انیس المجتهدین فی علم الأصول (کتاب)۱
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«انیس المجتهدین» تالیف
سال ۱۱۸۹ ق مولی
محمد‌مهدی نراقی با موضوع
اصول فقه است. نویسنده در دو مجلد مهم‌ترین موضوعات
علم اصول را با دلائل محکم و به دور از تطویل مطرح کرده است.
کتاب مشتمل بر پنج مبحث می‌باشد که مباحث اول و دوم در جلد اول و دیگر مباحث در جلد دوم آمده است. هر مبحث خود از چند باب حاوی چند فصل تشکیل شده است. این کتاب حاوی
قواعد اصولی مهمی است که بدین شکل در کتاب‌های پیشینیان نیامده و نوع دسته بندی و ارائه مطالب با دیگر
آثار اصولی قبل از وی متفاوت است.
آثار اصولی مولی مهدی نراقی هم از جهت حجم و کمیت و هم از نظر محتوا و نظریه پردازی، قابل مقایسه با آثار دیگر علمای قبل و پس از ایشان نیست. معمولا
هدف عمده در این آثار تنقیح مبانی
علم اصول و دسته بندی منظم قواعد اصولی و از همه مهم تر پاسخ گویی به شبهات و القائات اخباریون می‌باشد. لذا برخی از این تالیفات، مانند
تجریدالاصول بدون
استدلال و تفصیل آمده و برخی دیگر مفصل و حاوی جمیع استدلال‌ها، اقوال و مناقشات در همه ابواب مقدماتی و اصلی علم اصول می‌باشد. برخی نیز مانند کتاب حاضر از نظر استدلال و
مناقشه در حد متوسط است.
نراقی در مقدمه کتاب ضمن بیان جایگاه علم اصول در
استنباط احکام شرعی به انگیزه نگارش این
اثر ارزشمند اشاره کرده است. وی می‌گوید که ضمن بررسی کتب اصولی، فواید فراوانی را یافته است که در اکثر کتب علما ذکر نشده است؛ لذا این مطالب را در این اثر ذکر کرده تا مورد استفاده دوستان و دانشمندان قرار گیرد.
در ادامه رئوس مطالب کتاب را جهت آشنایی بیشتر با سبک مؤلف در تقسیم مباحث علم اصول ذکر می‌کنیم:
باب اول کتاب در چند فصل به تعریف علم اصول، موضوع علم اصول، فایده و شناخت علم اصول اختصاص دارد.
مؤلف معتقد است که مبادی دو قسم است: تصوری و تصدیقی که از جمله
مبادی تصوریه علم اصول تصور
احکام پنج گانه و متعلقات آنهاست و در باب سوم آنها را تحت عنوان مبادی احکامیه ذکر می‌کند. اما مبادی تصدیقیه بخشی از مسائل علم کلام و عربی و منطق است و به جهت شدت احتیاج به برخی مسائل لغوی در
تفریع برخی از فروع بر آنها، آنها را تحت عنوان مبادی لغوی ذکر می‌کند. این باب نیز مشتمل بر چند فصل است.
وی در دومین فصل این باب به تفصیل بحث
حسن و قبح عقلی را مطرح می‌کند و در باب لزوم پرداختن به این بحث می‌گوید: از آن جا که بحث درباره مبادی احکامیه پیرامون حکم و حاکم و محکوم فیه و محکوم علیه است، و شناخت حکم کننده (حاکم) متوقف است بر کنکاش درباره
حسن و قبح ، تا دانسته شود که آنها در چه صورت شرعی‌اند تا حاکم در آنها شارع باشد و در چه صورت عقلی‌اند تا حاکم در آنها عقل باشد، و نیز آیا تلازمی بیان حسن و قبح شرعی و عقلی هست تا این که هم
عقل و هم شرع، هر دو حاکم باشند؟ از این روی دانشمندان بر آن شده‌اند تا بحث درباره حسن و قبح را پیش کشند و درباره عقلی یا شرعی بودن آنها دو بحث کنند. سپس در طی چند امر به تفصیل به موضوع حسن و قبح عقلی می‌پردازد و نظریه مجتهدان و
معتزله را در برابر
اخباریون و
اشاعره تقویت می‌کند.
باب اول و دوم به کتاب و سنت اختصاص دارد. در باب اول معنای لغوی و شرعی کتاب، عدم تحریف
قرآن ، تعریف
محکم و متشابه و
نص و
ظاهر و مباحثی مانند آن طرح شده است.
در باب بعد حقیقت
خبر و اقسام آن، و اقسام تواتر، تعریف
خبر واحد و حجیت آن و مطالب بدیع و مفیدی پیرامون خبر واحد و شرایط عمل به آن، هم چنین
تسامح در ادله سنن مورد بررسی قرار گرفته است.
آنچه در تتمیم این باب به
چشم می‌خورد اقسام
حدیث از دیدگاه
فاضل نراقی است که به تفصیل شبیه آنچه در
علم درایه پیرامون اقسام حدیث می‌آید، ذکر شده است.
به نظر می‌رسد مؤلف بسیاری از نظریات رجالی و علم الحدیثی خود را در این فصل آورده است و جزئیات مربوط به
سند و دلالت حدیث را مانند آنچه در مقدمات
علم رجال می‌آورند، مفصل بیان کرده است.
در باب سوم ابتدا تعریفی از اجماع ارائه شده و سپس به مباحثی مانند حجیت
اجماع ، امکان وقوع اجماع، مدرک حجیت اجماع نزد
امامیه و اقسام اجماع پرداخته شده است.
ادله عقلیه در باب چهارم و تحت عناوین
اصل برائت ،
استصحاب حال العقل، استصحاب حال الشرع و تلازم بین حکم
عقل و
شرع مطرح شده است. در آخر نیز چهار موضوع
استقراء ،
احتیاط ،
استحسان و
مصالح مرسله مورد بررسی قرار گرفته است.
نویسنده در آخرین باب این مبحث به تفصیل ارکان
قیاس و تقسیمات آن را برشمرده و بر مبانی عامه مناقشه را مورد مناقشه قرار می‌دهد و
تنقیح مناط و قیاس منصوص العلة را به عنوان مدارک عقلی احکام بررسی می‌کند. تفصیلی که مؤلف پیرامون قیاس آورده است، قابل تامل و امعان نظر است.
اکنون رسم بر آن است که بحث از
اوامر و
نواهی ،
خاص و عام و.... را در ابتدای کتاب‌های اصولی و به عنوان مباحث مقدماتی یا لفظی ذکر می‌کنند. اما مؤلف بر حسب سیر منطقی و به هم پیوسته‌ای که در کتاب انتخاب کرده، پس از بیان کلیات ادله احکام و استدلال بر آنها، در این مبحث به محتوای این ادله توجه کرده و چگونگی دریافت حکم از آنها و قواعد این کار را توضیح می‌دهد. مشترکات
کتاب و
سنت ، بخشی تفصیلی و استدلال پیرامون اوامر و نواهی، عام و خاص،
مجمل و مبین ،
ظاهر و مؤول و
منطوق و مفهوم است.
این مبحث حاوی برخی نظریات بدیع و روشنگرانه درباره تقابل فکر اصولی و اخباری است و از آن جا که وی شروط خاصی را برای اجتهاد برمی شمارد، قابل تامل و
دقت بیش تری است.
مؤلف اصناف مختلف
تعارض را از حیث سند و دلالت به خوبی دسته بندی و تقسیم می‌کند و ترجیح در هر مورد را با دلیل برمی شمارد.
به طور کلی می‌توان گفت که کتاب «انیس المجتهدین» از منابع بسیار غنی و ارزنده اصولی است و هنوز هم پس از گذشت دو
قرن ، تازگی و طراوتی در خور دارد؛ به خصوص آن که سبک دسته بندی و ارائه مباحث اصولی آن می‌تواند الگویی برای نسل حاضر حوزه‌های علمیه باشد.
محقق کتاب در مقدمه به ۱۴ نسخه از
اثر اشاره کرده که وی بر نسخه
کتابخانه آیت‌الله مرعشی اعتماد کرده است. ویژگی این نسخه این است که با نسخه اصل و چهار نسخه دیگر مقابله و مجددا به امر نویسنده توسط
محمد طاهرآبادی از شاگردان مؤلف، تصحیح شده است. در ابتدای هر یک از مجلدات فهرست اجمالی و در انتهای آنها فهرست تفصیلی مطالب آمده است. پاورقی‌های کتاب دارای ارجاعات و مطالب مفیدی است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
