تفسیر امام حسن عسکری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

تفسیر امام حسن عسکری، از تفاسیر روایی امامیه، متعلق به قرن سوم است.

---

این کتاب، تفسیری است روایی که بنابر نقل محمد بن قاسم استرآبادی، ابو یعقوب یوسف بن محمد بن زیاد و ابوالحسن علی بن محمد بن یسار، از شاگردان حضرت امام حسن عسکری- علیه‌السلام -، به دستور آن حضرت املا کرده اند و استرآبادی نیز آن را نقل کرده است.
در مقدمه این کتاب آمده است که حضرت امام حسن عسکری- علیه السلام - این تفسیر را در مدت هفت سال بر نویسندگان آن املا فرموده است.
این تفسیر به صورت نقل گردآوری شده و تفسیرِ تمام قرآن نیست و مشتمل بر تفسیر استعاذه، بسم الله، سوره فاتحة الکتاب و سوره بقره، آن هم به طور ناتمام و ناقص است. متن این تفسیر تا پایان آیه ۲۸۲ سوره بقره موجود است.
البته محدث نوری در مستدرک الوسائل اصل کتاب را بیشتر از کتاب فعلی می داند.

۱.۱ - روایات مربوط به فضایل قرآن و تاویل و آداب قرائت

این تفسیر با بیان روایاتی راجع به فضائل قرآن و تأویل و آداب قرائت قرآن آغاز شده است.

۱.۲ - احادیث مربوط به فضایل اهل بیت

و با ذکر احادیثی مشتمل بر فضائل اهل بیت و مثالب دشمنان اهل بیت ادامه یافته است.

۱.۳ - سیره نبوی

بحث‌های متعددی نیز در باره سیره نبوی، بخصوص راجع به مناسبات پیامبر و یهودیان، مطرح شده است.
درمجموع، در این تفسیر ۳۷۹ حدیث آمده است. بیشتر روایات طولانی و مفصّل است، به طوری که گاه یک روایت چندین صفحه را در برمی‌گیرد و به همین جهت، در برخی موارد ساختار روایی از بین رفته است. در برخی روایات نیز آشفتگی وجود دارد.

۱.۴ - تاویل آیات

در این تفسیر برخی آیات تأویل شده و بیشتر تأویلها در باره معجزات پیامبر و امامان است.

---

در این تفسیر به اسباب نزول آیات کمتر توجه شده، گرچه به مصادیق آیات اشاره شده است. مباحث صرفی و نحوی و بلاغی نیز در این تفسیر وجود ندارد.

---

سلسله سند روایت کتاب نشان می‌دهد که نقل این تفسیر در میان محدّثان و فقهای قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است.

---

مطالب تفسیر را محمدبن قاسم استرآبادی خطیب، مشهور به مفسر جرجانی، که شاید تدوین کننده تفسیر نیز باشد، از دو راوی آن، یعنی ابوالحسن علی بن محمدبن سیار (یسار؟) و ابویعقوب یوسف بن محمدبن زیاد، نقل کرده است.

---

در مقدمه کوتاه این دو بر تفسیر آمده است که بعد از به قدرت رسیدن حسن بن زید آنان مجبور به مهاجرت از وطن خود شدند. از آن‌‌جا که آن‌ها از آمدن خود نزد امام حسن عسکری علیه السلام سخن گفته‌اند، تاریخ ورودشان به سامرا می‌بایست بعد از ۲۵۴ بوده باشد، زیرا این سال، زمان آغاز امامت امام عسکری علیه السلام بوده است.
در ادامه گفته‌اند که متن کل تفسیر را به مدت هفت سال نزد امام فراگرفته‌اند ، حال آنکه از وفات امام در ۲۶۰ سخنی به میان نیامده است و ظاهراً پس از درگذشت امام، آن دو به موطن خود بازگشته‌اند.

---

با وجود قدمت این تفسیر، وثاقت آن در بین علمای امامیه از گذشته مورد بحث بوده است.
استرآبادی، مولف کتاب که شیخ صدوق از او روایت کرده، شخصیت جنجال برانگیزی است; برخی زبان به مدح او گشوده و به او اعتماد ورزیده اند و گروهی هم او را تکذیب کرده و جاعل دانسته اند و در نتیجه، تفسیر او را تفسیر جعلی و بی اساس دانسته اند.
درباره این تفسیر بحثهای فراوانی است. مرحوم شیخ صدوق در کتابهای من لا یحضره الفقیه، توحید و عیون اخبار الرضا، ابن شهر آشوب در مناقب، شهید ثانی در منیة المرید و حر عاملی در وسائل الشیعه و حاجی نوری در مستدرک نسبت این کتاب را به امام یازدهم تأیید کرده اند. به همین دلیل بسیاری از محدثان به این کتاب اعتماد کرده اند. این تفسیر از تفاسیر مأثور شمرده می شود که از نظر روش، جنبه توضیح معنا، تأویل و تطبیق به مانند اکثر تفاسیر روایی شیعه دارد.

۶.۱ - شیخ صدوق

محمدبن علی بن بابویه، معروف به شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱)، نخستین عالم امامی است که از این تفسیر مطالب فراوانی در کتب خود نقل کرده، گرچه در باره وثاقت یا عدم اعتبار آن سخنی نگفته است.
مرحوم شیخ صدوق این تفسیر را از محمد بن قاسم جرجانی معروف به مفسر استرآبادی و او از ابو یعقوب یوسف بن محمد بن زیاد و ابوالحسن علی بن محمد بن سیار و آنان از امام حسن عسکری- علیه السلام - روایت کرده اند.

۶.۱.۱ - من لایحضره الفقیه

وی در آغاز کتاب فتوایی خود، من لایحضره الفقیه ، ضمن اشاره به این نکته که آنچه در این اثر فراهم آمده از نظر خودش صحیح است، بیان داشته که روایات کتاب را از متون معتبر و مشهور گرفته است.
همو در باب تلبیه، از استرآبادی حدیثی نقل کرده و در پایان گفته است که باقی آن را در کتاب تفسیر آورده است.
شیخ صدوق در کتابهای گوناگون روایی خود از وی به عناوین مختلف از جمله مفسر، خطیب و...، که هر یک بر بزرگداشت او دلالت می کنند، یاد کرده و در بسیاری موارد تعبیر «رضی الله عنه» و «رحمه الله» را در مورد وی به کار برده است.

۶.۱.۲ - شیخ صدوق تهذیب کننده تفسیر

بر این اساس، اگر شیخ صدوق خود تدوین کننده تفسیر نبوده، احتمالاً تهذیب کننده آن بوده است. مؤید صحت این احتمال، سخن نجاشی (متوفی ۴۵۰)؛ است که در ذیل آثار شیخ صدوق به دو اثر تفسیری، تفسیرالقرآن و مختصر تفسیر القرآن، اشاره کرده است. شاهد دیگر بر این نظر، ذکر روایتی با همین سند در کتاب التوحید شیخ صدوق است. در آخر آن روایت نیز شیخ صدوق بیان داشته که متن کامل حدیث را در تفسیرش آورده است.

۶.۲ - آیت الله خوئی

آیت الله خوئی می نویسد: «محمد بن قاسم استرآبادی از مشایخ صدوق بوده است و صدوق خود این مطلب را در کتاب مشیخه باب تلبیه ذکر کرده و در کتاب فقیه جزء ۲، ح ۹۶۷ نیز یاد کرده است و نیز در عیون، جزء ۱، باب ۱۹ از او نام برده و برای او رضای الهی را خواسته است».

۶.۳ - احمدبن حسین بن عبیدالله غضائری

نخستین منتقد وثاقت تفسیر، احمدبن حسین بن عبیدالله غضائری، معروف به ابن غضائری، بود که در الضعفاء خود، محمدبن قاسم استرآبادی را فردی ضعیف و کذّاب معرفی کرده و دو فرد مذکور در سلسله سند را ــ که تفسیر را، به نقل از پدرانشان، از امام حسن عسکری روایت کرده‌اند ــ مجهول خوانده است.
ابن غضائری، از دانشمندان نیمه نخست قرن پنجم، در این باره می نویسد: «محمد بن قاسم استرآبادی، که ابو جعفر ابن بابویه از او روایت کرده است، ضعیف و دروغگو است. ابن بابویه تفسیری را از او روایت کرده است که او از دو شخص مجهول روایت کرده است:
یکی از آن دو به نام یوسف بن محمد بن زیاد و دیگری به نام محمد بن یسار شناخته می شوند. آن دو مرد تفسیر را از پدرانشان، از ابوالحسن ثالث روایت کرده اند و تفسیر از سهل دیباجی، از پدرش با آن مضامین ناپسندی که دارد جعل شده است».
ابن غضائری تفسیر را «موضوع » دانسته و جاعل آن را سهل بن احمدبن عبداللّه دیباجی (متوفی ۳۸۰) معرفی کرده است.

۶.۳.۱ - نقد کلام ابن غضائری

معتقدان به وثاقت متن تفسیر در نقد کلام ابن غضائری دلایلی آورده‌اند، از جمله گفته‌اند که در انتساب متن کتاب الضعفاء به ابن غضائری تردید وجود دارد. و بر اساس متن تفسیر، ابن سیار و ابویعقوب متن را بدون واسطه از امام روایت کرده‌اند. همچنین در تفسیر تصریح شده است که پدران این دو، بعد از مدتی سکونت در سامرا به شهر خود بازگشتند. و در اسناد روایت کتاب ذکری از پدران آن دو نیست. بنابراین، ذکر نام آن‌ها در برخی روایات دیگر، سهو کاتب است ، اما این مطلب پذیرفتنی نیست، زیرا نام پدران ابن سیار و ابویعقوب در تمام روایات منقول از این تفسیر در آثار متعدد شیخ صدوق آمده است.
در باره سهل بن احمد هم نجاشی ، ضمن معرفی او، وی را از جمله کسانی دانسته که بر آنها خرده‌ای نیست. خطیب بغدادی تنها به تشیع سهل بن احمد و نمازگزاردن شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) بر جنازه وی اشاره کرده است که این مطلب بر جلالت مکان وی در بین امامیه دلالت دارد.
نکته جالب توجه دیگر قرار داشتن پدر ابن غضائری در طریق روایت تفسیر با همین سلسله سندِ متداول است. برخی گفته‌اند که طریق شیخ صدوق در روایت این تفسیر، متعدد است، زیرا در مواردی به جای محمدبن قاسم استرآبادی از محمد بن علی استرآبادی، در طریق خود از دو راویِ تفسیر، یاد کرده است. بعید نیست که این دو، یکی بوده باشند، زیرا ذکر نام جد به جای پدر متداول بوده است.
همچنین ذکر شده که حسن بن خالد برقی تفسیری در ۱۲۰ جزء به املای امام حسن عسکری نگاشته است ، اما شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰)؛ حسن بن خالد برقی را جزو کسانی دانسته که ائمه را درک نکرده و از آنان به طور غیرمستقیم روایت کرده‌اند. محدّث نوری (متوفی ۱۳۲۰)؛، با استناد به گفته ابن شهرآشوب (متوفی ۵۸۸)، قاطعانه تفسیر برقی را طریق دیگر روایت متن تفسیر امام عسکری دانسته است، اما مشکل پذیرش این قول این است که هیچ روایتی از این تفسیر وجود ندارد که نام برقی در آن ذکر شده باشد. همچنین آقابزرگ طهرانی اشاره کرده که مراد از عسکری در قول ابن شهرآشوب، امام هادی علیه السلام است و حسن بن خالد نمی تواند از راویان امام حسن عسکری باشد.
در فهرست نسخه‌های عکسی و ریز فیلم‌های کتابخانه سیدعبدالعزیز طباطبائی (متوفی بهمن ۱۳۷۴) در قم، سه نسخه با عنوان تفسیر نگاشته ابوعلی حسن بن خالد برقی معرفی شده است ؛ اما با مراجعه نویسنده مقاله و رؤیت نسخه‌ها مشخص شد که آنها همین تفسیر منسوب به امام حسن عسکری و با همین سلسله سندِ متداول‌اند و دلیلی برای انتساب این نسخه‌ها به برقی، حداقل در این نسخه‌ها، وجود ندارد.

۶.۴ - طبرسی

پس از شیخ صدوق، ابومنصور احمدبن علی طبرسی در کتاب احتجاج ضمن معرفی منابع خود از تفسیر امام حسن عسکری یاد کرده، اما به عدم اشتهار آن اشاره نموده و به این دلیل، سند روایت کتاب را به طور کامل آورده است.

۶.۵ - قطب راوندی

سعیدبن هبة اللّه قطب راوندی نیز از این تفسیر، بدون اشاره به نام آن، مطلبی نقل کرده است.

۶.۶ - ابن شهر آشوب

ابن شهرآشوب نیز از این تفسیر، با تصریح به نام آن ولی بدون ذکر سند، مطلبی آورده است.

۶.۷ - عبدالجلیل قزوینی

عبدالجلیل قزوینی، که در حدود ۵۶۰ کتاب نقض را می‌نوشته، از جمله تفاسیر مشهور امامی به تفسیری با عنوان تفسیر امام حسن عسکری اشاره کرده، اما چون از این تفسیر مطلبی نقل نکرده است، نمی‌توان به طور حتم مقصود وی را همین تفسیر موجود دانست.

۶.۸ - محقق کرکی و شهید ثانی

محقق کرَکی (متوفی ۹۴۰) و شهیدثانی زین الدین بن علی عاملی (متوفی ۹۶۵) در اجازات خود، در شمار کتبی که اجازه روایت آن را داده اند، حدیثی را از این تفسیر با ذکر طریق خود به آن آورده‌اند.

۶.۹ - شیخ محمد جواد بلاغی

در میان فقهای معاصر امامی، شیخ محمدجواد بلاغی (متوفی ۱۳۵۲ش ) ضمن رساله ای از نادرستی انتساب این تفسیر به امام حسن عسکری علیه السلام سخن گفته و متن را مجعول دانسته است.

۶.۱۰ - آیت الله خویی و شیخ محمد تقی تستری

آیت اللّه خویی و شیخ محمدتقی تستری نیز با او هم رأی‌اند.

---

با این حال، مطالبی در این تفسیر وجود دارد که معمولاً فقها آن را پذیرفته‌اند. برای نمونه می‌توان به حدیث مشهور در بیان اوصاف فقهایی که می توان از آنها تقلید کرد اشاره نمود.
گزارش تقریباً کاملی از اقوال علمای امامیه در باره این تفسیر را استادی آورده است.

---

نسخه‌های خطی متعددی از این تفسیر موجود است. متن تفسیر به فارسی ترجمه شده است. قدیمی‌ترین ترجمه فارسی موجود آن، آثارالاخیار نام دارد که ترجمه ابوالحسن علی بن حسن زواره ای (متوفی ۹۸۴) و ترجمه تمام متن موجود است.
قدرت اللّه حسینی شاهمرادی نیز سوره فاتحه این تفسیر را با عنوان تفسیر فاتحه الکتاب از امام حسن عسکری سلام‌اللّه‌علیه و پژوهشی پیرامون آن (تهران ۱۴۰۴) با مقدمه‌ای مبسوط در اثبات و ثاقتِ تفسیر، ترجمه و منتشر کرده است.

---

سیدحسین بهریلوی (بریلوی؛ متوفی ۱۳۶۱) این تفسیر را به زبان اردو ترجمه کرد و با عنوان آثار حیدری به چاپ رساند.

---

متن عربی تفسیر چند بار چاپ شده است. این کتاب، بر اساس شش نسخه خطی و به کوشش سیدمحمدباقر ابطحی، در ۱۴۰۹ در قم چاپ انتقادی شد.
این کتاب در یک جلد به زبان عربی به همت مؤسسه امام مهدی، به تحقیق سید محمد باقر ابطحی اصفهانی، در سال ۱۴۰۹ ق چاپ شده است.

---

•آقابزرگ طهرانی.
• ابن بابویه، الامالی پ، قم ۱۴۱۷.
•ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ( ۱۳۵۷ ش ).
•ابن بابویه، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ ش.
•ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، قم ۱۴۱۳.
•ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
•ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱.
•ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
•رضا استادی، رسالة اخری حول التفسیر المنسوب الی الامام العسکری علیه السلام در الرسائل الاربعة عشرة، چاپ رضا استادی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵.
•محمدحسن بکایی، کتابنامه بزرگ قرآن کریمعنوان پیوند، تهران ۱۳۷۴ ش.
•تستری.
•حسن بن علی (ع )، امام یازدهم، التفسیرالمنسوب الی الامام ابی محمدالحسن بن علی العسکری، چاپ محمدباقر ابطحی، قم ۱۴۰۹.
•خطیب بغدادی.
•خویی.
• سعید رضوی، «نگاهی به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام »، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، ش ۵ ـ۶ (بهار و تابستان ۱۳۷۵).
•فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، بیروت ۱۴۰۹.
•احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ ابراهیم بهاری و محمد هادی به، قم ۱۴۱۳.
•محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
• محمود طیارمراغی، «فهرست نسخه های عکسی و میکروفیلم های کتابخانه محقق طباطبائی »، در المحقق الطباطبائی فی ذکراه السنویة الاولی '، ج۳، قم: آل البیت، ۱۴۱۷.
•عبدالجلیل قزوینی، نقض، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
•حسن بن یوسف علامه حلی، رجال العلامة الحلی، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
•سعیدبن هبة الله قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹.
•مجلسی، بحارالانوار.
•احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسوی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
•حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.

---