ۳۱؛ نبأ: ۳۶)
[۹۰] حمصی رازی، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
(فاطر:۲۹؛ فاطر: ۳۰)
[۹۱] ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، ربانی گلپایگانی، ج۱، ص۳۰۶ـ ۳۰۷، علی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.



استحقاق در مباحث دیگر کلامی همچون نبوت و امامت نیز مطرح است؛ به این صورت که نبوت وامامت آیا بر اساس استحقاق نبیّ و امام است یا این مقام و موهبت تفضلی از جانب خداوند به آنهاست
[۹۲] اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۶۳، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
[۹۳] اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۶۴، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
عقیده درست این است که نبوت و امامت اگر چه تفضلی از جانب خداوند است، اما به کسانی اعطا می‌شود که شایستگی آن را دارند.
[۹۴] الشافی فی الامامة، سید مرتضی، ج۱، ص۳۲۸، علی بن حسین، مؤسسة الصادق، تهران، ۱۴۰۷ق.
بدین جهت است که خداوند نخست ابراهیم (علیه‌السلام) را می‌آزماید، آن گاه منصب امامت را به او اعطا می‌کند (بقره:۱۲۴) و حضرت موسی (علیه‌السلام) پس از آزمون‌هایی به مقام نبوت می‌رسد (طه:۴۰). بنابراین، نبوت وامامت از آن جهت که کسی چیزی را از خداوند طلبکار نیست، از مقوله تفضل الهی است و از آن جهت که اعطای آن از جانب خداوند به افراد در گرو شایستگی آنان است از مقوله استحقاق می‌شود.


زمان استحقاق ثواب و عقاب مکلفان از دیگر موضوعات مورد اختلاف متکلمان است؛ برخی قائلند مکلف در همان زمان صدور طاعت و معصیت مستحق ثواب و عقاب است و برخی دیگر زمان استحقاق را به آخرت واگذار کرده‌اند و گروه سوم استحقاق را در زمان مرگ می‌دانند و هر کدام برای تثبیت ادعای خویش دلایلی آورده‌اند.


• ارشاد الطالبین، فاضل مقداد، جمال الدین مقداد بن عبدالله، مکتبة المرعشی، قم، ۱۴۰۵ق.
• اصول الدین، تمیمی بغدادی، ابومنصور عبد القاهر بن طاهر، ۴۲۹هـ، دارالکتب العلمی.
• اصول الدین، غزنوی حنفی، جمال الدین احمد بن محمد بن محمود، ۵۹۳هـ، دار البشائر الاسلامیه.
• الاعتقادات، تحقیق عصام عبدالسید.
• الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، طوسی، تحقق حسن سعید چهلستون، ۱۴۰۰ق.
• الالهیات علی الهدی، سبحانی، جعفر، مرکز العالمی، قم، ۱۴۱۱ق.
• اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
• ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، ربانی گلپایگانی، علی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
• التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰هـ، داراحیاءالتراث العربی.
• تصحیح الاعتقاد، شیخ مفید، محمد بن نعمان (م/۴۱۳ق)، دارالمفید، بیروت.
• تفسیر کبیر، فخررازی، داراحیاء التراث، بیروت.
• تقریب المعارف فی علم الکلام، حلبی، ابوالصلاح، ۴۴۷هـ، محقق رضا استادی.
• الذخیرة فی علم الکلام، محقق سید احمد حسینی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
• الشافی فی الامامة، سید مرتضی، علی بن حسین، مؤسسة الصادق، تهران، ۱۴۰۷ق.
• شرح الاصول الخمسه، معتزلی، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
• شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
• شرح المواقف، جرجانی، سید شریف علی بن محمد، مطبعة السعادة، مصر، ۱۳۲۵هـ.
• شرح جمل العلم والعمل، سید مرتضی، ۴۳۶هـ، مصحح شیخ یعقوب جعفری مراغی، دارالاسوة للطباعة والنشر.
• الغنیة فی اصول الدین، شافعی نیشابوری، ۴۷۸هـ، محقق عمادالدین احمد حیدر، مؤسسة الکتب الثقافیه.
• القواعد الکلامیه، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم، ۱۴۱۸هـق.
• قواعد المرام فی علم الکلام، بحرانی، ابن میثم، ۶۹۹هـ، مکتبه آیت اللّه مرعشی.
• کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد، محقق حسن علی عاملی، دارالفتوة، بیروت.
• کشف المراد، حلّی، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
• اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیه، فاضل مقداد، ۸۲۶هـ، محقق استاد مصباح یزدی، مجمع الفکر الاسلامی.
• المغنی، اسد آبادی، ابوالحسن عبد الجبّار، ۴۱۵هـ.
• مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه.
• المنقذ من التقلید، حمصی رازی، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
• المواقف، ایجی، عضدالدین، مطبعة السعادة.

 
۱. ↑ تفسیر کبیر، فخررازی، ج۲، ص۱۲۷، داراحیاء التراث، بیروت.
۲. ↑ اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۵۷، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
۳. ↑ المغنی، اسد آبادی، ج۳، ص۵۲۳، ابوالحسن عبد الجبّار، ۴۱۵هـ.
۴. ↑ الذخیرة فی علم الکلام، محقق سید احمد حسینی، ج۱، ص۳۰۲، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۵. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۵۰۵، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
۶. ↑ الذخیرة فی علم الکلام، محقق سید احمد حسینی، ج۱، ص۲۴۴، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۷. ↑ تقریب المعارف فی علم الکلام، حلبی، ج۱، ص۷۶، ابوالصلاح، ۴۴۷هـ، محقق رضا استادی.
۸. ↑ قواعد المرام فی علم الکلام، بحرانی، ج۱، ص۱۵۸، ابن میثم، ۶۹۹هـ، مکتبه آیت اللّه مرعشی.
۹. ↑ مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۳.
۱۰. ↑ کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۱۰، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۱۱. ↑ المنقذ من التقلید، حمصی رازی، ج۱، ص۵، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
۱۲. ↑ مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۳.
۱۳. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۱۳۰، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
۱۴. ↑ کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۰۸، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۱۵. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۶۱۲، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
۱۶. ↑ کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۰۸، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۱۷. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۶۱۲، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
۱۸. ↑ المنقذ من التقلید، حمصی رازی، ج۲، ص۵، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
۱۹. ↑ ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، ربانی گلپایگانی، ج۱، ص۳۰۸، علی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
۲۰. ↑ اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۹۱، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
۲۱. ↑ اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۹۱، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
۲۲. ↑ المغنی، اسد آبادی، ج۱، ص۵۲۰، ابوالحسن عبد الجبّار، ۴۱۵هـ.
۲۳. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۵۰۳، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
۲۴. ↑ اصول الدین، تمیمی بغدادی، ابومنصور عبد القاهر بن طاهر، ص ۲۴۰، ۴۲۹هـ، دارالکتب العلمی.
۲۵. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۵۰۴، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
۲۶. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۱۳۰، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
۲۷. ↑ اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیه، فاضل مقداد، ج۱، ص۴۶۲، ۸۲۶هـ، محقق استاد مصباح یزدی، مجمع الفکر الاسلامی.
۲۸. ↑ حمصی رازی، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
۲۹. ↑ کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۰۹، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۳۰. ↑ مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۵.
۳۱. ↑ کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد، محقق حسن علی عاملی، ص ۳۴۳، دارالفتوة، بیروت.
۳۲. ↑ مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۴.
۳۳. ↑ المغنی، اسد آبادی، ج۱۴، ص۳۰۸، ابوالحسن عبد الجبّار، ۴۱۵هـ.
۳۴. ↑ المغنی، اسد آبادی، ج۱۴، ص۳۱۰، ابوالحسن عبد الجبّار، ۴۱۵هـ.
۳۵. ↑ کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۱۰، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۳۶. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۶۱۶، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
۳۷. ↑ قواعد المرام فی علم الکلام، بحرانی، ج۱، ص۱۵۸، ابن میثم، ۶۹۹هـ، مکتبه آیت اللّه مرعشی.
۳۸. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
۳۹. ↑ الذخیرة فی علم الکلام، محقق سید احمد حسینی، ج۱، ص۲۸۶، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۴۰. ↑ مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۴.
۴۱. ↑ المنقذ من التقلید، حمصی رازی، ج۱، ص۶، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
۴۲. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۱۳۰، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
۴۳. ↑ اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیه، فاضل مقداد، ج۱، ص۴۶۲، ۸۲۶هـ، محقق استاد مصباح یزدی، مجمع الفکر الاسلامی.
۴۴. ↑ الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۸۹، تحقق حسن سعید چهلستون، ۱۴۰۰ق.
۴۵. ↑ الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۱۰۸، تحقق حسن سعید چهلستون، ۱۴۰۰ق.
۴۶. ↑ قواعد المرام فی علم الکلام، بحرانی، ج۱، ص۱۱۹، ابن میثم، ۶۹۹هـ، مکتبه آیت اللّه مرعشی.
۴۷. ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، ج۲، ص۵۵۳، ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰هـ، داراحیاءالتراث العربی.
۴۸. ↑ ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، ربانی گلپایگانی، ج۱، ص۳۰۷، علی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
۴۹. ↑ اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۹۱، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
۵۰. ↑ الذخیرة فی علم الکلام، محقق سید احمد حسینی، ج۱، ص۲۳۹، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۵۱. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۱۲۴، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
۵۲. ↑ شرح المواقف، جرجانی، سید شریف علی بن محمد، ص۳۰۷، مطبعة السعادة، مصر، ۱۳۲۵هـ.
۵۳. ↑ کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۱۱، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۵۴. ↑ مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۶.
۵۵. ↑ الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۹۱، تحقق حسن سعید چهلستون، ۱۴۰۰ق.
۵۶. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۱۲۴، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
۵۷. ↑ شرح المواقف، جرجانی، سید شریف علی بن محمد، ص۳۰۷، مطبعة السعادة، مصر، ۱۳۲۵هـ.
۵۸. ↑ الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۱۱۷، تحقق حسن سعید چهلستون، ۱۴۰۰ق.
۵۹. ↑ الذخیرة فی علم الکلام، محقق سید احمد حسینی، ج۱، ص۳۰۲، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۶۰. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۵، ص۱۲۶، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
۶۱. ↑ الاعتقادات، تحقیق عصام عبدالسید، ج۱، ص۴۷.
۶۲. ↑ تصحیح الاعتقاد، شیخ مفید، ج۱، ص۶۹، محمد بن نعمان (م/۴۱۳ق)، دارالمفید، بیروت.
۶۳. ↑ شرح جمل العلم والعمل، سید مرتضی، ج۱، ص۱۳۸، ۴۳۶هـ، مصحح شیخ یعقوب جعفری مراغی، دارالاسوة للطباعة والنشر.
۶۴. ↑ مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۰۵.
۶۵. ↑ کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۰۸، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۶۶. ↑ کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد، محقق حسن علی عاملی، ج۱، ص۳۴۲، دارالفتوة، بیروت.
۶۷. ↑ ارشاد الطالبین، فاضل مقداد، ج۱، ص۳۱۴، جمال الدین مقداد بن عبدالله، مکتبة المرعشی، قم، ۱۴۰۵ق.
۶۸. ↑ قواعد المرام فی علم الکلام، بحرانی، ج۱، ص۱۵۹، ابن میثم، ۶۹۹هـ، مکتبه آیت اللّه مرعشی.
۶۹. ↑ المنقذ من التقلید، حمصی رازی، ج۱، ص۱۶ ـ ۱۷، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
۷۰. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۶۱۴، عبدالجبار بن احمد، مکتبة وهبة.
۷۱. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۵، ص۱۲۷، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
۷۲. ↑ تفسیر کبیر، فخررازی، ج۲، ص۱۲۸، داراحیاء التراث، بیروت.
۷۳. ↑ تفسیر کبیر، فخررازی، ج۹، ص۱۷۶، داراحیاء التراث، بیروت.
۷۴. ↑ ج۱۳ ص۸۲، تفسیر کبیر، فخررازی، داراحیاء التراث، بیروت.
۷۵. ↑ الغنیة فی اصول الدین، شافعی نیشابوری، ج۱، ص۱۶۸، ۴۷۸هـ، محقق عمادالدین احمد حیدر، مؤسسة الکتب الثقافیه.
۷۶. ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، ج۲، ص۵۵۳، ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰هـ، داراحیاءالتراث العربی.
۷۷. ↑ اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۹۱ـ ۹۲، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
۷۸. ↑ اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیه، فاضل مقداد، ج۱، ص۴۶۳، ۸۲۶هـ، محقق استاد مصباح یزدی، مجمع الفکر الاسلامی.
۷۹. ↑ کشف المراد، حلّی، ج۱، ص۴۰۹ـ ۴۱۰، حسن بن یوسف، ۶۴۸ـ ۷۲۶هـ، مصحح استاد حسن زاده آملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
۸۰. ↑ المواقف، ایجی، عضدالدین، ج۲، ص ۳۰۷، مطبعة السعادة.
۸۱. ↑ اصول الدین، غزنوی حنفی، جمال الدین احمد بن محمد بن محمود، ص ۱۷۴، ۵۹۳هـ، دار البشائر الاسلامیه.
۸۲. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۵، ص۱۲۷، مسعود بن عمر، ۷۹۳هـ، محقق دکتر عبدالرحمن عمیرة.
۸۳. ↑ الغنیة فی اصول الدین، شافعی نیشابوری، ج۱، ص۱۶۸، ۴۷۸هـ، محقق عمادالدین احمد حیدر، مؤسسة الکتب الثقافیه.
۸۴. ↑ تفسیر کبیر، فخررازی، ج۹، ص۱۷۵، داراحیاء التراث، بیروت.
۸۵. ↑ سبحانی، جعفر، مرکز العالمی، قم، ۱۴۱۱ق.
۸۶. ↑ القواعد الکلامیه، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ج۱، ص۷۴، قم، ۱۴۱۸هـق.
۸۷. ↑ الالهیات علی الهدی، سبحانی، ج۲، ص۵۴، جعفر، مرکز العالمی، قم، ۱۴۱۱ق.
۸۸. ↑ تفسیر کبیر، فخررازی، ج۱۳، ص۸۲، داراحیاء التراث، بیروت.
۸۹. ↑ حمصی رازی، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
۹۰. ↑ حمصی رازی، سدیدالدین، مؤسسه نشر اسلامی.
۹۱. ↑ ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، ربانی گلپایگانی، ج۱، ص۳۰۶ـ ۳۰۷، علی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
۹۲. ↑ اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۶۳، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
۹۳. ↑ اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۶۴، محمد بن نعمان، ۴۸۳هـ.
۹۴. ↑ الشافی فی الامامة، سید مرتضی، ج۱، ص۳۲۸، علی بن حسین، مؤسسة الصادق، تهران، ۱۴۰۷ق.



دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق(ع)، برگرفته از مقاله «۳۶»، شماره ۳۷    



جعبه ابزار