کتاب جواهر الفقه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف قاضی سعد الدین ابو القاسم عبد العزیز بن نحریر بن براج طرابلسی، معروف به
قاضی ابن براج (م ۴۸۱ ق).
این كتاب فقهی را، مصنف در جواب به سؤالات و
مسائل مستحدثه به رشته تحریر در آورده است. از خصوصیات بارز این كتاب، خلاصه و استدلالی بودن جواب ها می باشد. مصنف به سؤالات به طور خلاصه همراه با دلیل جواب می دهد. در خاتمه این كتاب
ابن براج دو رساله یكی
المسائل المیافارقیات، در
فقه از
سید مرتضی (ره) و دیگری
الرساله الجعفریه در
عقاید امامیه از
شیخ طوسی را، آورده است.
کتاب جواهر الفقه یکی از معتبرترین و مهم‌ترین کتب قدمای از فقها و از مشهورترین آثار علمی قاضی ابن براج است.
قسمت اعظم کتاب به صورت مجموعه‌ای از فتاوای مؤلف و نظیر رساله‌های عملیۀ متداول است. در موارد زیادی نیز مباحث فقهی به صورت استدلالی مطرح شده است.
این کتاب شامل یکدورۀ فقه مختصر است که به صورت ۸۳۹ مساله و جواب، گردآوری شده است.
کتاب «
المهذب» دیگر تالیف فقهی مفصل وی است که به صورت
فقه استدلالی تالیف شده و پس از کتاب «
الجواهر» تالیف شده است.
علت نام گذاری کتاب به «جواهر الفقه» در خطبۀ کتاب این گونه بیان شده است: سمیته به «کتاب جواهر الفقه» لاننی اعتمدت فیه ذکر المسائل المستحسنة و الاجوبة المؤخرة المنتخبة.
از آنجا که ابن براج از شاگردان مبرز و ممتاز
سید مرتضی (م ۴۳۶ ق) و از همدرسی‌های
شیخ طوسی (قده) (م ۴۶۰ ق) است می‌توان با تعمق در مطالب کتاب به بسیاری از مبانی و نظریات آنان دست یافت.
در
مستدرکات اعیان الشیعة آمده است: فهو اقتفی خطوات شیخ الطائفة من حیث التبویب و التفریع.
کتاب الجواهر قبل از کتاب المهذب نوشته شده است زیرا مؤلف در کتاب المهذب این گونه می‌نویسد: قد اشرنا الی الوجه القوی لذلک فی کتابنا الموسوم ب «جواهر الفقه»، فمن اراد الوقوف علیه نظره فی ذلک الموضع.
با توجه به این که مؤلف در سال ۴۶۷ اشتغال به نوشتن کتاب
اجاره از المهذب داشته است
کتاب قبل از این تاریخ تالیف شده است.
از طرفی چون در همۀ مباحث کتاب از سید مرتضی استادش این گونه یاد می‌کند: قد کان شیخنا المرتضی (قده) بنابراین کتاب پس از سال ۴۳۶ تالیف شده است.
در رابطه با شیخ طوسی گاهی با عبارت محمد بن الحسن الطوسی رحمة‌الله‌علیه و گاهی نیز با عبارت الشیخ ابو جعفر الطوسی یاد می‌کند که نشان از این دارد که کتاب در اواخر عمر شیخ طوسی آغاز و پس از سال ۴۶۰ ق و وفات او، پایان یافته است.
بنابراین با توجه به تمام موارد فوق کتاب الجواهر در حدود سال‌های ۴۶۰ تا ۴۶۷ تالیف شده است.
این کتاب ابتدا در ضمن مجموعۀ جوامع الفقهیة در سال ۱۲۷۶ ق چاپ سنگی شده است.
کتاب موجود در سال ۱۴۱۱ ق و در مؤسسۀ نشر اسلامی تابع
جامعۀ مدرسین در
قم چاپ شده است. تحقیق و تصحیح کتاب بوسیلۀ شیخ ابراهیم بهادری و تحت نظارت آیة الله علامه شیخ
جعفر سبحانی صورت پذیرفته است.
در الذریعة به چهار نسخه اشاره شده است که عبارتند از:
۱- نسخۀ قدیمی به خط
ابن ادریس حلی (م ۵۹۸ ق) در کتابخانۀ شیخ امین آل حاج کاظم در کاظمیه.
۲- نسخۀ کتابخانۀ شیخ محمد سماوی به خط نصیر الدین حسین فرزند
قطب راوندی (م ۵۷۳ ق).
۳ و ۴- نسخه‌های شیخ محمد بن محمد فراهانی و شیخ ابو جعفر علی بن حسین ورانی که هر دو در سال ۶۱۸ ق از نسخۀ نصیر الدین حسین فرزند قطب راوندی نسخه برداری شده است.
در تصحیح و تحقیق کتاب جواهر الفقه علاوه بر نسخۀ چاپ شده در ضمن الجوامع الفقهیه از دو نسخۀ خطی دیگر نیز استفاده شده است.
۱- نسخۀ کتابخانۀ
آستان قدس رضوی در
مشهد مقدس با شمارۀ ۶۵۲۶ که متعلق به سید محمد مهدی طباطبایی بوده است و در اوائل
قرن ۱۱ نوشته شده است و نسخۀ اصلی مورد اعتماد در انتشار کتاب است.
۲- نسخۀ کتابخانۀ مدرسۀ آیة الله عظمی گلپایگانی با شمارۀ ۲۴۴ و به خط احمد بن محمد خوانساری در سال ۱۲۶۸ ق است و با رمز «ب- د» مشخص شده است.
در تقسیم بندی مباحث کتاب، مباحث کلی به
باب و هر
باب به مساله‌های متعدد تقسیم شده است.
بنابراین کتاب شامل ۳۵
باب و ۸۳۹ مساله است که عبارتند از:
باب طهارت (۴۹ مساله)،
باب صلاة (۳۷ مساله)،
باب زکاة (۱۹ مساله)،
باب صوم (۲۲ مساله)،
باب حج (۴۴ مساله)،
باب جهاد (۱۲ مساله)،
باب بیع (۴۹ مساله)،
باب رهن (۲۲ مساله)،
باب ضمان (۱۰ مساله)،
باب شرکت (۱۱ مساله)،
باب وکالات (۳۴ مساله)،
باب اقرار (۶۵ مساله)،
باب ودیعه (۱۲ مساله)،
باب غصب (۳۷ مساله)،
باب شفعه (۱۵ مساله)،
باب مضاربه (۱۲ مساله).
باب مساقاة (۷ مساله)،
باب اجارات (۲۳ مساله)،
باب وقف و
صدقه و
هبه (۸ مساله)،
باب لقطه (۱۶ مساله)،
باب وصایا (۲۳ مساله)،
باب فرائض (۵۹ مساله)،
باب نکاح (۳۰ مساله)،
باب خلع (۱۰ مساله)،
باب طلاق (۱۸ مساله)،
باب ظهار و
لعان (۱۴ مساله)،
باب عدد (۷ مساله)،
باب رضاع (۱۵ مساله).
باب عتق و
مکاتبه (۱۹ مساله)،
باب صید (۵ مساله)،
باب اطعمه (۷ مساله)،
باب سبق و رمی (۸ مساله)،
باب قتل و
قصاص (۳۶ مساله)،
باب حدود (۲۰ مساله)،
باب شهادات و
دعاوی و
بینات (۱۸ مساله)،
باب فی اعیان المسائل من العویص (۲۰ مساله).
از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب این که مؤلف بر خلاف استادش سید مرتضی به اجماعات و شهرت زیاد استناد ننموده است بلکه از ادلۀ فقهی و
آیات و
روایات نیز استفاده کرده است. ولی در بسیاری از موارد به روایات
اهل بیت علیه‌السّلام ، آیات قرآن کریم، و حتی
اصول عملیه نیز استدلال نموده است.
به عنوان نمونه در مسالۀ ۸۷ از کتاب صلاة پس از بیان این مطلب که نصی وجود ندارد این گونه می‌نویسد: لان هذه الصلاة قد تعلقت بذمة المکلف فیجب علیه ان یؤدیها بیقیین و اذا اعادها، فقد تیقن برائة ذمة منها. (کتاب صلاة ص۲۷).
از دیگر ویژگی‌های کتاب طرح نظریات استاد مؤلف سید مرتضی (قده) و هم درسش شیخ طوسی (قده) است که در مباحث مختلف کتاب دیده می‌شود.
مختصر و موجز نوشتن مباحث و دوری از تطویل و تفصیل بی مورد از خصوصیات این کتاب می‌باشد. به عنوان نمونه در پایان مسالۀ اول از کتاب طهارت مؤلف این گونه می‌نویسد: و لو لا ان سائلا سال فی ان نبسط الکلام فی هذه المسالة بعض البسط، لما انتبهنا فیه الی هذا الحد، لان المقصود فی هذا الکتاب غیره. (کتاب طهارت ص۷).
از ویژگی‌های دیگر ناهمگونی و ناهماهنگی در ارائۀ مباحث کتاب می‌باشد زیرا مباحث کتاب گاهی صرفا به صورت سؤال و جواب مختصر و موجز است و گاهی جواب سؤالات به صورت مفصل و مستقل نوشته شده است.
قابل ذکر است لفظ «اظهر» در این کتاب به معنی ظاهرتر در معنی اصطلاحی
علم اصول نیست بلکه به معنی مقبول تر و دارای طرف داران بیشتر است.
قسمت مصادر کتاب
بحار الانوار: کتاب المهذب، کتاب الکامل، کتاب جواهر الفقه للشیخ الحسن المنهاج عبد العزیز بن نحریر.
قسمت توثیق مصادر بحار الانوار: کتب الشیخین الحلبیین ابن البراج و سلار کمؤلفیها فی نهایة الاعتبار.
مستدرکات اعیان الشیعة: قال المجلسی فی اول البحار: و کتاب المهذب و کتاب الکامل و کتاب جواهر الفقه للشیخ الحسن المنهاج عبد العزیز بن البراج، و کتب الشیخ الجلیل ابن البراج کمؤلفها فی غایة الاعتبار.
اما الجواهر فهو کتاب جواهر الفقه، و قد رایت نسخة منه فی بلدة ساری من بلاد مازندران و هو کتاب لطیف.
مستدرکات اعیان الشیعة به نقل از شاگردان
محقق ثانی: و منهم الشیخ عبد العزیز بن البراج، صنف کتبا نفیسا منها: المهذب و الکامل و الموجز و الاشراق و الجواهر.
کان فاضلا عالما محققا فقیها عابدا له کتب منها المهذب، الکامل، الاشراق، الموجز، الجواهر.
الجواهر فی تمام الفقه، مرتب علی ابواب:
باب مسائل الطهارة... و عناوین مطالب کل
باب مسالة کذا و الجواب کذا.
- الذریعة، ج۵، ص۲۵۶، ص۲۵۷، ج۱۱، ص۲۸۳.
- اعیان الشیعة، ج۸، ص۱۸.
- امل الآمل، ج۲، ص۱۴۹، ص۱۵۲.
- معالم العلماء، ص۸۰.
- طبقات اعلام الشیعة، ج۲، ص۱۰۷.
- ریاض العلماء، ج۳، ص۱۴۱.
- روضات الجنات، ج۴، ص۲۰۲.
- بحار الانوار، ج۱، ص۲۰، ص۳۸.
- ریحانة الادب، ج۷، ص۴۰۸.
- فوائد رضویة، ص۲۳۴.
- الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۲۴.
- لؤلؤ البحرین، ص۳۳۱.
- مفاخر الاسلام، ج۳، ص۳۹۶.
جواهر الفقه
نرم افزار جامع اصول الفقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
سایت اندیشه قم
