• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

پروانه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


پروانه از تیره حشره‌‌های پرنده و تمثیلی برای سرگردانی مردم در رستاخیز است.



برابر عربی پروانه «فراشه» است. این واژه تنها یک بار به صورت جمع برای تشبیه حال مردم در روز رستاخیز به کار رفته
[۱] قارعه/سوره۱۰۱، آیه۴.    
و تعبیر‌‌«جَرادٌ مُنتَشِر» به معنای ملخهای پراکنده
[۲] قمر/سوره۵۴، آیه۷.    
نیز بیانگر همین تشبیه است شاید از همین‌‌رو گاه واژه «فَراش» و «جراد» هم معنا تلقی شده است.
[۳] التبیان ج۱۰، ص۳۹۹.    
[۴] مجمع‌‌البیان، ج۹، ص۸۰۸.



جایگاه نمادین پروانه مانند بسیاری از حیوانات دیگر در ادبیات ملل متفاوت است؛ بعضی گونه‌‌های آن که در اطراف آتش می‌‌گردند و می‌‌سوزند
[۵] لغت نامه، «پروانه»ج ۴، ص۵۵۳۲.
در ادبیات فارسی، نماد کامل عشق و فداکاری شمرده می‌‌شوند؛ ولی در فرهنگ عرب این عمل از نادانی و درک اندک این حشره و نماد بی‌‌ خردی و بی‌‌هدفی تلقی می‌‌شود.
[۶] لسان‌‌العرب،«فرش» ج۱۰، ص۲۲۷.
[۷] فتح‌‌القدیر، ج۵، ص‌‌۴۸۶.
بازتاب این دیدگاه در امثال و حکم عربی و نیز روایات، فراوان ‌‌به چشم می‌‌خورد.
[۸] الحیوان، ج۳، ص۳۰۴ـ۳۰۵.
[۹] حیاة‌‌الحیوان، ج۲، ص۳۶.
[۱۰] فیض‌‌القدیر، ج۲، ص۴۹۹.
ضعف و خواری
[۱۱] الکشاف، ج۴، ص۷۸۹.
، سرگردانی و بی‌‌ نظمی هنگام پرواز
[۱۲] مجمع البیان، ج۱۰، ص۸۰۸.
تصادم بر اثر این سرگردانی و
[۱۳] تفسیر قرطبی، ج۱۷، ص۱۲۰.
... از دیگر ویژگیهای این حشره در ادبیات عرب است.
مردم در روز رستاخیز به سان پروانه‌‌های پراکنده و سرگردان درخواهند آمد: «یومَ یکونُ النّاسُ کالفَراشِ المَبثوث».
[۱۴] قارعه/سوره۱۰۱، آیه۴.    
در تفسیر واژه «فَراش» اختلاف است؛ برخی مقصود از آن را پروانه‌‌های گرد چراغ دانسته‌‌اند.
[۱۵] لسان العرب، ج۱۰، ص۲۲۷.
[۱۶] اقرب الموارد، «فرش» ج۴، ص۱۴۵.
[۱۷] حیاة الحیوان، ج۲، ص۳۶.
گروهی نیز معانی دیگری را چون پشه
[۱۸] کشف الحقایق، مج ۲، ج۳، ص۳۳۵.
[۱۹] احیاء علوم الدین، ج۱۴، ص۸۱ـ۸۲.
یا پشه‌‌های ریز و کوچک
[۲۰] لسان العرب، ج۱۰، ص۲۲۷.
[۲۱] مجمع البحرین، «فرش» ج۳، ص۳۸۴.    
ملخهای کوچک
[۲۲] مجمع‌‌البیان، ج۱۰، ص۸۰۸.
[۲۳] الوجوه والنظائر، ج۲، ص۱۰۴.
[۲۴] الفرقان، ج۳۰، ص۴۲۴.
یا ازدحام ملخها
[۲۵] جامع‌‌البیان، مج ۱۵، ج۳۰، ص۳۵۹.
[۲۶] التبیان، ج۱۰، ص۳۹۹.
[۲۷] التبیان، ج۱۰، ص۳۹۹.
[۲۸] دائرة المعارف قرآن کریم، جلد۶، ص۴۸۶.
برای آن بیان کرده‌‌اند.


شاید بتوان منظور از فراش را هر حشره‌‌ای که گرد آتش می‌‌گردد و گاه در آن می‌‌افتد ـ اعم از پشه، پروانه، ملخ و... ـ دانست.
[۲۹] تفسیر قرطبی، ج۲۰، ص۱۱۲.
برخی تفسیر «فَراش» را به پروانه، نادرست و آن را هم معنای فِراش (فرش و گستردنی) دانسته‌‌اند که این تعبیر به شدت خفت و خواری مردم در رستاخیز اشاره دارد.
[۳۰] التحقیق، «فرش» ج۹، ص۵۷.

با توجه به معانی گوناگون «فَراش» وجوه مختلفی را برای این تشبیه ذکر کرده‌‌اند؛ برخی وجه تشبیه را فراوانی، پراکندگی و ضعف و خواری مردم در آن روز دانسته‌‌اند.
[۳۱] الکشاف، ج۴، ص۷۸۹.
برخی نیز با بررسی علت اقدام پروانه در به آتش افکندن خویش، سعی کرده‌‌اند وجه شبهی میان این حشره و انسانهای گنهکار در همین جهان تصویر کنند. این عمل پروانه به سبب نادانی و ضعف بینایی است که با مشاهده پرتو درخشان نور، خود را برای رهایی از ظلمت به کانون آن می‌‌افکند. انسان گنهکار نیز با دیدن ظاهر نیکو و لذتبخش گناه و شهوات، خود را در آن کانون آتشین انداخته، به عذابی دراز مدت گرفتار ساخته، عملی بارها احمقانه‌‌تر از پروانه مرتکب می‌‌شود.
[۳۲] احیاء علوم الدین، ج۱۴، ص۸۱ـ۸۲.
پیامبر در حدیثی با این نگاه به تشبیه گنهکاران به پروانه پرداخته است: شما خود را همانند پروانه پیاپی به آتش می‌‌افکنید، در حالی که من شما را برمی‌‌ گیرم.
[۳۳] صحیح مسلم، ج۸، ص۲۰.



گروه دیگری از مفسران با توجه به تفسیر «فراش» به ملخ و با استناد به آیه ۷ سوره
[۳۴] قمر/سوره۵۴، آیه۷.    
که مردم را هنگام خروج از قبر به ملخهای پراکنده تشبیه کرده: «یخرُجونَ مِنَ الاَجداثِ کاَنَّهُم جَرادٌ مُنتَشِر»وجه شبه را در هر دو آیه حرکت دسته دسته مردم و پراکندگی و سرگردانیشان در جهات مختلف بر اثر فزع رستاخیز دانسته‌‌اند.
[۳۵] مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۴۲۸.    
[۳۶] بحارالانوار، ج۷، ص۹۸.    
[۳۷] المیزان، ج ۲۰، ص ۳۴۹.    
البته گروهی این دو آیه را وصف مردم در دو زمان مختلف دانسته‌‌اند: یکی هنگام خروج از قبر که مانند پروانه سرگردان و بی‌‌هدف به این سو و آن سو می‌‌روند و دیگر هنگامی که منادی آنان را فرا‌‌می‌‌ خواند که توده مردم همچون ملخهای پراکنده به سوی صدا می ‌‌روند
[۳۸] تفسیر قرطبی، ج۱۷، ص۸۵.
[۳۹] تفسیر قرطبی،ج۲۰، ص۱۱۲.
[۴۰] تفسیر ثعالبی ج‌‌۹، ص ۱۶۳.
یا اینکه یکی هنگام خروج از قبر که به جهت کثرت، تجمع، اختلاط و تصادم مانند خیل ملخ پراکنده‌‌اند و دیگر هنگام توقف برای حسابرسی است که مانند دسته‌‌ای پروانه سرگردان و پراکنده سرگشته خود را به هر سو که گمان کنند رهایی می ‌‌یابند می‌‌افکنند.
[۴۱] امثال القرآن، ص ۱۴۴.
در روایتی از پیامبر «فراش مبثوث» وصف مردم هنگام عبور از صراط دانسته شده
[۴۲] الامالی، ص ۲۴۲.    
[۴۳] دائرة المعارف قرآن کریم ج۶، ص۴۸۷.
هرچند تفسیر «مبثوث» به «هیجان بعد از آرامش و خفا»
[۴۴] مفردات «بث»، ص ۳۷.    
مؤید ارتباط وصف «فراش مبثوث» با آغاز خروج مردم از گورهاست، در هر صورت این تعبیر به چنان هول و هراسی اشاره دارد که امام سجاد(علیه السلام) از آن روز با وصف مذکور به خدا پناه برده است: «أسئلک الأمان الأمان یا کریم یوم یکون الناس کالفراش المبثوث».
[۴۵] بحارالانوار، ج۹۷، ص۴۲۴.    
این حالت عمومی سرگردانی، اضطراب و وحشت روز رستاخیز در آیات دیگری نیزبیان شده است.
[۴۶] حج/سوره۲۲، آیه۲.    
[۴۷] غافر/سوره۴۰، آیه۱۸.    
[۴۸] نمل/سوره۲۷، آیه۸۷.    
عبارت «... یومَئِذ یصَّدَّعون»
[۴۹] روم/سوره۳۰، آیه۴۳.    
نیز ناظر به مفهوم پراکندگی در آیه«کالفَراشِ المَبثوث»دانسته شده است.
[۵۰] روح المعانی، مج ۱۱، ج۲۱،ص ۶۱.
با اینکه واژه «ناس» در آیه، شامل عموم مردم از نیکان و بدان بوده و می‌‌تواند بیانگر رهسپاری هر‌‌کدام به سوی جایگاه مخصوص خود باشد
[۵۱] المیزان، ج۲۰، ص۳۴۹.    
گروهی این وضعیت را خاص بدکاران و کافران دانسته که سراسیمه و وحشت ‌زده، گروه گروه می‌‌دوند و می‌‌افتند و خواری می ‌‌کشند و می ‌‌سوزند؛ امّا نیکان در آن زمان در سایه رحمت پروردگارند
[۵۲] تفسیر نوین، ص ۳۱۱.
و وحشتی آنان را فرا نمی‌‌گیرد. جایگاه تمثیلی پروانه نزد عرب به عنوان نماد حماقت، ضعف و بی‌‌ هدفی، تأییدی بر اختصاص آیه به بدکاران به شمار می ‌‌رود.
[۵۳] الفرقان، ج۳۰، ص۴۲۴.
بعضی آیات دیگر نیز این دیدگاه را تقویت می‌‌کند.
[۵۴] انبیاء/سوره۲۱، آیه۱۰۳.    
[۵۵] طه/سوره۲۰، آیه۱۰۲.    
در کنار برداشت تمثیلی از تعبیر«فراش مبثوث»برخی سعی کرده‌‌اند آن را دلیلی بر عدم فنای موجودات تلقی کنند.
[۵۶] بحار الانوار، ج۶، ص۳۳۵۳۳۶.    



با توجه به اطلاق «طیر» بر حشرات پرنده در زبان عربی
[۵۷] مفردات، «طیر»، ص۵۲۸.
آن دسته از آیاتِ در بردارنده این واژه‌‌ به پروانه نیز می‌‌توانند اشاره داشته باشند
[۵۸] بقره/سوره۲، آیه۲۶۰.    
[۵۹] آل عمران/سوره۳، آیه۴۹.    
[۶۰] مائده/سوره۵، آیه۱۱.    
[۶۱] یوسف/سوره۱۲، آیه۳۶.    
[۶۲] حج/سوره۲۲، آیه۳۱.    
[۶۳] نمل/سوره۲۷، آیه۲۰.    
هرچند بیشتر این آیات با قرائن، چنین شمولی را از دست می‌‌دهند. طبق آیه ۳۸ سوره انعام
[۶۴] انعام/سوره۶، آیه۳۸.    
همه آفریده‌‌ها اعم از جنبندگان، پرندگان و... امتهایی مانند انسان‌‌اند که برانگیخته خواهند شد. مفسران نظرهای گوناگونی در معنای حشر غیر آدمی ارائه کرده‌‌اند.
[۶۵] جامع البیان، مج۵، ج۷، ص۲۴۶ـ۲۴۸.
[۶۶] مجمع البیان، ج۴، ص‌‌۴۶۱.
[۶۷] تفسیر المنار، ج۷، ص۳۹۶.


 
۱. ↑ قارعه/سوره۱۰۱، آیه۴.    
۲. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۷.    
۳. ↑ التبیان ج۱۰، ص۳۹۹.    
۴. ↑ مجمع‌‌البیان، ج۹، ص۸۰۸.
۵. ↑ لغت نامه، «پروانه»ج ۴، ص۵۵۳۲.
۶. ↑ لسان‌‌العرب،«فرش» ج۱۰، ص۲۲۷.
۷. ↑ فتح‌‌القدیر، ج۵، ص‌‌۴۸۶.
۸. ↑ الحیوان، ج۳، ص۳۰۴ـ۳۰۵.
۹. ↑ حیاة‌‌الحیوان، ج۲، ص۳۶.
۱۰. ↑ فیض‌‌القدیر، ج۲، ص۴۹۹.
۱۱. ↑ الکشاف، ج۴، ص۷۸۹.
۱۲. ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۸۰۸.
۱۳. ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۷، ص۱۲۰.
۱۴. ↑ قارعه/سوره۱۰۱، آیه۴.    
۱۵. ↑ لسان العرب، ج۱۰، ص۲۲۷.
۱۶. ↑ اقرب الموارد، «فرش» ج۴، ص۱۴۵.
۱۷. ↑ حیاة الحیوان، ج۲، ص۳۶.
۱۸. ↑ کشف الحقایق، مج ۲، ج۳، ص۳۳۵.
۱۹. ↑ احیاء علوم الدین، ج۱۴، ص۸۱ـ۸۲.
۲۰. ↑ لسان العرب، ج۱۰، ص۲۲۷.
۲۱. ↑ مجمع البحرین، «فرش» ج۳، ص۳۸۴.    
۲۲. ↑ مجمع‌‌البیان، ج۱۰، ص۸۰۸.
۲۳. ↑ الوجوه والنظائر، ج۲، ص۱۰۴.
۲۴. ↑ الفرقان، ج۳۰، ص۴۲۴.
۲۵. ↑ جامع‌‌البیان، مج ۱۵، ج۳۰، ص۳۵۹.
۲۶. ↑ التبیان، ج۱۰، ص۳۹۹.
۲۷. ↑ التبیان، ج۱۰، ص۳۹۹.
۲۸. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، جلد۶، ص۴۸۶.
۲۹. ↑ تفسیر قرطبی، ج۲۰، ص۱۱۲.
۳۰. ↑ التحقیق، «فرش» ج۹، ص۵۷.
۳۱. ↑ الکشاف، ج۴، ص۷۸۹.
۳۲. ↑ احیاء علوم الدین، ج۱۴، ص۸۱ـ۸۲.
۳۳. ↑ صحیح مسلم، ج۸، ص۲۰.
۳۴. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۷.    
۳۵. ↑ مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۴۲۸.    
۳۶. ↑ بحارالانوار، ج۷، ص۹۸.    
۳۷. ↑ المیزان، ج ۲۰، ص ۳۴۹.    
۳۸. ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۷، ص۸۵.
۳۹. ↑ تفسیر قرطبی،ج۲۰، ص۱۱۲.
۴۰. ↑ تفسیر ثعالبی ج‌‌۹، ص ۱۶۳.
۴۱. ↑ امثال القرآن، ص ۱۴۴.
۴۲. ↑ الامالی، ص ۲۴۲.    
۴۳. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم ج۶، ص۴۸۷.
۴۴. ↑ مفردات «بث»، ص ۳۷.    
۴۵. ↑ بحارالانوار، ج۹۷، ص۴۲۴.    
۴۶. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲.    
۴۷. ↑ غافر/سوره۴۰، آیه۱۸.    
۴۸. ↑ نمل/سوره۲۷، آیه۸۷.    
۴۹. ↑ روم/سوره۳۰، آیه۴۳.    
۵۰. ↑ روح المعانی، مج ۱۱، ج۲۱،ص ۶۱.
۵۱. ↑ المیزان، ج۲۰، ص۳۴۹.    
۵۲. ↑ تفسیر نوین، ص ۳۱۱.
۵۳. ↑ الفرقان، ج۳۰، ص۴۲۴.
۵۴. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۱۰۳.    
۵۵. ↑ طه/سوره۲۰، آیه۱۰۲.    
۵۶. ↑ بحار الانوار، ج۶، ص۳۳۵۳۳۶.    
۵۷. ↑ مفردات، «طیر»، ص۵۲۸.
۵۸. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۶۰.    
۵۹. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۴۹.    
۶۰. ↑ مائده/سوره۵، آیه۱۱.    
۶۱. ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۳۶.    
۶۲. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۳۱.    
۶۳. ↑ نمل/سوره۲۷، آیه۲۰.    
۶۴. ↑ انعام/سوره۶، آیه۳۸.    
۶۵. ↑ جامع البیان، مج۵، ج۷، ص۲۴۶ـ۲۴۸.
۶۶. ↑ مجمع البیان، ج۴، ص‌‌۴۶۱.
۶۷. ↑ تفسیر المنار، ج۷، ص۳۹۶.



دانشنامه موضوعی قرآن.    






جعبه ابزار