• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سعید بن جبیر اصلی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


یکی از شخصیت‌های نامی دوران صدر اسلام که از تابعین به شمار می‌رود، سعید بن جبیر است.
[۱] الزرکلی، خیر الدین، الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، انتشارات دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹ م، ج۸، ص۱۰۹.    



نام کامل او سعید بن جبیر بن هشام اسدی است.
[۲] الذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۳، ج۶، ص۳۶۶.    
در مورد کنیه او بین مورخین اختلاف است. برخی کنیه او را ابومحمد و برخی ابوعبدالله عنوان نمودند. شیخ طوسی در رجال خود او را ابومحمد نامید،
[۳] شیخ طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق و مقدمه سید محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، منشورات المکتبه و المطبعه الحیدریه، ۱۳۸۱ ق، ص۱۱۴.    
اما همان طور که مرحوم شوشتری در کتاب خود ذکر کرد اشتباه است. مرحوم شوشتری می‌نویسد: گویا سخن شیخ در رجالش درباره کنیه سعید، ابومحمد وهم و اشتباه باشد، چرا که ابومحمد کنیه سعید بن مسیب است.
[۴] تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ ق، ج۵، ص۸۸ - ۸۹.
لذا طبق آن چه بیشتر مورخین ذکر نمودند، کنیه سعید، ابوعبدالله عنوان می‌گردد.

سعید از مفسرین مطرح و مشهور در اسلام است و حتی در تاریخ الاسلام به نقل از نوری آمده است که تفسیر را از چهار نفر اخذ کن: مجاهد ، سعید بن جبیر، عکرمه و ضحاک و این مطلب نشان از جایگاه والای سعید در تفسیر قرآن دارد.

سعید در سال چهل و پنج هجری در کوفه به دنیا آمد؛ اما در اصل وی کوفی نیست و حبشی الاصل است. در واقع وی از موالی بنی والبه بن حارث از طایفه بنی اسد است. جبیر پدر سعید، اصالتا حبشی بود و مدتی در خاندان بنی اسد به عنوان برده زندگی کرد و با ظهور اسلام و مسلمان شدن او، آزادی خود را به دست گرفت.
[۵] الزرکلی، خیر الدین، الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، انتشارات دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹ م، ج۳، ص۹۳.
از خود سعید نقل شده است که ابن عباس از من پرسید از کدام قبیله‌ای؟ گفتم: از بنی اسد. پرسید از اعراب یا از آزادشدگان و وابستگان؟ گفتم: از وابستگان. گفت: بگو من از کسانی هستم که خداوند از بنی اسد بر آنان نعمت ارزانی فرموده است.
[۶] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ و اندیشه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۲۵۶.    

شرایط سیاسی دوران زندگی او در حکومت امویان خلاصه می‌شود که در برخی موارد شاهد مقابله سعید با سردمداران بنی امیه هستیم.

وی که در واقع اصالتی حبشی داشت، دارای چهره سیاهی بود. او در حمایت بنی والبی بود،
[۷] الزرکلی، خیر الدین، الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، انتشارات دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹ م، ج۳، ص۹۳.
لذا بسیاری از مورخین به او لقب والبه را در نگارش‌های خود دادند.
در همان کودکی که استعداد و توانایی‌های علمی او برای پدرش هویدا شد، جبیر او را به مدینه فرستاد تا از محضر بزرگان و صحابه رسول گرامی اسلام بهره ببرد. نخستین و مهم‌ترین استاد او عبدالله بن عباس بوده است و سعید در محضر این صحابی گرانقدر به فراگیری قرآن، تفسیر، حدیث و دیگر علوم اسلامی پرداخت. پیشرفت وی به حدی بود که ابن عباس او را بر فرزندان خود نیز ترجیح می‌داد. وی به حدی در کار خود خبره بود که ابن عباس اجازه نقل حدیث را به او داد. ابن سعد در این باره می‌نویسد: ابن عباس به سعید بن جبیر گفت: خودت برای مردم حدیث نقل کن. سعید گفت: با بودن تو در این جا؟ ابن عباس گفت: مگر این از نعمت‌های خدا برای تو نیست که در حضور من حدیث نقل کنی اگر درست بگویی چه بهتر و اگر اشتباه کنی به تو تعلیم می‌دهم.
[۸] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ و اندیشه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۲۵۶.    
مقام علمی سعید به حدی بود که ابن عباس درباره او خطاب به اهل کوفه گفته است: تسالونی و فیکم سعید بن جبیر.
[۹] ابن جوزی، ابو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج۷، ص۶.    


وی در مدینه از اساتید دیگری به غیر از ابن عباس نیز بهره برد. اما حضور وی در مدینه فواید دیگری نیز داشت، از جمله این که وی در مدینه ضمن یادگیری علوم اسلامی از محضر اساتید بزرگی چون ابن عباس، با اندیشه‌ها و اخلاق خاندان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نیز آشنا گردید و از محضر امام سجاد علیه‌السّلام بهره لازم را برد. بسیاری از مورخین، سعید را یکی از شاگردان امام سجاد ذکر نموده و شدیدا از آن امام در محافل علمی و سیاسی دفاع می‌نمود.
[۱۰] العطاردی، عزیزالله، مسند الامام السجاد ابی محمد علی بن الحسین علیه‌السّلام ، تهران، عطارد، ۱۳۷۹، ج۲، ص۴۵۶.
از فضل بن شاذان نقل شده است که در اوائل دوران امام سجاد علیه‌السّلام ، اصحاب خاص امام فقط پنج نفر بودند: سعید بن جبیر، سعید بن مسیب ، محمد بن جبیر بن مطعم ، یحیی بن‌ ام الطویل و ابوخالد کابلی .
[۱۱] تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ ق، ج۵، ص۸۵.
شاید به همین علت بوه است که برخی نویسندگان، سعید بن جبیر را شیعی مذهب دانستند. شیخ طوسی در کتاب خود روایتی از امام صادق علیه‌السّلام آورده است که سعید بن جبیر به امام زین العابدین علیه‌السّلام ارادت خاصی داشت و حضرت نیز وی را تحسین می‌کرد و حجاج نیز به خاطر تشیعش او را کشت.
[۱۲] شیخ طوسی، ابی جعفر محمد بن الحسن، اختیار معرفه الرجال برجال الکشی، تصحیح و تعلیق المعلم الثالث میرداماد الاسترآبادی، تحقیق السید مهدی الرجایی، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۴ ق، ج۱، ص۳۳۵.


۵.۱ - زهد و پرهیزگاری

در مورد زهد و پرهیزگاری سعید نیز در منابع معتبر سخنانی آمده است. برخی نویسندگان به سعید لقب فقیه البکاء را دادند
[۱۳] اصبهانی، ابی نعیم احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۰۷ ق، ج۴، ص۲۷۲.
که علاوه بر عالم و فقیه بودن وی، دلیلی بر شب زنده داری و عبادت وی نیز هست. اصبهانی در جای دیگری از کتاب خود می‌آورد قاسم بن ایوب نقل می‌کند که سعید آن قدر گریه می‌کرد که از حال می‌رفت و غش می‌کرد.
[۱۴] اصبهانی، ابی نعیم احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۰۷ ق، ج۴، ص۲۷۴.
او هر دو شب یکبار قرآن را ختم می‌کرد و هر وقت به نماز می‌ایستاد هم چون چوب خشب بود و گریه فراوان می‌کرد.
[۱۵] ابن الجوزی، ابو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج۷، ص۶.    
سعید بن جبیر هر سال دوبار از شهر خارج می‌شد که یکبار آن به قصد به جا آوردن حج و بار دیگر به جهت اعمال عمره بوده است.
[۱۶] یوسف المزی، جمال الدین ابی الحجاج، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، مقدمه الدکتر سهیل ذکار، تحقیق الشیخ احمد علی عبید و حسن احمد آغا، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق، ج۷، ص۱۴۶.


۵.۲ - مشایخ

سعید بن جبیر علاوه بر یادگیری علوم از محضر عالمان و صحابه معروف، از آنان روایت نیز نقل می‌کرد. او از ابن عباس ، علی علیه‌السّلام ، ابومسعود بدری ، ابن عمرو ، ابوموسی اشعری ، عبدالله بن مغفل ، عدی بن حاتم و ابی هریره روایت نقل کرده است. البته بیشتر روایات خود را از ابن عباس آموخته و نقل نموده است.
[۱۷] ابن الجوزی، ابو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج۷، ص۶.    
المزی در کتابش نام عبدالله بن قیس و عبدالله بن زبیر را نیز جزء اساتید او نام برد.
[۱۸] یوسف المزی، جمال الدین ابی الحجاج، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، مقدمه الدکتر سهیل ذکار، تحقیق الشیخ احمد علی عبید و حسن احمد آغا، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق، ج۷، ص۱۴۲.


وی تمام دوران زندگیش را تحت سلطه امویان گذراند. او درست در زمان خلافت معاویه به دنیا آمد و زمانی به جوانی رسید که عاشورا نیز حادث شد. لذا وی در دوران زندگیش شاهد قیام‌های مختلف بر علیه امویان بود. قیام‌هایی که در دوران زندگی او اتفاق افتاد، عبارت بود از: نهضت مدینه در سال شصت و سه، نهضت مختار در سال شصت و پنج، نهضت مطرف ثقفی در سال هفتاد و هفت، نهضت ابن اشعث در سال هشتاد و یک، نهضت زید بن علی در سال هشتاد و سه.

۶.۱ - فرار از دست امویان

با وجود این که وی از محضر اساتیدی کسب علم نموده بود که تقریبا با این نوع حکومت مخالف بودند، لذا وی نیز جزء کسانی بود که در برابر امویان موضع گرفت. با به حکومت رسیدن عبدالملک مروان و ولایت حجاج بن یوسف ثقفی بر عراق و ظلم و ستم حجاج، وی مجبور به فرار به دیگر مناطق اسلامی شد. البته قبل از فرار، با حجاج همکاری نمود. وی مدتی نویسنده عبدالله بن مسعود بود، سپس نویسنده ابی برده -که قاضی بود. شد، بعد از آن به جهت همکاری با ابن اشعث فرار کرد.
[۱۹] مقدسی، مطهر بن طاهر، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۹۲۳.
او به اصفهان رفت و در آن جا پناه گرفت. بعلاوه این که در آن سرزمین نیز دست از کارهای علمی خود برنداشت و به تدریس و تحقیق پرداخت. البته ابن اثیر قائل است که حجاج بعد از مدتی، سعید را به عنوان کاتب و هزینه دار لشکر ابن اشعث برگزید.
[۲۰] ابن اثیر، کامل، تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ج۱۳، ص۱۸۵.
حجاج به سعید دستور داده بود تا نامه‌ای را برای ابن اشعث که قیام کرده بود ببرد؛ اما ابن اشعث از سعید خواست تا با او همکاری کند.
[۲۱] دینوری، ابن قتیبه، امامت و سیاست (تاریخ خلفاء)، ترجمه سید ناصر طباطبایی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۰ش، ص۲۶۲.


۶.۲ - قیام بر علیه حجاج

بعد از مدتی محمد بن اشعث بر علیه حکومت حجاج دست به شورش زد و لذا سعید نیز با وی هم داستان شده و در این قیام سهیم شد. هر چند که در ابتدا سعید با این قیام راضی نبود، چرا که قائل بود این کار فتنه‌های بسیاری در پی دارد. در آن صورت خون‌ها ریخته می‌شود. حرام‌ها، حلال می‌شود و دین و دنیا از دست می‌رود. در جواب وی گفتند: او حجاج است که کارهایی که نباید، انجام داده است، تا این که سرانجام سعید بن جبیر نیز با آنان همراه شد.
[۲۲] دینوری، ابن قتیبه، امامت و سیاست (تاریخ خلفاء)، ترجمه سید ناصر طباطبایی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۰ش، ص۲۵۷.

او در دیر جماجم به لشکر ابن اشعث پیوست و با او بیعت کرد. او در جنگ با امویان فریاد می‌زد: با همت و یقین با آن‌ها نبرد کنید و از نبردشان باز نمانید که گنهکارند و در کار حکومت جبار و در کار دین ستمگر، ضعیفان را زبون کرده‌اند و نماز را از میان برده‌اند.
[۲۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر اساطیر، سال ۱۳۷۵ش، ج۸، ص۳۷۰۶.
سعید در این جنگ از خود رشادت‌ها نشان داد و سخت جنگید.
[۲۴] ابن خلدون، العبر تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبد المحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۸۴.


۶.۳ - دستگیری سعید

اما این جنگ با پیروزی امویان همراه بود و محمد بن اشعث نیز کشته شد و یارانش نیز به هر سو پراکنده شدند. به دستور حجاج هر یک از یاران ابن اشعث که دستگیر شد، گردن زده شدند. سعید به قزوین رفت و یک شب را در مسجد توت این شهر گذراند
[۲۵] ابن الفقیه، ابو عبدالله احمد بن محمد بن اسحاق، کتاب البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶، ص۵۶۳.    
و از آن جا به اصفهان گریخت؛ اما حجاج به عامل خود در اصفهان نوشت که او را دستگیر کند. عامل نخواست او را بیازارد، لذا در خفا به او پیغام داد که فرار کند و از او دور شود. بعد از آن به قم رفت و شش ماه در قم ماند،
[۲۶] قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبد الملک قمی، تحقیق سید جلال الدین تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش، ص۳۸.
بعد از آن او به آذربایجان رفت، مدتی در آن جا اقامت کرد تا سخت به ستوه آمد و دلتنگ شد، لذا وی در این اوضاع به مکه رفت و به این شهر امن الهی پناه برد.
[۲۷] ابن اثیر، کامل، تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ج۱۳، ص۱۸۵.
با مرگ عبدالملک مروان، پسرش ولید به حکومت رسید و طبق دستور او خالد قسری فرماندار مکه، سعید را دستگیر کرده و به نزد حجاج بن یوسف ثقفی فرستاد.

وقتی سعید را نزد حجاج آوردند، میان آنان سوالات و پاسخ‌هایی رد و بدل شد که موجبات خشم حجاج را فراهم آورد. حجاج نخست به سعید گفت: مگر هنگامی که به عراق آمدم تو را گرامی نداشتم؟ سپس کارهایی را که برای سعید انجام داده بود، بازگو کرد. سعید گفت: آری همین گونه است. حجاج گفت: پس چه چیزی تو را بر خروج بر من واداشت؟ گفت: بیعت ابن اشعث بر گردنم بود، وانگهی مرا سوگند داد. حجاج خشمگین شد و گفت: برای دشمن خدا بر خود تعهدی می‌بینی که آن را برای خدا و امیرمؤمنان احساس نمی‌کنی.
[۲۸] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ و اندیشه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۲۷۳.    
حجاج گفت: تو دو بیعت امیرالمؤمنین را نقض کردی (ادعا میکنی) نسبت به یک بیعت (بیعت عبد الرحمن ) وفادار هستی آن هم بیعت جولاهه فرزند جولاهه؟ به خدا قسم من تو را خواهم کشت. سعید گفت: اگر چنین کنی من سعید (نیک بخت) هستم چنان که مادرم مرا سعید نامیده است. حجاج فرمان داد سرش را بریدند.
[۲۹] ابن اثیر، کامل، تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ج۱۳، ص۱۸۶.
سعید بن جبیر آخرین نفری بود که حجاج او را کشت.
[۳۰] مجمل التواریخ و القصص، مؤلف مجهول (نوشته در ۵۲۰)، تحقیق ملک الشعراء بهار، تهران، کلاله خاور، بی تا، ص۳۰۵.


۷.۱ - هلاکت حجاج

حجاج پس از سعید بن جبیر بیش از پانزده روز زنده نبود و آکله در شکم او افتاد و از همین مرض به هلاکت رسید. گویند پس از کشتن سعید پیوسته می‌گفت: «سعید بن جبیر با من چه کار دارد که هر وقت می‌خواهم بخوابم گلوی مرا می‌گیرد؟»
[۳۱] مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴، ج۲، ص۱۶۷.
حجاج چهل روز بعد از کشته شدن سعید مرد.
[۳۲] دینوری، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، ص۳۲۸.    


۷.۲ - وفات

در نهایت سعید بن جبیر در ماه شعبان سال نود و پنج هجری به دستور حجاج کشته شد.
[۳۳] ابن فضل الله العمری، شهاب الدین احمد بن یحیی، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ابوظبی، المجمع الثقافی، ۱۴۲۳، ج۵، ص۶۱۵.    
البته در سن او بین مورخین اختلاف است. برخی او را چهل و نه ساله
[۳۴] دینوری، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، ص۳۷۱.
و برخی سن او را پنجاه، برخی پنجاه و یک و برخی دیگر پنجاه و هشت ذکر نمودند، به هر حال در سن وی هنگام وفات اختلاف وجود دارد.
[۳۵] الجزری، عزالدین بن الاثیر ابو الحسن علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹، ج۲، ص۲۳۷.


۱. ↑ الزرکلی، خیر الدین، الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، انتشارات دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹ م، ج۸، ص۱۰۹.    
۲. ↑ الذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۳، ج۶، ص۳۶۶.    
۳. ↑ شیخ طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق و مقدمه سید محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، منشورات المکتبه و المطبعه الحیدریه، ۱۳۸۱ ق، ص۱۱۴.    
۴. ↑ تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ ق، ج۵، ص۸۸ - ۸۹.
۵. ↑ الزرکلی، خیر الدین، الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، انتشارات دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹ م، ج۳، ص۹۳.
۶. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ و اندیشه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۲۵۶.    
۷. ↑ الزرکلی، خیر الدین، الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، انتشارات دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹ م، ج۳، ص۹۳.
۸. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ و اندیشه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۲۵۶.    
۹. ↑ ابن جوزی، ابو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج۷، ص۶.    
۱۰. ↑ العطاردی، عزیزالله، مسند الامام السجاد ابی محمد علی بن الحسین علیه‌السّلام ، تهران، عطارد، ۱۳۷۹، ج۲، ص۴۵۶.
۱۱. ↑ تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ ق، ج۵، ص۸۵.
۱۲. ↑ شیخ طوسی، ابی جعفر محمد بن الحسن، اختیار معرفه الرجال برجال الکشی، تصحیح و تعلیق المعلم الثالث میرداماد الاسترآبادی، تحقیق السید مهدی الرجایی، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۴ ق، ج۱، ص۳۳۵.
۱۳. ↑ اصبهانی، ابی نعیم احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۰۷ ق، ج۴، ص۲۷۲.
۱۴. ↑ اصبهانی، ابی نعیم احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۰۷ ق، ج۴، ص۲۷۴.
۱۵. ↑ ابن الجوزی، ابو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج۷، ص۶.    
۱۶. ↑ یوسف المزی، جمال الدین ابی الحجاج، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، مقدمه الدکتر سهیل ذکار، تحقیق الشیخ احمد علی عبید و حسن احمد آغا، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق، ج۷، ص۱۴۶.
۱۷. ↑ ابن الجوزی، ابو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج۷، ص۶.    
۱۸. ↑ یوسف المزی، جمال الدین ابی الحجاج، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، مقدمه الدکتر سهیل ذکار، تحقیق الشیخ احمد علی عبید و حسن احمد آغا، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق، ج۷، ص۱۴۲.
۱۹. ↑ مقدسی، مطهر بن طاهر، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۹۲۳.
۲۰. ↑ ابن اثیر، کامل، تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ج۱۳، ص۱۸۵.
۲۱. ↑ دینوری، ابن قتیبه، امامت و سیاست (تاریخ خلفاء)، ترجمه سید ناصر طباطبایی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۰ش، ص۲۶۲.
۲۲. ↑ دینوری، ابن قتیبه، امامت و سیاست (تاریخ خلفاء)، ترجمه سید ناصر طباطبایی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۰ش، ص۲۵۷.
۲۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر اساطیر، سال ۱۳۷۵ش، ج۸، ص۳۷۰۶.
۲۴. ↑ ابن خلدون، العبر تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبد المحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۸۴.
۲۵. ↑ ابن الفقیه، ابو عبدالله احمد بن محمد بن اسحاق، کتاب البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶، ص۵۶۳.    
۲۶. ↑ قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبد الملک قمی، تحقیق سید جلال الدین تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش، ص۳۸.
۲۷. ↑ ابن اثیر، کامل، تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ج۱۳، ص۱۸۵.
۲۸. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ و اندیشه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۲۷۳.    
۲۹. ↑ ابن اثیر، کامل، تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ج۱۳، ص۱۸۶.
۳۰. ↑ مجمل التواریخ و القصص، مؤلف مجهول (نوشته در ۵۲۰)، تحقیق ملک الشعراء بهار، تهران، کلاله خاور، بی تا، ص۳۰۵.
۳۱. ↑ مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴، ج۲، ص۱۶۷.
۳۲. ↑ دینوری، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، ص۳۲۸.    
۳۳. ↑ ابن فضل الله العمری، شهاب الدین احمد بن یحیی، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ابوظبی، المجمع الثقافی، ۱۴۲۳، ج۵، ص۶۱۵.    
۳۴. ↑ دینوری، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، ص۳۷۱.
۳۵. ↑ الجزری، عزالدین بن الاثیر ابو الحسن علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹، ج۲، ص۲۳۷.


سایت پژوهه برگرفته از مقاله «سعید بن جبیر».    



جعبه ابزار