• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

استغاثه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



فریاد خواهی برای رهایی از گرفتاری را استغاثه گویند. از استغاثه در فقه در باب‌هایی مانند صلات، طلاق، قضاء و حدود به مناسبت سخن رفته است.




به فریادجو «مستغیث» و به فریادرس «مستغاث» گفته می‌شود.



واژه استغاثه، مصدر باب استفعال از ریشه «غ- و- ث» به‏ معناى طلب نصرت و فریادرس خواهى
[۲] فرهنگ معارف اسلامى، ص۱۷۷.
[۳] الموسوعة الذهبیه، ص۲۷۵.
و استمداد در حال شدّت و محنت است.
[۴] مقاییس اللغه، ج۴، ص۴۰۰.

این واژه از ریشه «غ- ى- ث» به معناى طلب بارانمورد بحث این مقاله نیست.
به گفته برخى، «غوث» در اصل نجات دادن از ابتلا و محنت و قرار دادن شخص در پناه خود است. از این دیدگاه با دو قید «نجات دادن و در پناه خود قرار دادن» فرق میان اغاثه و انقاذ، تخلیص، اعانه، نصر، انجاء و تفریج روشن مى‏شود.
[۶] التحقیق، ماده «غوث»، ج۷، ص۲۷۸.




حقیقت استغاثه كه شرط بندگی است،
[۷] كشف‏ الاسرار، ج۴، ص۲۳.
استمداد از خداست، زیرا یگانه تأثیرگذار در عالم اوست و اگر از غیر وى (اولیای الهی) كارى ساخته است، به اذن او و به این جهت است كه آنان مجارى فیض وى هستند.
بر این اساس،رسول‌ خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: یگانه حقیقتى كه بدان‏ استغاثه مى‏شود، خداوند است.
[۹] كنز العمال، ج۱۰، ص۳۷۳.
[۱۰] سنن ابن‏ ماجه، ج۲، ص۱۳۶۰.




البتّه این به معناى روا نبودن استغاثه به اولیاى الهى نیست، زیرا انسانهای کامل با توجه به مقام خلافت الهی خویش، در حكم «مستخلفٌ عنه» بوده و مى‏توانند مورد استغاثه واقع شوند، ازاین‏رو در منابع دینی دعاهایى وارد شده كه در آنها از اولیاى الهى، چون حضرت زهرا علیها السلامو امام‏عصراستغاثه مى‏شود، پس شرک پنداشتن استغاثه به ارواح مقدس، نادرست بوده، از عدم فهم صحیح توحید افعالی ناشى مى‏شود.
[۱۴] الملل والنحل، ج۴، ص۷۸-۸۴.




نمونه آشكار استغاثه هنگامى است كه انسان به بیماری سختى مبتلا مى‏شود یا در امواج توفان دریا گرفتار مى‏آید و دست خود را از همه جا كوتاه مى‏بیند و به اقتضاى فطرت توحیدی، این حقیقت را درمى‏یابد كه در عالم، قدرتى هست كه بتواند وى را در هر شرایطى كه باشد نجات دهد.در این حالت، انسان با تضرّع و زاری، فقط به خدا استغاثه مى‏كند.



مشتقّات‏ واژه «استغاثه» در قرآن ۴ بار به كار رفته كه دو مورد آن به این بحث مربوط است:
۱.استغاثه سپاهیان اسلام از خداوند در جنگ بدر.۲.استغاثه پدر و مادر به درگاه خداوند براى هدایت فرزند خویش.
افزون بر این، از برخى موارد كه در آن واژه‏هایى مانند: «صرخ»«ندا»«دعا»به كار رفته و همچنین از سیاق برخى آیات، مانند ۲۱۴ بقره،مفهوم استغاثه استفاده مى‏شود. «جؤار» نیز كه مشتقات آن در آیات ۶۴-۶۵ مؤمنون و ۵۳ نحلآمده، به معناى بلند كردن صدا به استغاثه و در محدوده بحث داخل است.



در بسیارى از آیاتى كه در آنها از استغاثه سخن به میان آمده، به اجابت آن از سوى خداوند نیز تصریح شده است.

۷.۱ - اجابت استغاثه سپاه اسلام در بدر


استغاثه سپاهیان اسلام در نبرد بدر، به اجابت خداوند مقرون شد و مؤمنان به وسیله خیل عظیمى از فرشتگان، امداد شدند:
«اذ تَستَغیثونَ رَبَّكُم فَاستَجابَ لَكُم انّى مُمِدُّكُم بِالفٍ مِنَ المَلَكَةِ مُردِفین».

۷.۲ - اجابت استغاثه حضرت نوح


استغاثه حضرت نوح علیه السلام نیز از دیگر مواردى است كه با اجابت همراه شده و خداوند او و اهلش را از سختی بزرگ رهانید:
«ونوحًا اذ نادى‏ مِن قَبلُ فَاستَجَبنا لَهُ فَنَجَّینهُ واهلَهُ مِنَ الكَربِ العَظیم».

۷.۳ - اجابت استغاثه حضرت ایوب


آیه ۸۴ انبیاء به اجابت استغاثه ایّوب و برطرف شدن گرفتارى وى اشاره دارد:
«وايّوبَ اذ نادى‏ رَبَّهُ انّى مَسَّنِىَ الضُّرُّ ...• فَاستَجَبنا لَهُ فَكَشَفنا ما بِهِ مِن ضُرٍّ ...».

۷.۴ - اجابت استغاثه حضرت یونس


چنان‏كه آیه ۸۷ سوره یاد شده به اجابت استغاثه ذوالنون (یونس علیه السلام) و نجات وى از غم تصریح مى‏كند:
«وذَا النّونِ اذ ذَهَبَ ... فَاستَجَبنا لَهُ ونَجَّینهُ مِنَ الغَمّ ...»

۷.۵ - وعده الهی بر اجابت استغاثه


و به‏طور كلّى، آیه ۶۲ نمل: «امَّن يُجیبُ المُضطَرَّ اذا دَعاهُ ويَكشِفُ السّوءَ ...»، نیز آیه «وكَذلِكَ نُنجِى المُؤمِنین»متضمّن این وعده است كه خداوند استغاثه افراد مضطر و درمانده را اجابت مى‏كند و مؤمنان را از غم و اندوه مى‏رهاند.
[۳۶] روض‏ الجنان، ج۱۳، ص۲۷۶.

مضمون برخى از احادیث نیز كه تكرار دعا را سبب برآمدن حاجت مى‏داند، مؤیّد مطلب یاد شده است.



اجابت استغاثه، شرایطى دارد، از این‏رو استغاثه امّتهایى كه پیامبران خویش را تکذیب كرده‏اند، به جز قوم یونسهنگام ظاهر شدن عذاب الهى سودى به آنان نبخشیده است: «كَم اهلَكنا مِن قَبلِهِم مِن قَرنٍ فَنادَوا ولاتَ حینَ مَناص» و استغاثه دوزخیانی كه خروج از جهنّم را با ناله از پروردگار خویش خواستار مى‏شوند بى‏پاسخ مى‏ماند:
«والَّذینَ كَفَروا لَهُم نارُ جَهَنَّمَ ... و هُم يَصطَرِخونَ فیها رَبَّنا اخرِجنا ... فَما لِلظلِمینَ مِن نَصیر»
یا با خطاب مخصوص به راندن سگ، رانده مى ‏شوند: «اخسَوا فیها ولا تُكَلّمون»
یا از استغاثه آنان به «جؤار» (صدایى كه حیوانات وحشی هنگام گرفتارى، براى نجات بلند مى‏كنند)تعبیر كرده و به صراحت به آنها مى‏گویند: شما از ناحیه ما یارى نمى‏شوید: «حتّى‏ إذا أخذنا مترفیهم بالعذاب إذاهم یجرون لا تجروا الیوم إنّكم منّا لاتنصرون».



قرآن‌ کریم به استغاثه برخى پیامبران و مؤمنان هنگام دچار شدن به شداید و رنجها اشاره فرموده است:

۹.۱ - استغاثه حضرت نوح


حضرت نوح، هنگام گرفتار شدن به طوفان و در برابر قومش كه منكر رسالت الهی او بودند، به درگاه خدا استغاثه و تقاضاى كمک و پیروزى كرد: «ونوحًا اذ نادى‏ مِن قَبلُ فَاستَجَبنا لَهُ فَنَجَّینهُ واهلَهُ مِنَ الكَربِ العَظیم».

۹.۱.۱ - عادی نبودن استغاثه حضرت نوح


از جمله «الكَربِ العَظیم» استفاده مى‏شود كه نداى نوح علیه السلام نداى عادى و عارى از استغاثه نبوده است.
«فدعا ربّه أنّى مَغلوب فَانتصِر: او به درگاه پروردگار عرضه داشت: من مغلوب (این قوم طغیان‌گر) شده‏ام. انتقام مرا از آنها بگیر».
در این آیه نیز از جمله «انّى مَغلوب فَانتصِر» آمیخته بودن دعاى نوح علیه السلام با استغاثه استفاده مى‏شود.
[۴۹] جامع‏البیان مج۱۳، ج۲۷، ص۱۲۲.


۹.۱.۲ - نتیجه بخش بودن استغاثه نوح


استغاثه‏هاى حضرت نوح علیه السلام سرانجام نتیجه بخشید و خداوند وى را بر قومى كه منکر رسالتش بودند، با غرق كردن آنها پیروز كرد.

۹.۲ - استغاثه حضرت ايّوب


حضرت‏ ايّوب در طول زندگى خویش به بیماری شدید و طولانى دچار شد و به از دست دادن فرزندان و اموال مبتلا گردید. وى در این حال به درگاه خدا استغاثه كرد و خداوند، استغاثه و دعاى او را اجابت فرمود و سلامتی، عافیت، فرزندان و اموالش را به وى بازگردانید.
«واذكر عبدنا أيّوب إذنادى‏ ربّه ...: و به یاد بیاور بنده ما ايّوب را هنگامى‏كه پروردگارش را خواند ...».
در این آیات، نداى حضرت ايّوب با استغاثه همراه بوده است.
[۵۴] جامع‏البیان مج۱۲، ج۲۳، ص۱۹۶.


۹.۳ - استغاثه حضرت یونس


حضرت ‏یونس هنگامى كه در برابر مقاومت قوم متكبّرش به ستوه آمد و از آنها فاصله گرفت، نشانه‏هاى عذاب الهی بر آن قوم نمایان شد. آنان در این حال به راستى توبه كردند و عذاب الهى برطرف شد. حضرت یونس در قعر دریا در دل ماهی به وحدانیّت خداوند ندا داد و رفع گرفتارى خویش را از خدا خواستار شد.
«... ولا تَكُن كَصاحِبِ الحوتِ اذ نادى‏ وهُوَ مَكظُوم...»
"و مانند صاحب ماهی (یونس‏) (مباش كه در تقاضاى مجازات قومش شتاب كرد و گرفتار مجازات ترک اولى‏ شد) در آن زمان كه با نهایت اندوه خدا را خواند".
همان‏گونه كه خداوند در پى استغاثه یونس در شكم ماهى او را نجات داد، مؤمنان را نیز هنگامى كه به درگاه خدا استغاثه كنند و او را بخوانند از رنج و بلا مى‏رهاند.
[۵۷] جامع‏ البیان مج۱۰، ج۱۷، ص۱۰۷.

از دیگر مواردى كه در قرآن به استغاثه تصریح شده، استغاثه پدر و مادر مؤمن به درگاه الهى، براى هدایت فرزند خود به راه راست و دورى وى از انحراف و بی‌ایمانی است:
«وهُما يَستَغیثانِ اللَّهَ ویلَكَ ءامِن انَّ وَعدَ اللَّهِ حَقٌّ ...».



استغاثه علاوه بر بحث قرآنی و روایی بالا در فقه دارای احکام خاصی می‌باشد که به آن‌ها اشاره می‌شود.

۱۰.۱ - وجوب استغاثه برای حفظ جان


استغاثه، در صورتی که حفظ جان، مال یا ناموس محترم، متوقّف بر آن باشد، واجب و ترک آن حرام است.

۱۰.۲ - استغاثه نزد قاضی


همچنین اگر فردی نزد قاضی برای احقاق حق خویش علیه کسی استغاثه نماید، اجابت او بر قاضی واجب است.

۱۰.۳ - وجوب تدرّج در مقام دفاع


برخی فقها، تدرّج (گام به گام پیش رفتن) را در مقام دفاع از خویش واجب می‌دانند. بنابراین، در مرحلۀ نخست باید با استغاثه و فریادخواهی، دشمن را دفع کرد و در صورت نتیجه نگرفتن، به مرحلۀ بالاتر یعنی دفاع فیزیکی (با دست و پا) که آن هم دارای مراحلی است، روی آورد.

۱۰.۴ - تحقق اکراه با استغاثه


برخی ناتوانی از دفع مکره را- هر چند از راه استغاثه- در تحقّق اکراه شرط دانسته‌اند.

۱۰.۵ - نماز استغاثه


از جمله نمازهای مستحبی، نماز استغاثه است.


 
۱. مفردات، ماده «غوث»، ص۶۱۷.    
۲. فرهنگ معارف اسلامى، ص۱۷۷.
۳. الموسوعة الذهبیه، ص۲۷۵.
۴. مقاییس اللغه، ج۴، ص۴۰۰.
۵. مفردات، ماده «غوث»، ص۶۱۷.    
۶. التحقیق، ماده «غوث»، ج۷، ص۲۷۸.
۷. كشف‏ الاسرار، ج۴، ص۲۳.
۸. الغدیر ج۳، ص۲۹۲.    
۹. كنز العمال، ج۱۰، ص۳۷۳.
۱۰. سنن ابن‏ ماجه، ج۲، ص۱۳۶۰.
۱۱. بحارالانوار، ج۹۹، ص۲۵۴.    
۱۲. مکارم‌الاخلاق، ص۳۳۰.    
۱۳. بحارالانوار، ج۹۹، ص۲۴۳-۲۴۷.    
۱۴. الملل والنحل، ج۴، ص۷۸-۸۴.
۱۵. مجمع‌البیان، ج۶، ص۵۶۴.    
۱۶. انفال/سوره۸، آیه۹.    
۱۷. احقاف/سوره۴۶، آیه۱۷.    
۱۸. فاطر/سوره۳۵، آیه۳۷.    
۱۹. انبیاء/سوره۲۱، آیه۷۶.    
۲۰. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۳.    
۲۱. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۷-۸۸.    
۲۲. ص/سوره۳۸، آیه۳.    
۲۳. نساء/سوره۴، آیه۷۵.    
۲۴. انعام/سوره۶، آیه۶۳-۶۴.    
۲۵. یونس/سوره۱۰، آیه۱۲.    
۲۶. بقره/سوره۲، آیه۲۱۴.    
۲۷. مؤمنون /سوره۲۳، آیه۶۴-۶۵.    
۲۸. نحل/سوره۱۶، آیه۵۳.    
۲۹. انفال/سوره۸، آیه۹.    
۳۰. انبیاء/سوره۲۱،آیه۷۶.    
۳۱. انبیاء/سوره۲۱،آیه۸۴    
۳۲. انبیاء/سوره۲۱،آیه۸۷.    
۳۳. نمل/سوره۲۷،آیه۶۲.    
۳۴. انبیاء/سوره۲۱،آیه۸۸    
۳۵. مجمع‌ البیان، ج۷، ص۹۷.    
۳۶. روض‏ الجنان، ج۱۳، ص۲۷۶.
۳۷. المیزان، ج۱۴، ص۳۱۵.    
۳۸. الکافی، ج۲، ص۴۷۵.    
۳۹. یونس/سوره۱۰، آیه۹۸.    
۴۰. ص/سوره۳۸،آیه۳.    
۴۱. فاطر/سوره۳۵،آیه۳۶-۳۷.    
۴۲. مؤمنون/سوره۲۳،آیه۱۰۸    
۴۳. المیزان، ج۱۵، ص۴۴.    
۴۴. مجمع‌ البیان، ج۷، ص۱۷۸.    
۴۵. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۶۴-۶۵    
۴۶. انبیاء/سوره۲۱، آیه۷۶.    
۴۷. التبیان ج۷، ص۲۶۷.    
۴۸. قمر/سوره۵۴، آیه۱۰.    
۴۹. جامع‏البیان مج۱۳، ج۲۷، ص۱۲۲.
۵۰. قمر/سوره۵۴، آیه۱۱.    
۵۱. المیزان، ج۱۴، ص۳۱۴.    
۵۲. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۳.    
۵۳. ص/سوره۳۸، آیه۴۱.    
۵۴. جامع‏البیان مج۱۲، ج۲۳، ص۱۹۶.
۵۵. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۷-۸۸.    
۵۶. قلم/سوره۶۸، آیه۴۸.    
۵۷. جامع‏ البیان مج۱۰، ج۱۷، ص۱۰۷.
۵۸. احقاف/سوره۴۶، آیه۱۷.    
۵۹. جواهر الکلام ج۴۱، ص۶۵۰.    
۶۰. جواهر الکلام ج۴۰، ص۱۳۴.    
۶۱. المبسوط ج۸، ص۷۵-۷۷.    
۶۲. قواعد الاحکام ج۳، ص۵۷۱.    
۶۳. جواهر الکلام ج۳۲، ص۱۱.    




فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۴۶۷-۴۶۸.    




جعبه ابزار