• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

الم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


الم در مقابل لذت، دردی که در دنیا و آخرت بر انسان و حیوان وارد می‌شود.

فهرست مندرجات

۱ - معنای لغوی الم
۲ - معنای اصطلاحی الم
۳ - الم در فلسفه و کلام
       ۳.۱ - ضرورت و جایگاه مبحث آلام
       ۳.۲ - تبیین چیستی و حقیقت الم
       ۳.۳ - تقابل الم با لذت
       ۳.۴ - الم کیف نفس
       ۳.۵ - الم از جانب خدا و از جانب انسان و از جانب حیوان
       ۳.۶ - استحقاقی بودن الام اخروی
       ۳.۷ - چرایی و حسن و قبح آلام دنیوی
       ۳.۸ - نظر تناسخیه و بکریه
       ۳.۹ - نظر اشاعره درباره الام
       ۳.۱۰ - رد اشاعره
       ۳.۱۱ - نظر عدلیه امامیه و معتزله
              ۳.۱۱.۱ - آلام الهی اگر اخروی
              ۳.۱۱.۲ - آلام الهی استحقاقی
۴ - پانویس
۵ - منبع


الم در مقابل لذت، دردی که در دنیا و آخرت بر انسان و حیوان وارد می‌شود. این واژه، عربی و جمع آن آلام به معنای درد
[۱] العین، فراهیدی، ج۱، ص۵۱، خلیل بن احمد، ۱۷۵، اعداد وتعلیق محمدحسن بکالی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۴.
[۲] لسان العرب،ابن منظور، ج۱۲، ص۲۲.    
و یا درد شدید است.
[۳] المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، ۵۰۲ه، ص۲۱، محقق:محمد سید گیلانی، دارالمعرفه، بیروت.    



الم در اصطلاح متکلمان و فیلسوفان امری است که موجود زنده آن را احساس و در پی آن طبعش از آن گریزان و متنفر می‌شود.
[۴] الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۸۳، شیخ ابوجعفر، ۴۶۰هـ، مکتبه جامع چهلستون، تهران، ۱۴۰۰.
[۵] گوهر مراد، لاهیجی، ج۱، ص۶۱۵، ملاعبدالرزاق فیاض، ۱۰۷۲، تصحیح مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، وزارت فرهنگ و ارشاد، تهران، ۱۳۷۲ لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ۷۱۱، دارصادر، بیروت.
[۶] شرح الاشارات والتنبیهات، طوسی، ج۳، ص۳۳۷، خواجه نصیرالدین، ۶۷۲هـ، النشر البلاغه، قم، ۱۳۷۵.



بحث الم در فلسفه و کلام، دارای پیشینه کهن می‌باشد. حکمای یونان باستان سال‌ها پیش از میلاد در چرایی وجود شرور در عالم بحث کرده‌اند.
[۷] الحکمة المتعالیه، شیرازی، ج۷، ص۶۸، صدرالدین محمد، ۱۰۵۰هـ، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۸۱م.
زیرا آلام از مصادیق شرورند
[۸] شفا (الالهیات)، ابن سینا،ص۴۱۵، حسین، ۴۲۸هـ، محقق: الاب القنواتی وسعید زاید، وزارة الثقافة والارشاد الجمهوریة، العربیة المتحدة.

فلاسفه، در ضمن بحث معقولات عشر (کیفیات نفسانی) و شرور و لذات از الم نیز سخن به میان آورده‌اند
[۹] شرح الاشارات والتنبیهات، طوسی، ج۳، ص۳۳۷، خواجه نصیرالدین، ۶۷۲هـ، النشر البلاغه، قم، ۱۳۷۵.
[۱۰] الحکمة المتعالیه، ج۴، ج۱، ص۴۱۴ـ ۴۱۵، ص۱۱۷ـ ۱۳۲ و ج۷، ص۵۹ـ ۶۸، شفا (الالهیات، ابن سینا، حسین، ۴۲۸هـ، محقق: الاب القنواتی وسعید زاید، وزارة الثقافة والارشاد الجمهوریة، العربیة المتحدة.
متکلمان اسلامی نیز در فصل جداگانه‌ای زیر عنوان الم یا آلام و اعواض بعد از مباحث توحید، عدل و لطف از جهات مختلف درباره الم بحث کرده‌اند.
[۱۱] اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۱۰۸، تعلیق شیخ الاسلام زنجانی، انتشارات حامدی، بی تا، قم.
[۱۲] الذخیرة فی علم الکلام، سید مرتضی، ج۱، ص۲۱۱، ۴۳۶هـ، محقق سید احمد حسینی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۱هـ.
[۱۳] اصول الدین، بغدادی، ج۱، ص۲۴۰، عبدالقاهر ابومنصور، ۴۲۹هـ، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۰۱هـ.


۳.۱ - ضرورت و جایگاه مبحث آلام


اهمیت، ضرورت و جایگاه مبحث آلام در میان سایر مباحث کلامی و الاهیات بالمعنی الاخص از آن‌جا روشن می‌گردد، که به نظر برخی فرقه‌های کلامی، متکلمان و فیلسوفان دین، وجود شرور و آلام در عالم با توحید، عدل، حکمت، علم، قدرت و خیرخواه بودن خداوند نمی سازد؛ چگونه می‌شود خدایی با صفات یاد شده وجود داشته باشد و در عین حال شمار فراوانی از انسان‌ها و حیوانات با آلام دست و پنجه نرم کنند؟!
[۱۴] عقل و اعتقاد دینی، پترسون، ج۱، ص۱۷۸ـ ۱۷۹، مایکل، مترجم: احمد نراقی و احمد سلطانی، انتشارات طرح نو، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۱۵] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۴۸۳، قاضی عبدالجبار، انتشارات وهبة، مصر، ۱۳۸۴ق.

[۱۶] شفا (الالهیات)، ابن سینا،ص ۴۱۴ـ ۴۲۲، حسین، ۴۲۸هـ، محقق: الاب القنواتی وسعید زاید، وزارة الثقافة والارشاد الجمهوریة، العربیة المتحدة.
بحث الم با سایر مباحث کلامی، مانند قاعده حسن و قبح عقلی، قاعده لطف، اصلح، انتصاف، اعواض و... نیز ارتباط دارد
[۱۷] کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، ج۱، ص۳۲۹، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
[۱۸] المطالب العالیة من العلم الالهی، رازی، ج۴، ص۴۲۲، فخرالدین، ۶۰۶هـ، محقق دکتر احمد حجازی، دارالکتب العربی، بیروت، ۱۴۰۷.
زیرا تقسیم آلام به حَسن و قبیح آن گاه درست است که ذاتی بودن حُسن و قبح امور را پذیرفته باشیم
[۱۹] المطالب العالیة من العلم الالهی، رازی، ج۴، ص۴۲۲، فخرالدین، ۶۰۶هـ، محقق دکتر احمد حجازی، دارالکتب العربی، بیروت، ۱۴۰۷.
و نیز آلام الهی در صورتی قابل توجیه است و با ساحت کبریایی تناسب دارد که عادلانه، حکیمانه و منصفانه باشد. رابطه‌های یاد شده بر اهمیت بحث آلام می‌افزاید.

۳.۲ - تبیین چیستی و حقیقت الم


در پاسخ شبهات کلامیِ ناشی از وجود آلام، ابتدا به تبیین چیستی و حقیقت الم پرداخته شده است؛ برخی از فیلسوفان، الم را امر وجودی می‌دانند و وجودی بودن آن را بدیهی و وجدانی و بی نیاز از دلیل دانسته‌اند.
[۲۰] الحکمة المتعالیه، شیرازی، ج۷، ص۶۳ پاورقی، صدرالدین محمد، ۱۰۵۰هـ، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۸۱م.

برخی دیگر اگر چه الم را امر وجودی می‌دانند، ولی وجودی بودن آن را بدیهی ندانسته‌اند، بلکه دلیل اقامه کرده‌اند و آن این که «الم نوعی از ادراک است و ادراک امر وجودی است».
عده‌ای دیگر به کلی منکر وجودی بودن الم شده و آن را امر عدمی می‌دانند. این گروه می‌گویند: اگر چه الم نوعی از ادراک است، اما ادراک امر منافی است، از آن‌جا که وجود هر چیزی عین ماهیت آن چیز است و نیز علم به هر شیء عین معلوم بالذات می‌باشد، پس الم امر عدمی است
[۲۱] الحکمة المتعالیه، شیرازی، ج۷، ص۶۲ـ ۶۶، صدرالدین محمد، ۱۰۵۰هـ، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۸۱م.
[۲۲] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمدحسین، ۱۴۰۲هـ، ص۱۲۵، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۴


۳.۳ - تقابل الم با لذت


اگر الم امری وجودی باشد تقابلش با لذت تقابل تضاد خواهد بود و اگر عدمی باشد تقابل بین آن دو، از قبیل تقابل عدم و ملکه خواهد بود، زیرا لذت امر وجودی است.
[۲۳] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمدحسین، ۱۴۰۲هـ، ص۱۲۵، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۴


۳.۴ - الم کیف نفس


کسانی که الم را از کیفیات نفسانی و از سنخ ادراک می‌دانند آن را به حسی، خیالی و عقلی تقسیم کرده‌اند.
[۲۴] کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، ج۱، ص۲۵۱، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
[۲۵] گوهر مراد، لاهیجی، ج۱، ص۶۱۴، ملاعبدالرزاق فیاض، ۱۰۷۲، تصحیح مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، وزارت فرهنگ و ارشاد، تهران، ۱۳۷۲ لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ۷۱۱، دارصادر، بیروت.
[۲۶] شرح الاشارات والتنبیهات، طوسی، ج۳، ص۳۵۰، خواجه نصیرالدین، ۶۷۲هـ، النشر البلاغه، قم، ۱۳۷۵.


۳.۵ - الم از جانب خدا و از جانب انسان و از جانب حیوان


الم گاهی از جانب خداست، گاهی از جانب انسان و گاهی از طرف حیوان
[۲۷] شرح جمل العلم والعمل، محقق یعقوب جعفری مراغی، ج۱، ص۱۱۱، دارالاسوة، قم، ۱۴۱۴هـ.
[۲۸] نهج الحق وکشف الصدق، حلی، حسن بن یوسف، ۷۲۶،ص۱۳۷، تعلیق فرج اله۲ حسنی، دارالکتاب اللبنانی، بیروت
[۲۹] قواعد المرام فی علم الکلام، بحرانی، ج۱، ص۱۱۹، ابن میثم، کمال الدین، ۶۹۹، مکتبة المرعشی العامه، قم، ۱۳۱۷هـ.

بر اساس شواهد دینی، تاریخی و حسی، آلام الهی تنها شامل حال کافران، گنهکاران و مکلفان نمی‌شود، بلکه دامنگیر مؤمنان، دیوانگان، اطفال و حیوانات نیز می‌شود
[۳۰] بقره/سوره۲، آیه۱۵۵.    
[۳۱] عنکبوت/سوره۲۹، آیه۲۱.    
[۳۲] التوحید، صدوق، ابن بابویه، ۳۸۱هـ،ص۴۰۰ـ ۴۰۵، سید هاشم حسینی تهرانی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
[۳۳] المنقذ من التقلید، حمصی، ج۱، ص۳۰۷، رازی، سدیدالدین، محمود، اوائل قرن۷، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۲هـ.
بنابراین آلام الهی به ابتدائی و استحقاقی تقسیم می‌شود.

۳.۶ - استحقاقی بودن الام اخروی


آلام اُخروی استحقاقی است، زیرا در آن جا تکلیف نیست. اگر تکلیف نبود لطف و دادن عوض معنا ندارد، تا آلام ابتدایی معنا پیدا کند.
[۳۴] التوحید، صدوق، ابن بابویه، ۳۸۱هـ،ص۴۰۰ـ ۴۰۵، سید هاشم حسینی تهرانی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
[۳۵] تقریب المعارف فی الکلام، حلبی، ج۱، ص۸۹، تقی الدین ابوالصلاح، ۴۴۷هـ، محقق رضا استادی، بی جا، ۱۴۰۴هـ.
[۳۶] شرح جمل العلم والعمل، محقق یعقوب جعفری مراغی، ج۱، ص۱۱۳، دارالاسوة، قم، ۱۴۱۴هـ.


۳.۷ - چرایی و حسن و قبح آلام دنیوی


متکلمان، در چرایی و حُسن و قبح آلام دنیوی اختلاف دارند
[۳۷] الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۸۳، شیخ ابوجعفر، ۴۶۰هـ، مکتبه جامع چهلستون، تهران، ۱۴۰۰.
شرح المواقف فی علم الکلام، ج۶، ص۱۳۴؛.
[۳۸] گوهر مراد، لاهیجی، ج۱، ص۶۱۴، ملاعبدالرزاق فیاض، ۱۰۷۲، تصحیح مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، وزارت فرهنگ و ارشاد، تهران، ۱۳۷۲ لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ۷۱۱، دارصادر، بیروت.

ثنویه کسانی که به دو خالق و خدای نور و ظلمت اعتقاد دارند و مجوس پیروان زرتشت همه آلام را از هر فاعلی که صادر بشود زشت می‌دانند و به همین جهت می‌گویند خدای آلام و شرور غیر از خدای لذات وخیرات است
[۳۹] شفا (الالهیات، ابن سینا، ج۱، ص۴۱۵، حسین، ۴۲۸هـ، محقق: الاب القنواتی وسعید زاید، وزارة الثقافة والارشاد الجمهوریة، العربیة المتحدة.
[۴۰] من تراث المعتزلة فی التوحید، ص۶۳۲.
به جز ثنوی‌ها و مجوسی‌ها گروه‌های کلامی دیگر، برخی از آلام را حَسَن و برخی دیگر را قبیح می‌دانند، اما در دلیل یا دلایل خوب و بد بودن آن اختلاف دارند.

۳.۸ - نظر تناسخیه و بکریه


تناسخیه که معاد و آخرت را قبول ندارندو بکریه پیروان بکر بن زیاد، معاصر واصل بن عطا ـ می‌گویند: تنها دلیل نیکو بودن آلام، استحقاق است. به عقیده آنان اگر مُولَم و درد کشیده سزاوار درد و رنج بوده است، درد و رنج او خوب است، در غیر این صورت بد است.
[۴۱] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۴۸۲، قاضی عبدالجبار، انتشارات وهبة، مصر، ۱۳۸۴ق.
[۴۲] اشراق اللاهوت فی شرح الیاقوت، حسینی، ج۱، ص۳۴۰، عبیدلی، سیدعمیدالدین، ۷۵۴هـ، محقق: علی اکبر ضیائی، نشر میراث مکتوب، تهران ۱۳۱۸هـ.

تناسخی و بکری، اگر چه در وجه حُسن و قُبح آلام مکلفان اتفاق نظر دارند، ولی در توجیه نیکو بودن اطفال، حیوانات و‌ به‌طور کلی هر کسی که استحقاق «اَلَم» در حق آن‌ها معنا نداشته باشد با هم اختلاف دارند.
تناسخیه آلام اطفال و غیر مکلفان و حیوانات را بر اساس تناسخ توجیه می‌کند و می‌گوید: ارواح بچه‌های غیر بالغ و حیوانات بلا دیده و اذیت شده پیش از این‌که در ابدان و قالب‌های فعلی منتقل بشوند، در بدن‌های دیگر مستحق آن بوده‌اند، ولی به دلایلی درد و عذاب را در قالب‌های فعلی احساس می‌کنند.
بکری، توجیه تناسخی را نپذیرفته و می‌گوید: اطفال و حیوانات احساس درد نمی‌کنند!.
[۴۳] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۴۸۳، قاضی عبدالجبار، انتشارات وهبة، مصر، ۱۳۸۴ق.
[۴۴] الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۸۷ـ ۸۸، شیخ ابوجعفر، ۴۶۰هـ، مکتبه جامع چهلستون، تهران، ۱۴۰۰.
[۴۵] مقالات الاسلامیین، اشعری، ج۱، ص۳۱۷، ابوالحسن، ۳۳۰هـ، محقق: محمد محیی الدین عبدالحمید، مکتبة النهضة المصریه، قاهره، ۱۳۶۹.

هـر چنـد تناسخـی و بکـری به زعم خـودشان، آلام اطفـال و حیـوانات را تـوجیـه کـرده‌انـد، اما آلام معصـومان (علیهم‌السلام) و هـر کسـی که استحقاق آن را ندارد غیر از اطفال و حیـوانات به عقیده اینها چه دلیل می‌تواند داشته باشد؟

۳.۹ - نظر اشاعره درباره الام


اشاعره می‌گویند: اگر الم ابتدایی از جانب خداوند باشد زیباست و اگر از جانب غیر خدا باشد زشت، زیرا همه چیز از جمله انسان و حیوان، ملک خدا و متعلق به اوست و تصرف در ملک خود به هر صورت که باشد از ناحیه مالک الهی جایز و شایسته است. «هر چه آن خسرو کند شیرین بود».
بنابراین، آلام ابتدایی خداوند بدون دادن عِوض به مولَم ظلم نیست وبیهوده و نکوهیده نیز نخواهد بود، چون کارهای خداوند دارای غرض و هدف نیست، حُسن و قبح هم شرعی است، نه عقلی و نیز انسان استحقاق پیدا نمی‌کند و لطف هم بر خدا واجب نیست.
[۴۶] اصول الدین، بغدادی، ج۱، ص۲۴۰ـ ۲۴۱، عبدالقاهر ابومنصور، ۴۲۹هـ، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۰۱هـ.
[۴۷] تمهید الأوائل وتلخیص الدلائل، باقلانی، ج۱، ص۳۸۲ـ ۳۸۵، قاضی ابوبکر، ۴۰۳هـ، محقق: عمادالدین احمد حیدر، مؤسسة الکتب الثقافیه، بیروت، ۱۴۱۴.
[۴۸] نهایة الاقدام فی علم الکلام، شهرستانی، ج۱، ص۴۱۰، عبدالکریم، مکتبة الثقافیة الرضیة.
[۴۹] المسامرة بشرح المسایرة فی علم الکلام، ابن همام، ج۱، ص۳۳۰ـ ۳۳۱، کمال، ۸۶۱، مصر، ۱۳۱۷.
[۵۰] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۴، ص۲۸۲، سعدالدین، منشورات شریف رضی، قم.
[۵۱] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۴، ص۲۹۴، سعدالدین، منشورات شریف رضی، قم.
[۵۲] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۴، ص۲۹۶، سعدالدین، منشورات شریف رضی، قم.
[۵۳] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۴، ص۳۲۱، سعدالدین، منشورات شریف رضی، قم.
[۵۴] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۴، ص۳۲۹، سعدالدین، منشورات شریف رضی، قم.


۳.۱۰ - رد اشاعره


با توجه به این‌که حُسن و قبح عقلی است، نه شرعی و افعال الهی دارای غایت و هدف بوده لطف بر خدا نیز واجب است و....
[۵۵] کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، ج۱، ص۳۰۲، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
[۵۶] کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، ج۱، ص۳۰۵، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
[۵۷] کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، ج۱، ص۳۰۶، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
[۵۸] کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، ج۱، ص۳۲۴، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
دیدگاه اشاعره دور از صواب است.

۳.۱۱ - نظر عدلیه امامیه و معتزله


عدلیه امامیه و معتزله وجه حُسن و قبح آلام را در استحقاق و عدم آن منحصر نکرده و فاعل آلام را نیز ملاک زیبایی و زشتی آن ندانسته و وجوه دیگری بیان می‌کنند. از دیدگاه ایشان، آلام مذموم، تنها از فاعل انسانی صادر می‌شود، ولی آلام پسندیده هم از فاعل الهی و هم از فاعل انسانی سر می‌‎زند.
آلامی که از انسان صادر می‌شود در صورتی نیکوست که:
الف) مولَم مستحق و سزاوار آن باشد.
ب) با ایجاد الم از زیان بزرگ تر از آن‌که متوجه درد دیده است، جلوگیری شود؛
ج) در مقابل آلام، چند برابر عوض به مولَم بدهد که اگر مخیر بشود، تحمل آلام را به خاطر رسیدن به عوض مورد نظر برگزیند؛
د) در مقام دفاع از جان خود باشد.
هـ) به اجازه و دستور خدا باشد، مثل سر بریدن حیوان قربانی.
اگر آلام انسانی به انگیزه‌های بالا نباشد، زشت خواهد بود.
وجوه یاد شده اگر احتمالی و غیر یقینی هم باشد در حُسن آلام کفایت می‌کند.
[۵۹] الذخیرة فی علم الکلام، سید مرتضی، ج۱، ص۲۱۵ـ ۲۱۷، ۴۳۶هـ، محقق سید احمد حسینی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۱هـ.
[۶۰] الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۸۳ـ ۸۴، شیخ ابوجعفر، ۴۶۰هـ، مکتبه جامع چهلستون، تهران، ۱۴۰۰.
[۶۱] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۴۸۳ـ ۴۸۴، قاضی عبدالجبار، انتشارات وهبة، مصر، ۱۳۸۴ق.
[۶۲] المغنی فی أبواب التوحید والعدل، همدانی، ج۱۳، ص۳۳۱ـ ۳۶۵، عبدالجبار، تحقیق الدکتور محمودمحمد قاسم، دار الکتب، بیروت، ۱۳۸۲ق.


۳.۱۱.۱ - آلام الهی اگر اخروی


آلام الهی اگر اخروی باشد وجه حسن آن جز استحقاق، چیزی دیگری نخواهد بود، زیرا لطف در آن‌جا معنا ندارد. اگر دنیوی باشد یا استحقاقی است، مانند آلام گنهکاران، یا ابتدائی نظیر آلام اطفال، مجانین، اولیاء الله و معصومان (علیهم‌السلام).

۳.۱۱.۲ - آلام الهی استحقاقی


اگر آلام الهی استحقاقی باشد دلیل خوب بودن آن، همان استحقاق است و عوض ندارد؛ اعواض اگر ابتدایی باشد در وجه حُسن آن اختلاف است.
عباد بن سلیمان
[۶۳] طبقات المعتزله، ابن مرتضی، ج۱، ص۷۷، احمد، دارالمنتظر، بیروت، ۱۴۰۹.
عِبرتِ (لطف) تنها را دلیل نیکو بودن می‌داند. اگر مولَم غیر مکلف باشد برای مکلفان مایه عبرت است. اگر مکلف غیر مستحق باشد، برای خود او و دیگران درس عبرت است. بنابراین به عقیده وی اگر آلام ابتدایی خداوند سبب عبرت نباشد، قبیح خواهد بود، هر چند عوض داشته باشد.
ابوعلی جبائی
[۶۴] طبقات المعتزله، ابن مرتضی، ج۱، ص۸۰، احمد، دارالمنتظر، بیروت، ۱۴۰۹.
می گوید: وجه حُسن آلام ابتدایی خداوند دادن عوض در مقابل آن است، اگر چه جنبه عبرت گیری نداشته باشد.
[۶۵] المغنی فی أبواب التوحید والعدل، همدانی، ج۱۳، ص۳۳۱ـ ۳۶۵، عبدالجبار، تحقیق الدکتور محمودمحمد قاسم، دار الکتب، بیروت، ۱۳۸۲ق.
[۶۶] شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۴۸۳ـ ۴۸۴، قاضی عبدالجبار، انتشارات وهبة، مصر، ۱۳۸۴ق.

امامیه، ابوهاشم جبائی
[۶۷] طبقات المعتزله، ابن مرتضی، ج۱، ص۹۴، احمد، دارالمنتظر، بیروت، ۱۴۰۹.
و قاضی عبدالجبار
[۶۸] طبقات المعتزله، ابن مرتضی، ج۱، ص۱۱۲، احمد، دارالمنتظر، بیروت، ۱۴۰۹.
عبرت (لطف و مصلحت) و عوض چند برابر را با هم دلیل حُسن آلام ابتدایی خداوند می‌دانند و می‌گویند: هر کدام به تنهایی نمی‌تواند دلیل حُسن باشد زیرا عوض را خدا می‌تواند بدون ایجاد درد عطا نماید. و لطف بدون عوض ممکن است موجب ظلم شود. لطف بودن، آلام را از عبث بودن و عوض مضاعف آن را از ظلم بودن بیرون می‌کند.
[۶۹] طبقات المعتزله، ابن مرتضی، ج۱، ص۱۱۲، احمد، دارالمنتظر، بیروت، ۱۴۰۹.
[۷۰] اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۱۲۹، تعلیق شیخ الاسلام زنجانی، انتشارات حامدی، بی تا، قم.
[۷۱] شرح جمل العلم والعمل، محقق یعقوب جعفری مراغی، ج۱، ص۱۱۱، دارالاسوة، قم، ۱۴۱۴هـ.
[۷۲] ملل ونحل، ج۱، ص ص۶۵، کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
ملل ونحل، ج۱، ص۳۳۰، کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
منابع
• اشراق اللاهوت فی شرح الیاقوت، حسینی، عبیدلی، سیدعمیدالدین، ۷۵۴هـ، محقق: علی اکبر ضیائی، نشر میراث مکتوب، تهران ۱۳۱۸هـ.
• اصول الدین، بغدادی، عبدالقاهر ابومنصور، ۴۲۹هـ، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۰۱هـ.
• الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، طوسی، شیخ ابوجعفر، ۴۶۰هـ، مکتبه جامع چهلستون، تهران، ۱۴۰۰.
• اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، تعلیق شیخ الاسلام زنجانی، انتشارات حامدی، بی تا، قم.
• تقریب المعارف فی الکلام، حلبی، تقی الدین ابوالصلاح، ۴۴۷هـ، محقق رضا استادی، بی جا، ۱۴۰۴هـ.
• تمهید الأوائل وتلخیص الدلائل، باقلانی، قاضی ابوبکر، ۴۰۳هـ، محقق: عمادالدین احمد حیدر، مؤسسة الکتب الثقافیه، بیروت، ۱۴۱۴.
• التوحید، صدوق، ابن بابویه، ۳۸۱هـ، سید هاشم حسینی تهرانی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
• الحکمة المتعالیه، شیرازی، صدرالدین محمد، ۱۰۵۰هـ، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۸۱م.
• الذخیرة فی علم الکلام، سید مرتضی، ۴۳۶هـ، محقق سید احمد حسینی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۱هـ.
• شرح الاشارات والتنبیهات، طوسی، خواجه نصیرالدین، ۶۷۲هـ، النشر البلاغه، قم، ۱۳۷۵.
• شرح الاصول الخمسه، معتزلی، قاضی عبدالجبار، انتشارات وهبة، مصر، ۱۳۸۴ق.
• شرح جمل العلم والعمل، محقق یعقوب جعفری مراغی، دارالاسوة، قم، ۱۴۱۴هـ.
• شرح المقاصد، تفتازانی، سعدالدین، منشورات شریف رضی، قم.
• شرح المواقف فی علم الکلام، جرجانی، میرسید شریف، منشورات الشریف الرضی، قم، ۱۴۱۲ق.
• شفا (الالهیات، ابن سینا، حسین، ۴۲۸هـ، محقق: الاب القنواتی وسعید زاید، وزارة الثقافة والارشاد الجمهوریة، العربیة المتحدة.
• طبقات المعتزله، ابن مرتضی، احمد، دارالمنتظر، بیروت، ۱۴۰۹.
• عقل و اعتقاد دینی، پترسون، مایکل، مترجم: احمد نراقی و احمد سلطانی، انتشارات طرح نو، تهران، ۱۳۷۹ش.
• العین، فراهیدی، خلیل بن احمد، ۱۷۵، اعداد وتعلیق محمدحسن بکالی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۴.
• قواعد المرام فی علم الکلام، بحرانی، ابن میثم، کمال الدین، ۶۹۹، مکتبة المرعشی العامه، قم، ۱۳۱۷هـ.
• کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
• گوهر مراد، لاهیجی، ملاعبدالرزاق فیاض، ۱۰۷۲، تصحیح مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، وزارت فرهنگ و ارشاد، تهران، ۱۳۷۲ لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ۷۱۱، دارصادر، بیروت.
• المسامرة بشرح المسایرة فی علم الکلام، ابن همام، کمال، ۸۶۱، مصر، ۱۳۱۷.
• المطالب العالیة من العلم الالهی، رازی، فخرالدین، ۶۰۶هـ، محقق دکتر احمد حجازی، دارالکتب العربی، بیروت، ۱۴۰۷.
• المغنی فی أبواب التوحید والعدل، همدانی، عبدالجبار، تحقیق الدکتور محمودمحمد قاسم، دار الکتب، بیروت، ۱۳۸۲ق.
• المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، ۵۰۲هـ، محقق: محمد سید گیلانی، دارالمعرفه، بیروت.
• مقالات الاسلامیین، اشعری، ابوالحسن، ۳۳۰هـ، محقق: محمد محیی الدین عبدالحمید، مکتبة النهضة المصریه، قاهره، ۱۳۶۹.
• الملل والنحل، شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، ۵۴۸هـ، محقق محمدعبدالقادر فاضل، المکتبة العصریه، بیروت، ۱۴۲۱.
• المنقذ من التقلید، حمصی، رازی، سدیدالدین، محمود، اوائل قرن۷، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۲هـ.
• المواقف فی علم الکلام، ایجی، قاضی عضدالدین، عبدالرحمن، ۷۵۶هـ، مصر، ۱۳۱۷.
• نهایة الاقدام فی علم الکلام، شهرستانی، عبدالکریم، مکتبة الثقافیة الرضیة.
• نهایة الحکمة، طباطبایی، محمدحسین، ۱۴۰۲هـ، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۴.
• نهج الحق وکشف الصدق، حلی، حسن بن یوسف، ۷۲۶، تعلیق فرج اله۲ حسنی، دارالکتاب اللبنانی، بیروت.

 
۱. ↑ العین، فراهیدی، ج۱، ص۵۱، خلیل بن احمد، ۱۷۵، اعداد وتعلیق محمدحسن بکالی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۴.
۲. ↑ لسان العرب،ابن منظور، ج۱۲، ص۲۲.    
۳. ↑ المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، ۵۰۲ه، ص۲۱، محقق:محمد سید گیلانی، دارالمعرفه، بیروت.    
۴. ↑ الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۸۳، شیخ ابوجعفر، ۴۶۰هـ، مکتبه جامع چهلستون، تهران، ۱۴۰۰.
۵. ↑ گوهر مراد، لاهیجی، ج۱، ص۶۱۵، ملاعبدالرزاق فیاض، ۱۰۷۲، تصحیح مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، وزارت فرهنگ و ارشاد، تهران، ۱۳۷۲ لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ۷۱۱، دارصادر، بیروت.
۶. ↑ شرح الاشارات والتنبیهات، طوسی، ج۳، ص۳۳۷، خواجه نصیرالدین، ۶۷۲هـ، النشر البلاغه، قم، ۱۳۷۵.
۷. ↑ الحکمة المتعالیه، شیرازی، ج۷، ص۶۸، صدرالدین محمد، ۱۰۵۰هـ، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۸۱م.
۸. ↑ شفا (الالهیات)، ابن سینا،ص۴۱۵، حسین، ۴۲۸هـ، محقق: الاب القنواتی وسعید زاید، وزارة الثقافة والارشاد الجمهوریة، العربیة المتحدة.
۹. ↑ شرح الاشارات والتنبیهات، طوسی، ج۳، ص۳۳۷، خواجه نصیرالدین، ۶۷۲هـ، النشر البلاغه، قم، ۱۳۷۵.
۱۰. ↑ الحکمة المتعالیه، ج۴، ج۱، ص۴۱۴ـ ۴۱۵، ص۱۱۷ـ ۱۳۲ و ج۷، ص۵۹ـ ۶۸، شفا (الالهیات، ابن سینا، حسین، ۴۲۸هـ، محقق: الاب القنواتی وسعید زاید، وزارة الثقافة والارشاد الجمهوریة، العربیة المتحدة.
۱۱. ↑ اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۱۰۸، تعلیق شیخ الاسلام زنجانی، انتشارات حامدی، بی تا، قم.
۱۲. ↑ الذخیرة فی علم الکلام، سید مرتضی، ج۱، ص۲۱۱، ۴۳۶هـ، محقق سید احمد حسینی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۱هـ.
۱۳. ↑ اصول الدین، بغدادی، ج۱، ص۲۴۰، عبدالقاهر ابومنصور، ۴۲۹هـ، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۰۱هـ.
۱۴. ↑ عقل و اعتقاد دینی، پترسون، ج۱، ص۱۷۸ـ ۱۷۹، مایکل، مترجم: احمد نراقی و احمد سلطانی، انتشارات طرح نو، تهران، ۱۳۷۹ش.
۱۵. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۴۸۳، قاضی عبدالجبار، انتشارات وهبة، مصر، ۱۳۸۴ق.
۱۶. ↑ شفا (الالهیات)، ابن سینا،ص ۴۱۴ـ ۴۲۲، حسین، ۴۲۸هـ، محقق: الاب القنواتی وسعید زاید، وزارة الثقافة والارشاد الجمهوریة، العربیة المتحدة.
۱۷. ↑ کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، ج۱، ص۳۲۹، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
۱۸. ↑ المطالب العالیة من العلم الالهی، رازی، ج۴، ص۴۲۲، فخرالدین، ۶۰۶هـ، محقق دکتر احمد حجازی، دارالکتب العربی، بیروت، ۱۴۰۷.
۱۹. ↑ المطالب العالیة من العلم الالهی، رازی، ج۴، ص۴۲۲، فخرالدین، ۶۰۶هـ، محقق دکتر احمد حجازی، دارالکتب العربی، بیروت، ۱۴۰۷.
۲۰. ↑ الحکمة المتعالیه، شیرازی، ج۷، ص۶۳ پاورقی، صدرالدین محمد، ۱۰۵۰هـ، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۸۱م.
۲۱. ↑ الحکمة المتعالیه، شیرازی، ج۷، ص۶۲ـ ۶۶، صدرالدین محمد، ۱۰۵۰هـ، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۸۱م.
۲۲. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمدحسین، ۱۴۰۲هـ، ص۱۲۵، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۴
۲۳. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمدحسین، ۱۴۰۲هـ، ص۱۲۵، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۴
۲۴. ↑ کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، ج۱، ص۲۵۱، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
۲۵. ↑ گوهر مراد، لاهیجی، ج۱، ص۶۱۴، ملاعبدالرزاق فیاض، ۱۰۷۲، تصحیح مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، وزارت فرهنگ و ارشاد، تهران، ۱۳۷۲ لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ۷۱۱، دارصادر، بیروت.
۲۶. ↑ شرح الاشارات والتنبیهات، طوسی، ج۳، ص۳۵۰، خواجه نصیرالدین، ۶۷۲هـ، النشر البلاغه، قم، ۱۳۷۵.
۲۷. ↑ شرح جمل العلم والعمل، محقق یعقوب جعفری مراغی، ج۱، ص۱۱۱، دارالاسوة، قم، ۱۴۱۴هـ.
۲۸. ↑ نهج الحق وکشف الصدق، حلی، حسن بن یوسف، ۷۲۶،ص۱۳۷، تعلیق فرج اله۲ حسنی، دارالکتاب اللبنانی، بیروت
۲۹. ↑ قواعد المرام فی علم الکلام، بحرانی، ج۱، ص۱۱۹، ابن میثم، کمال الدین، ۶۹۹، مکتبة المرعشی العامه، قم، ۱۳۱۷هـ.
۳۰. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۵۵.    
۳۱. ↑ عنکبوت/سوره۲۹، آیه۲۱.    
۳۲. ↑ التوحید، صدوق، ابن بابویه، ۳۸۱هـ،ص۴۰۰ـ ۴۰۵، سید هاشم حسینی تهرانی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
۳۳. ↑ المنقذ من التقلید، حمصی، ج۱، ص۳۰۷، رازی، سدیدالدین، محمود، اوائل قرن۷، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۲هـ.
۳۴. ↑ التوحید، صدوق، ابن بابویه، ۳۸۱هـ،ص۴۰۰ـ ۴۰۵، سید هاشم حسینی تهرانی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
۳۵. ↑ تقریب المعارف فی الکلام، حلبی، ج۱، ص۸۹، تقی الدین ابوالصلاح، ۴۴۷هـ، محقق رضا استادی، بی جا، ۱۴۰۴هـ.
۳۶. ↑ شرح جمل العلم والعمل، محقق یعقوب جعفری مراغی، ج۱، ص۱۱۳، دارالاسوة، قم، ۱۴۱۴هـ.
۳۷. ↑ الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۸۳، شیخ ابوجعفر، ۴۶۰هـ، مکتبه جامع چهلستون، تهران، ۱۴۰۰.
۳۸. ↑ گوهر مراد، لاهیجی، ج۱، ص۶۱۴، ملاعبدالرزاق فیاض، ۱۰۷۲، تصحیح مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، وزارت فرهنگ و ارشاد، تهران، ۱۳۷۲ لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ۷۱۱، دارصادر، بیروت.
۳۹. ↑ شفا (الالهیات، ابن سینا، ج۱، ص۴۱۵، حسین، ۴۲۸هـ، محقق: الاب القنواتی وسعید زاید، وزارة الثقافة والارشاد الجمهوریة، العربیة المتحدة.
۴۰. ↑ من تراث المعتزلة فی التوحید، ص۶۳۲.
۴۱. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۴۸۲، قاضی عبدالجبار، انتشارات وهبة، مصر، ۱۳۸۴ق.
۴۲. ↑ اشراق اللاهوت فی شرح الیاقوت، حسینی، ج۱، ص۳۴۰، عبیدلی، سیدعمیدالدین، ۷۵۴هـ، محقق: علی اکبر ضیائی، نشر میراث مکتوب، تهران ۱۳۱۸هـ.
۴۳. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۴۸۳، قاضی عبدالجبار، انتشارات وهبة، مصر، ۱۳۸۴ق.
۴۴. ↑ الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۸۷ـ ۸۸، شیخ ابوجعفر، ۴۶۰هـ، مکتبه جامع چهلستون، تهران، ۱۴۰۰.
۴۵. ↑ مقالات الاسلامیین، اشعری، ج۱، ص۳۱۷، ابوالحسن، ۳۳۰هـ، محقق: محمد محیی الدین عبدالحمید، مکتبة النهضة المصریه، قاهره، ۱۳۶۹.
۴۶. ↑ اصول الدین، بغدادی، ج۱، ص۲۴۰ـ ۲۴۱، عبدالقاهر ابومنصور، ۴۲۹هـ، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۰۱هـ.
۴۷. ↑ تمهید الأوائل وتلخیص الدلائل، باقلانی، ج۱، ص۳۸۲ـ ۳۸۵، قاضی ابوبکر، ۴۰۳هـ، محقق: عمادالدین احمد حیدر، مؤسسة الکتب الثقافیه، بیروت، ۱۴۱۴.
۴۸. ↑ نهایة الاقدام فی علم الکلام، شهرستانی، ج۱، ص۴۱۰، عبدالکریم، مکتبة الثقافیة الرضیة.
۴۹. ↑ المسامرة بشرح المسایرة فی علم الکلام، ابن همام، ج۱، ص۳۳۰ـ ۳۳۱، کمال، ۸۶۱، مصر، ۱۳۱۷.
۵۰. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۴، ص۲۸۲، سعدالدین، منشورات شریف رضی، قم.
۵۱. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۴، ص۲۹۴، سعدالدین، منشورات شریف رضی، قم.
۵۲. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۴، ص۲۹۶، سعدالدین، منشورات شریف رضی، قم.
۵۳. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۴، ص۳۲۱، سعدالدین، منشورات شریف رضی، قم.
۵۴. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۴، ص۳۲۹، سعدالدین، منشورات شریف رضی، قم.
۵۵. ↑ کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، ج۱، ص۳۰۲، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
۵۶. ↑ کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، ج۱، ص۳۰۵، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
۵۷. ↑ کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، ج۱، ص۳۰۶، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
۵۸. ↑ کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، ج۱، ص۳۲۴، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.
۵۹. ↑ الذخیرة فی علم الکلام، سید مرتضی، ج۱، ص۲۱۵ـ ۲۱۷، ۴۳۶هـ، محقق سید احمد حسینی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۱هـ.
۶۰. ↑ الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، طوسی، ج۱، ص۸۳ـ ۸۴، شیخ ابوجعفر، ۴۶۰هـ، مکتبه جامع چهلستون، تهران، ۱۴۰۰.
۶۱. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۴۸۳ـ ۴۸۴، قاضی عبدالجبار، انتشارات وهبة، مصر، ۱۳۸۴ق.
۶۲. ↑ المغنی فی أبواب التوحید والعدل، همدانی، ج۱۳، ص۳۳۱ـ ۳۶۵، عبدالجبار، تحقیق الدکتور محمودمحمد قاسم، دار الکتب، بیروت، ۱۳۸۲ق.
۶۳. ↑ طبقات المعتزله، ابن مرتضی، ج۱، ص۷۷، احمد، دارالمنتظر، بیروت، ۱۴۰۹.
۶۴. ↑ طبقات المعتزله، ابن مرتضی، ج۱، ص۸۰، احمد، دارالمنتظر، بیروت، ۱۴۰۹.
۶۵. ↑ المغنی فی أبواب التوحید والعدل، همدانی، ج۱۳، ص۳۳۱ـ ۳۶۵، عبدالجبار، تحقیق الدکتور محمودمحمد قاسم، دار الکتب، بیروت، ۱۳۸۲ق.
۶۶. ↑ شرح الاصول الخمسه، معتزلی، ج۱، ص۴۸۳ـ ۴۸۴، قاضی عبدالجبار، انتشارات وهبة، مصر، ۱۳۸۴ق.
۶۷. ↑ طبقات المعتزله، ابن مرتضی، ج۱، ص۹۴، احمد، دارالمنتظر، بیروت، ۱۴۰۹.
۶۸. ↑ طبقات المعتزله، ابن مرتضی، ج۱، ص۱۱۲، احمد، دارالمنتظر، بیروت، ۱۴۰۹.
۶۹. ↑ طبقات المعتزله، ابن مرتضی، ج۱، ص۱۱۲، احمد، دارالمنتظر، بیروت، ۱۴۰۹.
۷۰. ↑ اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، مفید، ج۱، ص۱۲۹، تعلیق شیخ الاسلام زنجانی، انتشارات حامدی، بی تا، قم.
۷۱. ↑ شرح جمل العلم والعمل، محقق یعقوب جعفری مراغی، ج۱، ص۱۱۱، دارالاسوة، قم، ۱۴۱۴هـ.
۷۲. ↑ ملل ونحل، ج۱، ص ص۶۵، کشف المراد، محقق وتعلیق: آیت اللّه حسن زاده آملی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷.



دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، برگرفته از مقاله «الم»، شماره ۶۷    



جعبه ابزار