• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ترتیب (دانشنامه‌حج)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ترتیب در لغت به معنای سامان دادن و قرار دادن هر چیز در جای خود و در اصطلاح فقهی انجام دادن اجزای عمل با نظم مخصوص است. طبق نظر فقها ترتیب در اعمال حج و عمره عبارت است از: احرام بستن، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر، رمی، قربانی، حلق یا تقصیر، طواف زیارت و نماز آن، سعی میان صفا و مروه، بیتوته در منا و رمی جمرات سه‌گانه در روزهای یازدهم و دوازدهم و گاه سیزدهم ذی‌حجه. بر پایه روایات، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) حج خود را با همین ترتیب انجام داده‌اند.

فهرست مندرجات

۱ - معنای لغوی و اصطلاحی
۲ - اهمیت ترتیب در شریعت
۳ - ترتیب اعمال حج
۴ - احکام ترتیب
       ۴.۱ - طواف و سعی
       ۴.۲ - سعی و نماز طواف
       ۴.۳ - سعی و تقصیر
       ۴.۴ - طواف حج و وقوفین
       ۴.۵ - اعمال مکه و منا
       ۴.۶ - طواف حج و طواف نساء
       ۴.۷ - سعی و طواف نساء
       ۴.۸ - در مناسک عید قربان
       ۴.۹ - حلق و طواف حج
       ۴.۱۰ - در رمی جمرات
۵ - ترتیب انواع حج
       ۵.۱ - انواع حج از لحاظ فضیلت
       ۵.۲ - ترتیب حج و عمره
       ۵.۳ - ترتیب حج‌های متعدد
۶ - فهرست منابع
۷ - پانویس
۸ - منبع

«ترتیب» از ریشه «ر ـ ت ـ ب» به معنای ثابت و مستقر ساختن،
[۱] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۱، ص۱۳۳.    
[۲] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱، ص۴۰۹، «رتب».    
سامان دادن، و نهادن هر چیز در جای خود است. در کاربرد عام نیز به همین معنا است؛ یعنی انجام دادن هر یک از چند کار که میان آن‌ها تقدّم و تاخّر وجود دارد، در جای خود.
[۳] حمیری، نشوان، شمس العلوم، ج۴، ص۴۲۸.    
[۴] طریحی، فخرالدین‌بن محمد، مجمع البحرین، ج۲، ص۱۴۰، «رتب».    


در شریعت اسلامی، ترتیب در بسیاری از اعمال مرکّب به ویژه عبادات، شرط صحت رفتار قلمداد شده است؛ همچون: وضو،
[۵] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۱، ص۴۴۷.    
[۶] ابن رشد قرطبی، بدایة المجتهد، ج۱، ص۱۸.    
[۷] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۲، ص۲۹۰.    
غسل،
[۸] علامه حلی، تحریر الاحکام، ج۱، ص۹۳.    
[۹] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳، ص۸۵.    
تیمم
[۱۰] شیخ طوسی، النهایه، ص۵۰.    
[۱۱] محقق حلی، المعتبر، ج۱، ص۳۹۳.    
[۱۲] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۵، ص۱۷۳.    
و نماز
[۱۳] ابن قدامه مقدسی، المغنی، ج۱، ص۴۳۵.    
[۱۴] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۱، ص۳۱۵.    
[۱۵] یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۲۸۲.    
[۱۶] یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ۶۰۰.    


اهمیت رعایت ترتیب در مناسک حج تا آن جا است که شماری از فقیهان امامی
[۱۷] شهید اول، الدروس، ج۱، ص۳۲۸.    
[۱۸] صیمری، مفلح بن حسن، غایة المرام، ج۱، ص۴۵۶.    
[۱۹] کاشف غطاء، کشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.    
و اهل سنت
[۲۰] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۳۹۲.    
[۲۱] طوسی حجاوی، الاقناع، ج۱، ص۳۹۷.    
[۲۲] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، ج۲، ص۲۸۵.    
آن را از ارکان حج و عمره به شمار آورده‌اند. به تصریح فقیهان، مناسک حج با این ترتیب تعیین شده است: احرام بستن، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر، گزاردن مناسک منا (رمی، قربانی، حلق یا تقصیر)، به جا آوردن اعمال مکه (طواف زیارت و نماز آن، سعی میان صفا و مروه)، بیتوته در منا و رمی جمرات سه‌گانه در روزهای یازدهم و دوازدهم و گاه سیزدهم ذی‌حجه.
[۲۳] علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ص۸۷-۸۸.    
[۲۴] بغدادی، عبدالرحمن، ارشاد السالک، ج۱، ص۴۳.    
[۲۵] انصاری، زکریا، اسنی المطالب، ج۱، ص۵۰۲.    
بر پایه روایات، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هم حج خود را با همین ترتیب انجام داده‌اند.
[۲۶] ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۲، ص۱۸۵-۱۸۶.
[۲۷] ابن حزم، حجة الوداع، ج۱، ص۱۱۷-۱۲۶.    
نیز در باور فقیهان، مناسک عمره با احرام آغاز می‌شود و با طواف و نماز و سپس سعی و تقصیر پایان می‌یابد. امامیان در عمره مفرده، افزون بر کارهای یاد شده، گزاردن طواف نساء و نماز آن را هم واجب دانسته‌اند.
[۲۸] ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، ص۲۲۱-۲۲۲.    
[۲۹] شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۰۴-۳۰۵.
[۳۰] علامه حلی، منتهی المطلب، ج۲، ص۳۰۵.    


با وجود سفارش کلی به رعایت ترتیب یاد شده در مناسک حج و عمره، در باره لزوم رعایت ترتیب میان برخی از اعمال، احکامی تفصیلی در فقه یافت می‌شود:

۴.۱ - طواف و سعی

همه فقیهان برآنند
[۳۱] ابن رشد قرطبی، بدایة المجتهد، ج۱، ص۲۷۶.    
[۳۲] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۷۸.    
[۳۳] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۶، ص۲۹۲.    
که سعی باید پس از طواف صورت پذیرد و اگر پیش از طواف انجام شود، باطل است،
[۳۴] نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۲، ص۱۲۱.    
[۳۵] محقق داماد، کتاب الحج، ج۳، ص۵۱۴.
[۳۶] امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۵۴.    
حتی اگر برخاسته از فراموشی یا جهل به حکم باشد.
[۳۷] سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۴، ص۲۷۲-۲۷۳.    
[۳۸] شبیری زنجانی، مناسک زائر، ص۲۴۴.
[۳۹] شهید اول، الدروس، ج۱، ص۴۰۸.    
در باور فقیهان، اگر حج‌گزار پس از انجام دادن سعی دریابد که طوافش باطل بوده، افزون بر وجوب تکرار طواف باید سعی را هم دیگر بار انجام دهد تا این ترتیب حاصل گردد.
[۴۰] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۴۲.    
[۴۱] شهید اول، الدروس، ج۱، ص۴۰۷.    
[۴۲] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۶۶.    
در باره لزوم رعایت این ترتیب، افزون بر روایات مربوط به حج‌گزاری پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)،
[۴۳] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۱۴.
به روایاتی دیگر
[۴۴] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۲۱.    
[۴۵] شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۲۹-۱۳۰.    
هم استناد شده است.
[۴۶] علامه حلی، منتهی المطلب، ج۲، ص۶۵۹.
[۴۷] فیاض، محمد اسحاق‌، تعالیق مبسوطه، ص۳۷۹.
[۴۸] سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۴، ص۲۷۳.    
حنفیان به وجوب رعایت ترتیب میان طواف وسعی تصریح کرده‌اند؛ اما انجام دادن سعی پس از چهار شوط از طواف را نیز صحیح می‌دانند.
[۴۹] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۳۴.    


۴.۲ - سعی و نماز طواف

شماری از فقیهان امامی بر آنند که لازم نیست سعی پس از خواندن نماز طواف باشد و انجام آن پیش از نماز طواف هم صحیح است
[۵۰] گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع المسائل، ج۱، ص۴۸۴.    
[۵۱] سند، محمد، سند العروه، ج۳، ص۲۸۹.    
؛ ولی بعضی به وجوب رعایت این ترتیب باور دارند.
[۵۲] امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۶۱.    
[۵۳] خامنه‌ای، سیدعلی، مناسک الحج، ص۱۴۰.
اهل سنت به پشتوانه رفتار پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بر آنند که سعی باید پس از نماز طواف انجام شود.
[۵۴] ابن خلف، سلیمان، المنتقی، ج۲، ص۲۹۱.    


۴.۳ - سعی و تقصیر

بر پایه فقه امامی
[۵۵] شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۰۸.    
[۵۶] ابن حمزه، الوسیله، ص۱۵۸.    
[۵۷] ابن ادریس حلی، السرائر، ج۱، ص۵۳۸.    
و شافعی
[۵۸] انصاری، زکریا، اسنی المطالب، ج۱، ص۵۰۲.    
رعایت ترتیب میان سعی و تقصیر لازم است و تقصیر باید پس از سعی انجام شود. در این زمینه، به روایاتی
[۵۹] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۳۹.    
[۶۰] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۷۵.    
استناد شده است.
[۶۱] مقدس اردبیلی، مجمع الفائده، ج۷، ص۱۷۳.    


۴.۴ - طواف حج و وقوفین

شماری از فقیهان امامی به پشتوانه احادیث
[۶۲] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۵۹-۴۵۸.    
به جایز نبودن طواف حج پیش از وقوف در عرفات و مشعر در حج تمتع جز در موارد ضرورت تصریح کرده‌اند. البته رعایت این ترتیب بر حج‌گزاران در حج قران و اِفراد لازم نیست.
[۶۳] محقق حلی، المعتبر، ج۲، ص۷۹۳.    
[۶۴] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۷۸.    
[۶۵] کاشف الغطاء، انوار الفقاهه، ص۱۴۴.
چنین حج‌گزاری لازم است در صورت مقدم داشتن طواف، تلبیه را تکرار کند؛ وگرنه، حج او به عمره تبدیل می‌شود.
[۶۶] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۱۹۰.    
[۶۷] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۴، ص۳۸۴.    
شافعیان
[۶۸] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۶۶.    
[۶۹] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۳۹۲.    
[۷۰] نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین، ج۳، ص۹۰.    
و حنفیان
[۷۱] سرخسی، المبسوط، ج۴، ص۳.    
[۷۲] حدادی، ابوبکر بن علی، الجوهرة النیره، ج۱، ص۱۵۹.    
نیز مقدم داشتن وقوف را بر طواف افاضه شرط کرده‌اند.

۴.۵ - اعمال مکه و منا

ترتیب میان اعمال مکه از یک سو و وقوفین و مناسک منا از سوی دیگر. به تصریح بسیاری از فقیهان امامی، به جا آوردن اعمال مکه (طواف حج، سعی، طواف نساء و نمازهای طواف) پیش از وقوف در عرفات و مشعر و اعمال منا در حج تمتع، جز در صورت اضطرار، جایز نیست.
[۷۳] شهید ثانی، الروضة البهیه، ج۲، ص۲۶۸-۲۶۹.    
[۷۴] امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۸۰.    
[۷۵] سبزواری، سید عبدالاعلی، جامع الاحکام الشرعیه، ص۲۴۵.
[۷۶] لنکرانی، محمدفاضل، تفصیل الشریعه، ج۵، ص۳۸۳.    


۴.۶ - طواف حج و طواف نساء

از دیدگاه امامیان، طواف نساء باید پس از طواف حج انجام گردد و اگر این ترتیب رعایت نشود، طواف نساء باطل است، حتی اگر به سبب غفلت یا ندانستن مساله باشد.
[۷۷] امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۸۰.    
[۷۸] شبیری زنجانی، مناسک زائر، ص۲۴۶-۲۴۷.
در این زمینه، به روایاتی استناد نموده‌اند
[۷۹] لنکرانی، محمدفاضل، تفصیل الشریعه، ج۵، ص۳۸۳.    
که هنگام گزاردن طواف نساء را پس از پایان یافتن اعمال حج می‌داند.
[۸۰] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۳۱.    


۴.۷ - سعی و طواف نساء

فقیهان امامی به پشتوانه روایات
[۸۱] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۳۱.    
[۸۲] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص ۵۱۲.    
بر آنند که طواف نساء در حج و عمره باید پس از سعی صورت پذیرد و انجام آن پیش از سعی، اگر از روی سهو و فراموشی و ضرورت و یا عذر نباشد، اعاده طواف نساء را واجب می‌سازد.
[۸۳] شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۵۹.    
[۸۴] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۱۹۰.    
[۸۵] امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۸۰.    
البته مقدم داشتن طواف نساء، موجب بطلان سعی نمی‌گردد.
[۸۶] سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۵، ص۳۲۷.    


۴.۸ - در مناسک عید قربان

رعایت ترتیبب میان واجبات روز عید قربان، یعنی رمی جمره عقبه و سپس قربانی کردن و آن‌گاه حلق یا تقصیر، در دیدگاه مشهور امامیان
[۸۷] شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۲، ص۳۲۳.    
واجب است. برخی نیز آن را مستحب شمرده‌اند.
[۸۸] شیخ طوسی، الخلاف، ج۲، ص۳۴۵.    
[۸۹] ابن ادریس حلی، السرائر، ج۱، ص۶۰۲.    
[۹۰] مختلف الشیعه، ج۴، ص۲۹۰-۲۹۱.    
حتی به تصریح شماری از فقیهان، در صورت تاخیر این اعمال از روز عید، نیز باید ترتیب آن‌ها رعایت شود.
[۹۱] مناسک حج، امام خمینی، ص۲۷۹.    
[۹۲] فاضل لنکرانی، مناسک الحج، ص۲۳۲.    
[۹۳] شبیری زنجانی، مناسک الحج، ص۲۴۹.
دیدگاه مشهور به آیه۱۹۶ سوره بقره (وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ)
[۹۴] بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
استناد دارد که از حلق سر پیش از انجام دادن قربانی نهی کرده است.
[۹۵] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۴۰.    
[۹۶] قمی طباطبایی، کتاب الحج، ج۳، ص۱۸۵-۱۸۶.
[۹۷] سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۵، ص۲۱۷.    
[۹۸] سند، محمد، سند العروه، ج۴، ص۱۴۸.    
در روایتی وجوب ترتیب میان حلق و قربانی از همین آیه برگرفته شده است.
[۹۹] شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۸۵.    
برخی نیز بر پایه تفسیر تفث به مناسک حج در آیه ۲۹سوره حج
[۱۰۰] حج/سوره۲۲، آیه۲۹.    
ترتیب قربانی و حلق را از این آیه برداشت کرده‌اند؛ زیرا در این آیه، پس از امر به انجام دادن قربانی، با کلمه «ثمّ» که بر ترتیب دلالت دارد، به «قضاء تفث» امر شده است.
[۱۰۱] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۴۶.    
[۱۰۲] کاظمی، فاضل جواد، مسالک الافهام، ج۲، ص۲۹۷.    
در این زمینه، به احادیث
[۱۰۳] شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۳۶-۲۳۷.    
هم استناد کرده‌اند.
[۱۰۴] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۱۰۰.    
[۱۰۵] لنکرانی، محمدفاضل، تفصیل الشریعه، ج۵، ص۳۳۶-۳۳۸.    
[۱۰۶] سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۵، ص۲۱۷.    

شماری از فقیهان امامی اعاده کاری را که به عمد در جای خود ادا نشده، لازم دانسته‌اند
[۱۰۷] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۱۰۱.    
[۱۰۸] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۲۴۶-۲۴۷.    
[۱۰۹] لنکرانی، محمدفاضل، تفصیل الشریعه، ج۵، ص۳۴۳.    
؛ اما در باور بیشتر آنان، رعایت این ترتیب تنها تکلیفی است و واجد اثر وضعی نیست. از این‌رو، انجام عمدی ذبح پیش از رمی و نیز مقدّم داشتن حلق بر ذبح در روز عید قربان، هر چند بر حج‌گزار حرام است، موجب بطلان آن نمی‌شود.
[۱۱۰] شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۲، ص۲۹۷.    
[۱۱۱] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۹، ص۲۴۷-۲۵۰.    
[۱۱۲] خویی، سید ابوالقاسم، کتاب الحج، ج۵، ص۳۱۱.    
در فقه اهل سنت نیز انجام دادن این اعمال بدون رعایت ترتیب، صحیح قلمداد می‌شود و تنها از وجوب تکلیفی آن و نیز وجوب کفاره در صورت رعایت نکردن ترتیب، سخن رفته است.
[۱۱۳] ابن قدامه مقدسی، المغنی، ج۳، ص۴۷۳.
ابوحنیفه و شماری دیگر از فقیهان اهل سنت، رعایت ترتیب در اعمال عید قربان را واجب دانسته‌اند و رعایت نکردن آن را سبب وجوب کفاره (گوسفند) شمرده‌اند.
[۱۱۴] سرخسی، المبسوط، ج۴، ص۴۱-۴۲.    
[۱۱۵] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۵۸.    
[۱۱۶] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۳، ص۲۶.    

برخی حنفیان وجوب گزاردن حلق و طواف را پس از قربانی، از آیه ۲۹ سوره حج
[۱۱۷] حج/سوره۲۲، آیه۲۹.    
برداشت کرده‌اند.
[۱۱۸] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۴۶.    
[۱۱۹] زیلعی، عثمان بن علی، تبیین الحقائق، ج۲، ص۳۲.    
شماری از مالکیان مقدم داشتن رمی را بر حلق و طواف لازم دانسته‌اند
[۱۲۰] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۰۷.    
[۱۲۱] نفراوی، احمد بن غنیم، الفواکه الدوانی، ج۱، ص۳۶۳.    
[۱۲۲] دسوقی، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۴۶.    
؛ اما بیشتر فقیهان اهل سنت به پشتوانه روایتی از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)
[۱۲۳] ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۱۱، ص۲۳.    
[۱۲۴] بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۳۷.    
[۱۲۵] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۴۸.    
رعایت این ترتیب را لازم نشمرده‌اند
[۱۲۶] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۹۲.    
[۱۲۷] ابن قدامه مقدسی، المغنی، ج۳، ص۳۹۶.    
[۱۲۸] شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، ج۵، ص۸۷.    
؛ چنان‌که شافعیان به روشنی حلق را پیش از قربانی و رمی تجویز کرده‌اند.
[۱۲۹] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۱۹۴.    
شماری از فقیهان اهل سنت، وجوب ترتیب میان قربانی و حلق را تنها در صورت احصار باور دارند.
[۱۳۰] بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۹.    
[۱۳۱] کهلانی، محمد بن اسماعیل، سبل السلام، ج۱، ص۶۵۱.    


۴.۹ - حلق و طواف حج

بسیاری از فقیهان امامی به پشتوانه احادیث
[۱۳۲] شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۴۰.    
بر آنند که حلق یا تقصیر باید پیش از طواف حج و سعی صورت گیرد و اگر این ترتیب به عمد رعایت نشود، کفاره‌اش یک گوسفند است.
[۱۳۳] محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۴۰.    
[۱۳۴] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۹۳.    
[۱۳۵] علامه مجلسی، ملاذ الاخیار، ج۸، ص۸۳.    
حنفیان و شافعیان رعایت این ترتیب را سنّت دانسته‌اند.
[۱۳۶] ابن عابدین، محمدامین بن عمر، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۴۷۰.    
[۱۳۷] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۰۷.    


۴.۱۰ - در رمی جمرات

به باور همه فقیهان امامی
[۱۳۸] شیخ طوسی، الخلاف، ج۲، ص۳۵۱.    
[۱۳۹] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۳۰۵.    
[۱۴۰] فاضل هندی، فاصل هندی، کشف اللثام، ج۶، ص۲۴۹.    
و از دیدگاه حنبلیان و شافعیان و مالکیان،
[۱۴۱] ابن قدامه مقدسی، المغنی، ج۳، ص۳۹۹.    
[۱۴۲] بغدادی، عبدالرحمن، ارشاد السالک، ج۱، ص۴۵-۴۶.    
[۱۴۳] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۳۸-۲۳۹.    
[۱۴۴] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص ۲۸۲.    
حج‌گزار باید در روزهای یازدهم و دوازدهم و در پاره‌ای موارد، سیزدهم ذی‌حجه (ایام تشریق) نخست جمره اولی (نزدیک‌ترین جمرات به مسجد خَیْف) و سپس جمره وسطی و آن‌گاه جمره عقبه را رمی کند. در صورت رعایت نکردن این ترتیب، خواه به عمد و خواه به سهو، لازم است رمی با همان ترتیب اعاده شود.
[۱۴۵] شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۷۹.    
[۱۴۶] طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۱۵۱.    
[۱۴۷] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۷.    
حتی اگر حج‌گزار رمی یک جمره را فراموش کند و نداند که کدام یک از جمرات سه‌گانه بوده، باید رمی هر سه جمره را انجام دهد تا ترتیب را رعایت کرده باشد.
[۱۴۸] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۳۱۶.    
پشتوانه فقیهان در این زمینه، افزون بر سنّت نبوی، روایاتی
[۱۴۹] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۸۳.    
[۱۵۰] شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۶۵.    
است که اعاده رمی را در صورت رعایت نکردن ترتیب لازم شمرده‌اند.
[۱۵۱] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۶۲.    
البته به تصریح شماری از فقیهان امامی، این ترتیب با رمی هر جمره با چهار سنگریزه نیز تحقق می‌یابد. بر این اساس، اگر کسی پس از رمی یک جمره با چهار سنگریزه به رمی جمره پسین بپردازد، اعاده رمی بر او واجب نیست،
[۱۵۲] علامه حلی، قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۴۷.    
[۱۵۳] شهید ثانی، اللمعة الدمشقیه، ص۶۶.    
[۱۵۴] طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۱۲۶.    
مگر آن‌که عامدانه مرتکب این تاخیر شده باشد.
[۱۵۵] محقق کرکی، جامع المقاصد، ج۳، ص۲۶۵.    
[۱۵۶] فیض کاشانی، مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۳۷۸.    
رعایت این ترتیب در قضای رمی فراموش شده نیز واجب است. گفته برخی شافعیان
[۱۵۷] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۴۰۲-۴۰۳.    
و امامیان
[۱۵۸] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۶۶.    
[۱۵۹] شاهرودی، سید مرتضی، جامع الفتاوی، ص۲۳۰.
[۱۶۰] شبیری زنجانی، مناسک زائر، ص۲۶۳-۲۶۴.
رعایت ترتیب میان رمی قضاء و رمی اداء، یعنی انجام دادن رمی قضاء پیش از اداء، واجب است. البته در صورت رعایت نکردن این ترتیب، از منظر شافعیان، این رمی صحیح است. حنفیان رعایت ترتیب در رمی جمرات سه‌گانه و نیز اعاده رمی را سنت می‌دانند و بر آنند که این ترتیب تنها از رفتار پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) برداشت می‌شود و در این زمینه نصّی وجود ندارد؛ پس نمی‌توان وجوب آن را پذیرفت.
[۱۶۱] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۷۵.    
[۱۶۲] ابن عابدین، محمدامین بن عمر، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۶۱۹.    
[۱۶۳] جزیری، عبد الرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، ج۱، ص۸۷۸.


افزون بر هر یک از واجبات حج، رعایت ترتیب در میان بخش‌های اصلی مناسک حج هم در منابع فقهی یاد شده است:

۵.۱ - انواع حج از لحاظ فضیلت

فقیهان مذاهب گوناگون اسلامی در باره ترتیب انواع سه‌گانه حج (قران، اِفراد، تمتع) از لحاظ فضیلت، هر گاه حج‌گزار میان این هر سه مخیر باشد، تفاوت دیدگاه دارند. فقیهان امامی به پشتوانه احادیث
[۱۶۴] شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۹.    
بر آنند که تمتع افضل از قران؛ و قران برتر از افراد است.
[۱۶۵] حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۱۷۹.
[۱۶۶] بحرانی آل عصفور، حسین بن محمد، سداد العباد، ص۲۴۸.    
حنبلیان هم تمتع را افضل از دو‌گونه دیگر دانسته‌اند؛ ولی افراد را برتر از قران شمرده‌اند.
[۱۶۷] طوسی حجاوی، الاقناع، ج۱، ص۸۳.    
[۱۶۸] ابن قدامه مقدسی، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۲.    
این نظر به شافعی هم منسوب است
[۱۶۹] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۴۴.    
؛ ولی بر پایه دیدگاه مشهور شافعی و شافعیان
[۱۷۰] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۱۵۱.    
وبرخی از مالکیان
[۱۷۱] ثعلبی، عبد الوهاب، التلقین، ج۱، ص۸۵.    
ترتیب انواع حج از لحاظ فضیلت چنین است: افراد، تمتع، قران. شماری از مالکیان، قران را از تمتع برتر دانسته‌اند.
[۱۷۲] صاوی، احمد بن احمد، حاشیة الصاوی، ج۲، ص۳۶.    
در برابر، حنفیان قران را برترین گونه حج دانسته و سپس تمتع را برتر شمرده‌اند.
[۱۷۳] سرخسی، المبسوط، ج۴، ص۲۵-۲۶.    
[۱۷۴] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۷۴.    
[۱۷۵] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۱۵۷.    
اختلاف در ترتیب انواع حج از جهت فضیلت، برآمده از گونه حج‌گزاری پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در حجة الوداع است.
[۱۷۶] قرطبی، محمد بن احمد، البیان و التحصیل، ج۱۷، ص۳۲۷.    
[۱۷۷] ابن رشد قرطبی، بدایة المجتهد، ج۱، ص۲۶۹.    


۵.۲ - ترتیب حج و عمره

در باور فقیهان امامی، گزاردن عمره تمتع پیش از حج تمتع واجب است و تنها در مورد اضطرار مانند نبودن وقت برای گزاردن عمره، این ترتیب ساقط می‌شود.
[۱۷۸] فاصل هندی، کشف اللثام، ج۵، ص۷۶.    
[۱۷۹] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۷، ص۲۳۳.    
[۱۸۰] لنکرانی، محمدفاضل، تفصیل الشریعه، ۱، ص۷۰-۷۱.    
شماری از فقیهان اهل سنت به پشتوانه آیه ۱۹۶ سوره بقره: (فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ اِلَی الْحَجِّ)
[۱۸۱] بقره/سوره۲، آیه۹۶.    
مقدم داشتن عمره بر حج را واجب دانسته‌اند.
[۱۸۲] ابن خلف، سلیمان، المنتقی، ج۲، ص۲۲۹.    
[۱۸۳] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۱، ص۲۶۹.    
[۱۸۴] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۸۶.    


۵.۳ - ترتیب حج‌های متعدد

به تصریح فقیهان امامی، کسی که افزون بر حجة الاسلام چند حج دیگر هم بر عهده دارد، باید نخست حجة الاسلام را به جا آورد و سپس حج قضا و آن گاه حج نذری و سرانجام حج مستحب را ادا کند و اگر این ترتیب را تغییر دهد، حج او باطل می‌شود.
[۱۸۵] شیخ طوسی، الرسائل العشر، ص۳۲۸.    
[۱۸۶] محقق حلی، المعتبر، ج۲، ص۷۷۸.    
[۱۸۷] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۲۳.    
در باور شافعیان، حج به همین ترتیب واقع می‌شود و نیت حج‌گزار در آن تاثیر ندارد.
[۱۸۸] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۳۳.    
[۱۸۹] نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین، ج۳، ص۱۲۲.    
با این همه، فقیهان بر آنند که اگر فردی از انجام حج عاجز باشد، رعایت ترتیب در نایب گرفتن لازم نیست و او می‌تواند در یک سال برای هر یک از حج‌های واجب خود نایب بگیرد.
[۱۹۰] محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۰۹.    
[۱۹۱] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۱، ص۴۴۷.    
[۱۹۲] نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۱، ص۱۳۹.    

از دیگر موارد لزوم رعایت ترتیب در احکام حج، خصال کفاره برخی از محرمات احرام است؛ زیرا انجام دادن شماری از محرمات در حال احرام، موجب کفاره ترتیبی می‌شود. از جمله این محرمات، آمیزش
[۱۹۳] عمرانی، یحیی، البیان فی مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۲۲۳.    
[۱۹۴] ابن سعد، مصطفی، مطالب اولی النهی، ج۲، ص۳۵۸.    
و برخی انواع شکار
[۱۹۵] علامه حلی، قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۵۸.
[۱۹۶] مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف، ج۳، ص۵۱۹.    
است. مورد دیگر، لزوم رعایت ترتیب در انواع قربانی است؛ یعنی تنها در صورت عذر، گونه دیگری از قربانی جایگزین قربانی پیشین می‌شود؛ چنان‌که برخی از انواع قربانی در حج، ترتیبی است؛ یعنی جز در فرض عذر، عملی دیگر جایگزین آن نمی‌شود.
[۱۹۷] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۸، ص۶۶.    
[۱۹۸] ابن رشد قرطبی، بدایة المجتهد، ج۱، ص۲۹۵.    
[۱۹۹] ابن قدامه مقدسی، المغنی، ج۳، ص۳۲۷.    


۱. ارشاد السالک الی اشرف المسالک: عبدالرحمن بغدادی (م۷۳۲ق)، به کوشش ابراهیم حسن، مصر، مکتبة مصطفی البابی.
۲. اسنی المطالب: زکریا انصاری (م۹۲۶ق)، به کوشش محمد محمد طاهر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
۳. الاقناع فی فقه الامام احمد بن حنبل: طوسی حجاوی (م۹۶۸ق)، به کوشش عبداللطیف، بیروت، دار المعرفه.
۴. الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف: مرداوی (م۸۸۵ق)، به کوشش الفقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
۵. انوار الفقاهه: کاشف الغطاء (م۱۲۶۲ق)، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، ۱۴۲۲ق.
۶. البحر الرائق: ابونجیم مصری (م۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۷. بدایة المجتهد: ابن رشد قرطبی (م۵۹۵ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۸. بدائع الصنائع: علاء الدین کاسانی (م۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
۹. البیان فی مذهب الامام الشافعی: یحیی بن ابی‌الخیر غمرانی (م۵۵۸ق)، به کوشش النوری، جده، دار المنهاج، ۱۴۲۱ق.
۱۰. البیان و التحصیل: محمد بن احمد قرطبی (م۵۲۰ق)، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
۱۱. تبصرة المتعلمین: علامه حلی (م۷۲۶ق)، به کوشش حسینی و یوسفی، تهران، فقیه، ۱۳۶۸ش.
۱۲. تبیین الحقائق: عثمان بن علی زیلعی (م۷۴۳ق)، قاهره، دار الکتب الاسلامی، ۱۳۱۳ق.
۱۳. تحریر الاحکام الشرعیه: علامه حلی (م۷۲۶ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق (علیه‌السلام)، ۱۴۲۰ق.
۱۴. تحریر الوسیله: امام خمینی (م۱۳۶۸ش)، نجف، دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.
۱۵. تذکرة الفقهاء: علامه حلی (م۷۲۶ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق.
۱۶. تفصیل الشریعه (الحج): فاضل لنکرانی، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۸ق.
۱۷. التلقین فی الفقه المالکی: عبدالوهاب ثعلبی (م۴۲۲ق)، به کوشش تطوانی، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۵ق.
۱۸. تهذیب الاحکام: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
۱۹. جامع الاحکام الشرعیه: سید عبدالاعلی سبزواری، قم، المنار.
۲۰. جامع الفتاوی: سید مرتضی شاهرودی، قم، مشعر، ۱۴۲۸ق.
۲۱. جامع المقاصد: کرکی (م۹۴۰ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۱ق.
۲۲. الجامع للشرائع: یحیی بن سعید حلی (م۶۹۰ق)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق.
۲۳. جواهر الکلام: نجفی (م۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۴. الجوهرة النیره: ابوبکر بن علی حدادی (م۸۰۰ق)، المطبعة الخیریه، ۱۳۲۲ق.
۲۵. حاشیة الدسوقی: دسوقی (م۱۲۳۰ق)، دار احیاء الکتب العربیه.
۲۶. حاشیة الصاوی: احمد بن احمد صاوی (م۱۲۴۱ق)، دار المعارف.
۲۷. حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م۱۲۵۲ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۲۸. الحاوی الکبیر: ماوردی (م۴۵۰ق)، به کوشش علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
۲۹. الحج فی الشریعة الاسلامیه: جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۲۴ق.
۳۰. حجة الوداع: ابن حزم (م۴۵۶ق)، به کوشش کرمی، بیت الافکار الدولیه، ریاض، ۱۹۹۸م.
۳۱. الحدائق الناضره: یوسف بحرانی (م۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
۳۲. الخلاف: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
۳۳. الدروس الشرعیه: شهید اول (م۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
۳۴. الرسائل العشر: طوسی (م۴۶۰ق)، قم، النشر الاسلامی.
۳۵. الروضة البهیة فی شرح اللمعه: شهید ثانی (م۹۶۵ق)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
۳۶. روضة الطالبین: نووی (م۶۷۶ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۳۷. ریاض المسائل: سید علی طباطبائی (م۱۲۳۱ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
۳۸. سبل السلام: کحلانی (م۱۱۸۲ق)، مصر، مصطفی البابی، ۱۳۷۹ق.
۳۹. سداد العباد و رشاد العباد: حسین بن محمد بحرانی آل عصفور (م۱۲۱۶ق)، قم، محلاتی، ۱۴۲۱ق.
۴۰. السرائر: ابن ادریس (م۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
۴۱. سند العروة الوثقی (کتاب الحج): تقریر البحث شیخ محمد سند، احمد الماجد و علی عصفور، بیروت، مؤسسه‌ام القری، ۱۴۲۳ق.
۴۲. سنن الترمذی: ترمذی (م۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق.
۴۳. شرائع الاسلام: محقق حلی (م۶۷۶ق)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
۴۴. الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م۶۸۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۴۵. شمس العلوم: نشوان حمیری (م۵۷۳ق)، به کوشش عمری و اریابی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۲۰ق.
۴۶. الصحاح: جوهری (م۳۹۳ق)، به کوشش عطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
۴۷. صحیح البخاری: بخاری (م۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
۴۸. صحیح مسلم: مسلم (م۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر.
۴۹. العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م۱۳۳۷ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۰ق.
۵۰. غایة المرام فی شرح شرائع الاسلام: مفلح بن الحسن صیمری (م. قرن۹ق)، به کوشش کوثرانی، بیروت، دار الهادی، ۱۴۲۰ق.
۵۱. فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد رافعی (م۶۲۳ق)، دار الفکر.
۵۲. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت: : عبدالرحمن جزیری، محمد غروی و مازج یاسر، بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ق.
۵۳. الفواکه الدوانی: احمد بن غنیم (م۱۱۲۶ق)، به کوشش رضا فرحات، مکتبة الثقافة الدینیه.
۵۴. قواعد الاحکام: علامه حلی (م۷۲۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق.
۵۵. کتاب الحج: طباطبایی قمی، قم، مطبعة باقری، ۱۴۱۵ق.
۵۶. کتاب الحج: محمد محقق داماد، قم، چاپخانه مهر، ۱۴۰۱ق.
۵۷. کشف الغطاء: کاشف غطاء (م۱۲۲۸ق)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۲۲ق.
۵۸. الکافی فی الفقه: ابوالصلاح حلبی (م۴۴۷ق)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیر المؤمنین۷، ۱۴۰۳ق.
۵۹. الکافی: کلینی (م۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
۶۰. کتاب الحج: محاضرات خوئی (م۱۴۱۳ق)، خلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق.
۶۱. کشف اللثام: فاضل هندی (م۱۱۳۷ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۶۲. لسان العرب: ابن منظور (م۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
۶۳. اللمعة الدمشقیه: شهید اول (م۷۸۶ق)، به کوشش کورانی، قم، دار الفکر، ۱۴۱۱ق.
۶۴. المبسوط فی فقه الامامیه: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
۶۵. المبسوط: سرخسی (م۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۶۶. مجمع البحرین: طریحی (م۱۰۸۵ق)، به کوشش حسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق.
۶۷. مجمع الفائدة و البرهان: محقق اردبیلی (م۹۹۳ق)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۶۸. مجمع المسائل: آیت‌الله گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، ۱۳۷۲ش.
۶۹. المجموع شرح المهذب: نووی (م۶۷۶ق)، دار الفکر.
۷۰. مختلف الشیعه: علامه حلی (م۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
۷۱. مدارک الاحکام: سید محمد بن علی موسوی عاملی (م۱۰۰۹ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۰ق.
۷۲. مسالک الافهام الی آیات الاحکام: فاضل جواد کاظمی (م۱۰۶۵ق)، به کوشش شریف‌زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش.
۷۳. مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: شهید ثانی (م۹۶۵ق)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۷۴. مستند الشیعه: احمد نراقی (م۱۲۴۵ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق.
۷۵. مسند احمد: احمد بن حنبل (م۲۴۱ق)، بیروت، دار صادر.
۷۶. مطالب اولی النهی: مصطفی بن سعد بن عبده (م۱۳۴۳م)، المکتب الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
۷۷. المعتبر: محقق حلی (م۶۷۶ق)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش.
۷۸. مغنی المحتاج: محمد شربینی (م۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
۷۹. المغنی: عبدالله بن قدامه (م۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۸۰. مفاتیح الشرائع: فیض کاشانی (م۱۰۹۱ق)، قم، کتابخانه نجفی.
۸۱. ملاذ الاخیار: مجلسی (م۱۱۱۰ق)، به کوشش رجایی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۶ق.
۸۲. من لا یحضره الفقیه: صدوق (م۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
۸۳. مناسک الحج: سید علی خامنه‌ای، تهران، مشعر، ۱۴۲۶ق.
۸۴. مناسک الحج: شبیری زنجانی، قم، مؤسسة الولاء للدراسات، ۱۴۲۱ق.
۸۵. مناسک الحج: فاضل لنکرانی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۴۲۶ق.
۸۶. مناسک حج: امام خمینی، تهران، نشر آثار امام، ۱۳۸۲ش.
۸۷. مناسک زائر: شبیری زنجانی، قم، شهاب‌ الدین، ۱۴۲۷ق.
۸۸. المنتقی شرح الموطا: سلیمان بن خلف باجی (م۴۷۴ق)، قاهره، دار الکتاب الاسلامی.
۸۹. منتهی المطلب: علامه حلی (م۷۲۶ق)، چاپ سنگی.
۹۰. النهایه: طوسی (م۴۶۰ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
۹۱. نیل الاوطار: شوکانی (م۱۲۵۵ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م.
۹۲. وسائل الشیعه: حر عاملی (م۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق.
۹۳. الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (م۵۶۰ق)، به کوشش حسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.

۱. ↑ جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۱، ص۱۳۳.    
۲. ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱، ص۴۰۹، «رتب».    
۳. ↑ حمیری، نشوان، شمس العلوم، ج۴، ص۴۲۸.    
۴. ↑ طریحی، فخرالدین‌بن محمد، مجمع البحرین، ج۲، ص۱۴۰، «رتب».    
۵. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۱، ص۴۴۷.    
۶. ↑ ابن رشد قرطبی، بدایة المجتهد، ج۱، ص۱۸.    
۷. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۲، ص۲۹۰.    
۸. ↑ علامه حلی، تحریر الاحکام، ج۱، ص۹۳.    
۹. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳، ص۸۵.    
۱۰. ↑ شیخ طوسی، النهایه، ص۵۰.    
۱۱. ↑ محقق حلی، المعتبر، ج۱، ص۳۹۳.    
۱۲. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۵، ص۱۷۳.    
۱۳. ↑ ابن قدامه مقدسی، المغنی، ج۱، ص۴۳۵.    
۱۴. ↑ ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۱، ص۳۱۵.    
۱۵. ↑ یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۲۸۲.    
۱۶. ↑ یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ۶۰۰.    
۱۷. ↑ شهید اول، الدروس، ج۱، ص۳۲۸.    
۱۸. ↑ صیمری، مفلح بن حسن، غایة المرام، ج۱، ص۴۵۶.    
۱۹. ↑ کاشف غطاء، کشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.    
۲۰. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۳۹۲.    
۲۱. ↑ طوسی حجاوی، الاقناع، ج۱، ص۳۹۷.    
۲۲. ↑ شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، ج۲، ص۲۸۵.    
۲۳. ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ص۸۷-۸۸.    
۲۴. ↑ بغدادی، عبدالرحمن، ارشاد السالک، ج۱، ص۴۳.    
۲۵. ↑ انصاری، زکریا، اسنی المطالب، ج۱، ص۵۰۲.    
۲۶. ↑ ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۲، ص۱۸۵-۱۸۶.
۲۷. ↑ ابن حزم، حجة الوداع، ج۱، ص۱۱۷-۱۲۶.    
۲۸. ↑ ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، ص۲۲۱-۲۲۲.    
۲۹. ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۰۴-۳۰۵.
۳۰. ↑ علامه حلی، منتهی المطلب، ج۲، ص۳۰۵.    
۳۱. ↑ ابن رشد قرطبی، بدایة المجتهد، ج۱، ص۲۷۶.    
۳۲. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۷۸.    
۳۳. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۶، ص۲۹۲.    
۳۴. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۲، ص۱۲۱.    
۳۵. ↑ محقق داماد، کتاب الحج، ج۳، ص۵۱۴.
۳۶. ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۵۴.    
۳۷. ↑ سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۴، ص۲۷۲-۲۷۳.    
۳۸. ↑ شبیری زنجانی، مناسک زائر، ص۲۴۴.
۳۹. ↑ شهید اول، الدروس، ج۱، ص۴۰۸.    
۴۰. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۴۲.    
۴۱. ↑ شهید اول، الدروس، ج۱، ص۴۰۷.    
۴۲. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۶۶.    
۴۳. ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۱۴.
۴۴. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۲۱.    
۴۵. ↑ شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۲۹-۱۳۰.    
۴۶. ↑ علامه حلی، منتهی المطلب، ج۲، ص۶۵۹.
۴۷. ↑ فیاض، محمد اسحاق‌، تعالیق مبسوطه، ص۳۷۹.
۴۸. ↑ سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۴، ص۲۷۳.    
۴۹. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۳۴.    
۵۰. ↑ گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع المسائل، ج۱، ص۴۸۴.    
۵۱. ↑ سند، محمد، سند العروه، ج۳، ص۲۸۹.    
۵۲. ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۶۱.    
۵۳. ↑ خامنه‌ای، سیدعلی، مناسک الحج، ص۱۴۰.
۵۴. ↑ ابن خلف، سلیمان، المنتقی، ج۲، ص۲۹۱.    
۵۵. ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۰۸.    
۵۶. ↑ ابن حمزه، الوسیله، ص۱۵۸.    
۵۷. ↑ ابن ادریس حلی، السرائر، ج۱، ص۵۳۸.    
۵۸. ↑ انصاری، زکریا، اسنی المطالب، ج۱، ص۵۰۲.    
۵۹. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۳۹.    
۶۰. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۷۵.    
۶۱. ↑ مقدس اردبیلی، مجمع الفائده، ج۷، ص۱۷۳.    
۶۲. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۵۹-۴۵۸.    
۶۳. ↑ محقق حلی، المعتبر، ج۲، ص۷۹۳.    
۶۴. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۷۸.    
۶۵. ↑ کاشف الغطاء، انوار الفقاهه، ص۱۴۴.
۶۶. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۱۹۰.    
۶۷. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۴، ص۳۸۴.    
۶۸. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۶۶.    
۶۹. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۳۹۲.    
۷۰. ↑ نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین، ج۳، ص۹۰.    
۷۱. ↑ سرخسی، المبسوط، ج۴، ص۳.    
۷۲. ↑ حدادی، ابوبکر بن علی، الجوهرة النیره، ج۱، ص۱۵۹.    
۷۳. ↑ شهید ثانی، الروضة البهیه، ج۲، ص۲۶۸-۲۶۹.    
۷۴. ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۸۰.    
۷۵. ↑ سبزواری، سید عبدالاعلی، جامع الاحکام الشرعیه، ص۲۴۵.
۷۶. ↑ لنکرانی، محمدفاضل، تفصیل الشریعه، ج۵، ص۳۸۳.    
۷۷. ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۸۰.    
۷۸. ↑ شبیری زنجانی، مناسک زائر، ص۲۴۶-۲۴۷.
۷۹. ↑ لنکرانی، محمدفاضل، تفصیل الشریعه، ج۵، ص۳۸۳.    
۸۰. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۳۱.    
۸۱. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۳۱.    
۸۲. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص ۵۱۲.    
۸۳. ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۵۹.    
۸۴. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۱۹۰.    
۸۵. ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۸۰.    
۸۶. ↑ سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۵، ص۳۲۷.    
۸۷. ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۲، ص۳۲۳.    
۸۸. ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ج۲، ص۳۴۵.    
۸۹. ↑ ابن ادریس حلی، السرائر، ج۱، ص۶۰۲.    
۹۰. ↑ مختلف الشیعه، ج۴، ص۲۹۰-۲۹۱.    
۹۱. ↑ مناسک حج، امام خمینی، ص۲۷۹.    
۹۲. ↑ فاضل لنکرانی، مناسک الحج، ص۲۳۲.    
۹۳. ↑ شبیری زنجانی، مناسک الحج، ص۲۴۹.
۹۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
۹۵. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۴۰.    
۹۶. ↑ قمی طباطبایی، کتاب الحج، ج۳، ص۱۸۵-۱۸۶.
۹۷. ↑ سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۵، ص۲۱۷.    
۹۸. ↑ سند، محمد، سند العروه، ج۴، ص۱۴۸.    
۹۹. ↑ شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۸۵.    
۱۰۰. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۹.    
۱۰۱. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۴۶.    
۱۰۲. ↑ کاظمی، فاضل جواد، مسالک الافهام، ج۲، ص۲۹۷.    
۱۰۳. ↑ شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۳۶-۲۳۷.    
۱۰۴. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۱۰۰.    
۱۰۵. ↑ لنکرانی، محمدفاضل، تفصیل الشریعه، ج۵، ص۳۳۶-۳۳۸.    
۱۰۶. ↑ سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۵، ص۲۱۷.    
۱۰۷. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۱۰۱.    
۱۰۸. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۲۴۶-۲۴۷.    
۱۰۹. ↑ لنکرانی، محمدفاضل، تفصیل الشریعه، ج۵، ص۳۴۳.    
۱۱۰. ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۲، ص۲۹۷.    
۱۱۱. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۹، ص۲۴۷-۲۵۰.    
۱۱۲. ↑ خویی، سید ابوالقاسم، کتاب الحج، ج۵، ص۳۱۱.    
۱۱۳. ↑ ابن قدامه مقدسی، المغنی، ج۳، ص۴۷۳.
۱۱۴. ↑ سرخسی، المبسوط، ج۴، ص۴۱-۴۲.    
۱۱۵. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۵۸.    
۱۱۶. ↑ ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۳، ص۲۶.    
۱۱۷. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۹.    
۱۱۸. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۴۶.    
۱۱۹. ↑ زیلعی، عثمان بن علی، تبیین الحقائق، ج۲، ص۳۲.    
۱۲۰. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۰۷.    
۱۲۱. ↑ نفراوی، احمد بن غنیم، الفواکه الدوانی، ج۱، ص۳۶۳.    
۱۲۲. ↑ دسوقی، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۴۶.    
۱۲۳. ↑ ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۱۱، ص۲۳.    
۱۲۴. ↑ بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۳۷.    
۱۲۵. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۴۸.    
۱۲۶. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۹۲.    
۱۲۷. ↑ ابن قدامه مقدسی، المغنی، ج۳، ص۳۹۶.    
۱۲۸. ↑ شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، ج۵، ص۸۷.    
۱۲۹. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۱۹۴.    
۱۳۰. ↑ بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۹.    
۱۳۱. ↑ کهلانی، محمد بن اسماعیل، سبل السلام، ج۱، ص۶۵۱.    
۱۳۲. ↑ شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۴۰.    
۱۳۳. ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۴۰.    
۱۳۴. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۹۳.    
۱۳۵. ↑ علامه مجلسی، ملاذ الاخیار، ج۸، ص۸۳.    
۱۳۶. ↑ ابن عابدین، محمدامین بن عمر، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۴۷۰.    
۱۳۷. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۰۷.    
۱۳۸. ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ج۲، ص۳۵۱.    
۱۳۹. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۳۰۵.    
۱۴۰. ↑ فاضل هندی، فاصل هندی، کشف اللثام، ج۶، ص۲۴۹.    
۱۴۱. ↑ ابن قدامه مقدسی، المغنی، ج۳، ص۳۹۹.    
۱۴۲. ↑ بغدادی، عبدالرحمن، ارشاد السالک، ج۱، ص۴۵-۴۶.    
۱۴۳. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۳۸-۲۳۹.    
۱۴۴. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص ۲۸۲.    
۱۴۵. ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۷۹.    
۱۴۶. ↑ طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۱۵۱.    
۱۴۷. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۷.    
۱۴۸. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۳۱۶.    
۱۴۹. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۸۳.    
۱۵۰. ↑ شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۶۵.    
۱۵۱. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۶۲.    
۱۵۲. ↑ علامه حلی، قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۴۷.    
۱۵۳. ↑ شهید ثانی، اللمعة الدمشقیه، ص۶۶.    
۱۵۴. ↑ طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۱۲۶.    
۱۵۵. ↑ محقق کرکی، جامع المقاصد، ج۳، ص۲۶۵.    
۱۵۶. ↑ فیض کاشانی، مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۳۷۸.    
۱۵۷. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۴۰۲-۴۰۳.    
۱۵۸. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۶۶.    
۱۵۹. ↑ شاهرودی، سید مرتضی، جامع الفتاوی، ص۲۳۰.
۱۶۰. ↑ شبیری زنجانی، مناسک زائر، ص۲۶۳-۲۶۴.
۱۶۱. ↑ ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۷۵.    
۱۶۲. ↑ ابن عابدین، محمدامین بن عمر، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۶۱۹.    
۱۶۳. ↑ جزیری، عبد الرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، ج۱، ص۸۷۸.
۱۶۴. ↑ شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۹.    
۱۶۵. ↑ حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۱۷۹.
۱۶۶. ↑ بحرانی آل عصفور، حسین بن محمد، سداد العباد، ص۲۴۸.    
۱۶۷. ↑ طوسی حجاوی، الاقناع، ج۱، ص۸۳.    
۱۶۸. ↑ ابن قدامه مقدسی، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۲.    
۱۶۹. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۴۴.    
۱۷۰. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۱۵۱.    
۱۷۱. ↑ ثعلبی، عبد الوهاب، التلقین، ج۱، ص۸۵.    
۱۷۲. ↑ صاوی، احمد بن احمد، حاشیة الصاوی، ج۲، ص۳۶.    
۱۷۳. ↑ سرخسی، المبسوط، ج۴، ص۲۵-۲۶.    
۱۷۴. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۷۴.    
۱۷۵. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۱۵۷.    
۱۷۶. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، البیان و التحصیل، ج۱۷، ص۳۲۷.    
۱۷۷. ↑ ابن رشد قرطبی، بدایة المجتهد، ج۱، ص۲۶۹.    
۱۷۸. ↑ فاصل هندی، کشف اللثام، ج۵، ص۷۶.    
۱۷۹. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۷، ص۲۳۳.    
۱۸۰. ↑ لنکرانی، محمدفاضل، تفصیل الشریعه، ۱، ص۷۰-۷۱.    
۱۸۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۹۶.    
۱۸۲. ↑ ابن خلف، سلیمان، المنتقی، ج۲، ص۲۲۹.    
۱۸۳. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۱، ص۲۶۹.    
۱۸۴. ↑ ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۸۶.    
۱۸۵. ↑ شیخ طوسی، الرسائل العشر، ص۳۲۸.    
۱۸۶. ↑ محقق حلی، المعتبر، ج۲، ص۷۷۸.    
۱۸۷. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۲۳.    
۱۸۸. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۳۳.    
۱۸۹. ↑ نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین، ج۳، ص۱۲۲.    
۱۹۰. ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۰۹.    
۱۹۱. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۱، ص۴۴۷.    
۱۹۲. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۱، ص۱۳۹.    
۱۹۳. ↑ عمرانی، یحیی، البیان فی مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۲۲۳.    
۱۹۴. ↑ ابن سعد، مصطفی، مطالب اولی النهی، ج۲، ص۳۵۸.    
۱۹۵. ↑ علامه حلی، قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۵۸.
۱۹۶. ↑ مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف، ج۳، ص۵۱۹.    
۱۹۷. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۸، ص۶۶.    
۱۹۸. ↑ ابن رشد قرطبی، بدایة المجتهد، ج۱، ص۲۹۵.    
۱۹۹. ↑ ابن قدامه مقدسی، المغنی، ج۳، ص۳۲۷.    


حمیدرضا خراسانی دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «ترتیب»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۳/۵.    


رده‌های این صفحه : احکام حج | اصطلاحات فقهی
جعبه ابزار