جعفر سبحانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
استاد معظم حضرت آیت الله سبحانی در ۲۸
شوال المکرم۱۳۴۷ق(۲۰ فروردین ۱۳۰۸ش) در
تبریز در خانواده علم و تقوا و فضیلت دیده به جهان گشود.پدر بزرگوار ایشان زاهد وارسته، مرحوم
آیت الله حاج شیخ محمد حسین سبحانی خیابانی است.
آیت الله حاج شیخ جعفر سبحانی، پس از فراغت از تحصیلات ابتدایی، در مکتبخانه مرحوم
میرزا محمود فاضل (فرزند فاضل مراغی از شاگردان
شیخ اعظم انصاری) به فراگیری متون ادب پارسی پرداخت و کتابهایی مانند:
گلستان،
بوستان،
تاریخ معجم،
نصاب الصبیان،
ابواب الجنان و غیره را فراگرفت .سپس در ۱۴ سالگی (۱۳۶۱ق) رهسپار
مدرسه علمیه طالبیه تبریز گردید و به آموختن مقدمات علوم و سطوح پرداخت.
علوم ادبی را نزد مرحومان:
حاج شیخ حسن نحوی و
شیخ علی اکبر نحوی، و بخشی از
مطول،
منطق منظومه و
شرح لمعه را در محضر علاّمه بزرگوار
میرزا محمد علی مدرس خیابانی صاحب ریحانة الأدب (م۱۳۷۳ق) بیاموخت و این همه پنج سال (تا ۱۳۶۵ق) به طول انجامید.
استاد سبحانی، در آن زمان سخت مشغول تعلیم وتعلم (دروس مقدمات) و مباحثه و تأیف بود. یادگار قلمی ایشان از آن زمان (با اینکه نوجوانی ۱۷ ساله بود) دوکتاب است که هم اینک موجود می باشد:
۱.
معیار الفکر (در
منطق);
۲.
مهذب البلاغة(در
علم معانی،
بیان و
بدیع).
دگرگونی در
آذربایجان و ظهور
فرقه دمکرات به رهبری پیشهور و
غلام یحیی(در
شهریور ۱۳۲۵ش) و تشکیل حکومت وابسته به
شوروی، عرصه را برای تحصیل تنگ کرد و به همین جهت، استاد لازم دید محیط تحصیل را عوض کرده و رهسپار
حوزه علمیه قم گردد. لذا در
مهرماه ۱۳۲۵ شمسی وارد
قم شد و به تکمیل سطوح، همت گماشت. باقیمانده
فرائد الاُصول را نزد مرحوم
آیت الله حاج میرزا محمد مجاهدی تبریزی (۱۳۲۷ـ ۱۳۷۹ق) و
آیت الله حاج میرزا احمد کافی (۱۳۱۸ـ۱۴۱۲ق) آموخت و
کفایة الاصول را هم نزد مرحوم
آیت الله العظمی گلپایگانی (م۱۴۱۴ق) بیاموخت.
آیت الله سبحانی پس از تکمیل سطوح عالیه در ۱۳۶۹ق، به درسهای
خارج فقه و اصول راه یافت و به خوشه چینی از محضر بزرگان زیر پرداخت:
۱. مرحوم
آیت الله العظمی بروجردی (۱۲۹۲ـ۱۳۸۰ق) که در آن روزها مبحث وقت از
کتاب صلاة را تدریس می فرمود.
۲. مرحوم
آیت الله حاج سید محمد حجت کوهکمری(۱۳۰۱ـ۱۳۷۲ق) که در آن زمان تدریس خارج
بیع را آغاز کرده بود.
۳. مرحوم
آیت الله العظمی امام خمینی (۱۳۲۰ـ۱۴۰۹ق) که در آن زمان بحث
استصحاب را مطرح می فرمود. معظم له تا پایان دوره اوّل درس اصول حضرت امام، به درس ایشان حاضر گشت آنگاه بر آن شد تا مجموع درسهای ایشان را به دقت ضبط کند و تحریر نماید،ه این کار در ضمن ۷ سال (۱۳۳۰ـ ۱۳۳۷ش) انجام گرفت و در همان زمان به چاپ رسید. امام راحل قدس سرَّه در آغاز کتاب مزبور ـ در تقریظی ـ چنیین نگاشته اند:
----
الحمد للّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی محمد و آله الطاهرین و لعنة اللّه علی أعدائهم أجمعین. وبعد فممّا منّ اللّه تعالی علی هذا العبد اتّفاق صحابة جمّ من الأفاضل و عدّة من الأعلام أيّدهم اللّه تعالی و منهم العالم العلم التقيّ صاحب الفکر الثاقب و النظر الصائب الآغا میرزا جعفر السبحانی التبریزی وفّقه اللّه تعالی لمرضاته و کثّر اللّه أمثاله و لقد جدّ و اجتهد فی تنقیح مباحث الألفاظ من بحث هذا الفقیر بحسن سلیقته و توضیحها بجودة قریحته فصار بحمد اللّه و له المنة صحیفة کافلة لمهمات المسائل... .
فی تاریخ ۲۴ شهر ربیع المولود ۱۳۷۵ق
روح اللّه الموسوی الخمینی
----
چاپ این کتاب به وسیله استاد سبحانی مایه شگفتی بود. چه ، در آن زمان ۲۸ بهار بیشتر از عمر وی نمی گذشت و سبک نگارش کتاب هم به عربی شیوا و سلیس بود.
حضرت آیت الله سبحانی به غیر از تحصیل دروس
فقه و
اصول ، به آموختن
فلسفه و
کلام و
تفسیر نیز اشتغال داشت. استاد از دوران نوجوانی به مسائل فکری و عقلی کشش بسیار زیادی داشت و به شخصیتهای متفکر و اساتید
منطق و معقول ارجی شایان می نهاد.
از همین رو در
تبریز به محضر مرحوم
آیت الله حاج سید محمد بادکوبه ای (م ۱۳۹۰ق) شتافت و از او شرح قواعد
العقائد علامه را بیاموخت. سپس در
حوزه علمیه قم مطالعات فلسفی خویش را با شرکت در درسهای
منطق و
فلسفه حضرت آیت الله علامه سید محمد حسین طباطبائی(م۱۴۰۲ق) تکمیل نمود و در سالهای ۱۳۲۸تا ۱۳۳۰ ش
شرح منظومه و پس از آن بخش اعظم
اسفار را نزد ایشان فرا گرفت و همزمان، در جلسه شبهای
پنجشنبه و
جمعه علامه طباطبائی ، که در آن فلسفه مادی به نقد کشیده می شد و نگارش کتاب ارزشمند "
اصول فلسفه و روش رئالیسم" و پاورقی آن توسط استاد شهید
آیت الله مطهری حاصل آن جلسات بود، شرکت جست و پس از پایان این دوره به خواست حضرت استاد علاّمه، کتاب اصول فلسفه رابه عربی بازگرداند که نخستین جلد آن با تقریظ
علامه طباطبائی به چاپ رسید.
استاد معظم، حضرت آیت الله سبحانی، از زمان تحصیل (۱۳۶۱ق/۱۳۲۱ش) به تدریس مقدمات می پرداخت و پس از آنکه به
حوزه علمیه قم آمد (۱۸سالگی) کار تدریس را ادامه داد و پس از زمانی چند نیز به تدریس سطوح پرداخت. ایشان نزدیک به ۷ سال
مطول، چند دوره
معالم و
لمعتین، ۷ دوره
فرائد شیخ انصاری (در ۲۱ سال)، چند دوره
مکاسب و
کفایه، و پنج مرتبه
شرح منظومه (در ۱۰ سال) را تدریس نمود. در سال ۱۳۹۴ق(۱۳۵۴ش) نیز بر اثر اصرار فضلا و طلاب علاقمند حوزه، درس
خارج فقه و اصول را تشکیل داد که تاکنون بحمد اللّه ادامه دارد. درس خارج اصول ایشان یکی از شاخصترین حلقه های درسی
حوزه به شمار می رود و از مزایای آن این است که هر روز درس معظم له زیر نظر ایشان به چاپ رسیده و بیش از ۶۰۰ نفر در آن شرکت می نمایند.
استاد معظم تا کنون پنج دوره کامل اصول و هر دوره در ۶ سال، تدریس نموده و هم اکنون ششمین دوره آن را پشت سر می نهد. تقریرات این درسها بسیار است و یک دوره کامل آن در ۴ جلد به نام
المحصول فی علم الاصول به قلم آقای جلالی مازندرانی، و
ارشاد العقول الی علم الاصول به قلم آقای محمد حسین الحاج العاملی به چاپ رسیده است . نیز جناب ایشان در طول بیش از ۲۰ سال تدریس منظم
خارج فقه، تاکنون مباحث مختلفی را بحث نموده است که عبارتند از: کتب
زکات،
حدود،
دیات،
قضاء،
مضاربه (دو بار)،
مکاسب محرمه،
خیارات،
ارث،
طلاق،
نکاح،
خمس و بسیاری از فضلای
حوزه به ضبط افادات استاد پرداخته اند، که برخی از آنها نیز به چاپ رسیده است. همچنین استاد سالیان درازی کتاب عمیق
اسفار را برای گروه بسیاری تدریس نموده است که پاره ای از آنان اکنون خود از اساتید
فلسفه به شمار می روند. ایشان به غیر از تدریس منظم
فقه،
اصول و
فلسفه در
حوزه علمیه، سالیان دراز به آموزش
عقاید،
رجال،
درایه،
تاریخ اسلام و
تشیع،
ملل و نحل،
تفسیر و
ادبیات پرداخته و در هریک از آنها آثار مفید و متعددی را به
جامعه اسلامی تقدیم نموده است.
استاد سبحانی هماره سر وقت (بدون اندکی تأخیر) در جلسه درس حاضر می شود و با بیانی شمرده و منظم به القای دروس
فقه و
اصول و
عقاید می پردازد. ایشان در آغاز، دورنمایی از بحث را ترسیم می کند و آنگاه به تفصیل، موضوع مورد بحث را توضیح می دهد. وی به هنگام نقل گفتار صاحب نظران از محققان پیشین تا محققان معاصر، از آنان تکریمی شایان می کند و در عین حال، با دقت و ژرف نگری سخن آنان را نقد می کند. جلسات درس ایشان، بخصوص
فقه ـ آمیزه ای از پند و اندرز و
اخلاق و
تاریخ است و به خوبی به اشکالات شاگردان (هر چند سست باشد) گوش فرا داده و با متانت و بردباری به پاسخ آنان می پردازد. ایشان در درس بر زیبانویسی و رعایت نکات ادبی و ویرایشی تأکید فراوان می نماید و بسیار می گوید: این جا را از اوّل سطر بنویسید واین مطلب را با رعیات فاصله از مطلب پیشین جدا سازید. نیز تا مدتی پس از درس، نشسته و برای شنیدن پرسشهای دیگران و پاسخ بدانها درنگ می کند. دفاتر شاگردان خود را گرفته و آنان را به بهتر نویسی راهنمایی می کند و گاهی در روزهای
چهارشنبه به شرح حدیثی از
ائمه اطهار سلام اللّه علیهم اجمعین نیز می پردازد.
استاد برخی از نوشتارهای شاگردانش در
فقه،
اصول،
کلام و
تاریخ را(که درسهای او را به نگارش درآورده اند) مطالعه کرده و با تصحیح برخی از مطالب آن، آنها را به دست چاپ سپرده و از این رهگذر آنان را مورد تشویق قرار می دهد. استاد در درس
فقه به تتبع گفتار
فقها و دقت در آنها، تحقیق در
رجال سند احادیث و دقت در فهم
روایات می پردازد و در درس اصول با تکیه بر متن "
کفایة الاصول" گفتار اصولیان را به نقد می کشد. هم اکنون بسیاری از شاگردان فرهیخته ایشان از مدرسین
حوزه علمیه، مؤلفین کتابهای اسلامی، اساتید دانشگاه، قضات دادگاهها، نمایندگان
مجلس شورای اسلامی و
ائمه جمعه و جماعات کشور به شمار می روند.
در سالهای ۱۳۳۷و ۱۳۳۸ش خلأ فکری بر جوانان کشورمان حاکم بود و غالب محلات کشور وابسته به دولت فاسد بودند و کمتر مجله ای بود که به طور مستقیم وغیر مستقیم به تخریب بنیانهای اخلاقی و فرهنگی نپردازد. از همین رو استاد و گروهی از فضلای حوزه به رهبری برخی از مراجع وقت همراه با کمک مالی برخی از
مؤمنین تصمیم گرفتند تا شالوده بنای یک مجله وزین فکری اسلامی را بریزند، و اینچنین بود که مجله "درسهایی از مکتب اسلام" تأسیس شد.
روزهای نخست تصور نمی رفت که مجله مزبور تا این اندازه مورد استقبال جامعه مذهبی کشور قرار گیرد، امّا به مرور زمان مجله سراسر
ایران را فرا گرفت و در برخی اوقات با تیراژ بیش از صد هزار منتشر گردید. استاد در این مجله با نگارش
تاریخ اسلام و
تفسیر قرآن آثار ماندگاری از خویش به یادگار نهاد و هم اکنون نیز صاحب امتیاز آن بوده و مجله تحت سرپرستی ایشان به حیات علمی خود ادامه می دهد.
استاد معظم حضرت آیت الله سبحانی از روز نخست در مبارزات حق آیت الله العظمی سبحانی طلبانه روحانیت بر علیه رژیم فاسد شرکت داشت و نامش هماره در ذیل اعلامیه های مدرسین
حوزه علمیه قم دیده می شد. ایشان پس از پیروزی
انقلاب اسلامی (که ثمره شیرین مجاهدات روحانیت و مردم مسلمان ما بود) برای شرکت در انتخابات
مجلس خبرگان قانون اساسی، احساس وظیفه نمود و به امر و ترغیب
امام خمینی قدَّس سرَّه از استان
آذربایجان شرقی کاندید شد و با آرای بسیار بالای مردم استان (به عنوان نماینده اوّل) انتخاب شد. در تنظیم
قانون اساسی (هم از نظر تعبیر و هم از نظر محتوا) تأثیر بسزایی داشت و مرحوم
آیت الله شهید دکتر بهشتی رسماً از تریبون مجلس از دقت و ژرف نگری ایشان تقدیر به عمل آورد.
از هنگامی که پایه مجله مکتب اسلام گذاشته شد، نگارش
تفسیر قرآن برعهده حضرت آیت الله سبحانی قرار گرفت و استاد در طول سالیان متمادی به نگارش
تفسیر قرآن پرداخت و از این رهگذر به ترجمه و توضیح
سوره توبه،
سوره رعد،
سوره فرقان،
سوره لقمان،
سوره حجرات،
سوره حدید،
سوره صف و
سوره منافقین توفیق یافت. در خور ذکر است که استاد پس از گذشت زمانی چند به ضرورت
تفسیر موضوعی قرآن پی برد و به این نتیجه رسید که:
قرآن مجید در موضوعات گوناگون به بحث و بررسی پرداخته است، امّا
آیات هر موضوع، در محل واحدی گرد نیامده و چه بسا
آیات یک موضوع در
سوره های مختلف پخش شده است و نتیجه گیری کلی از
آیات قرآنی در باره هر عنوان، در گرو آن است که
آیات در جای واحدی جمع آوری شود و آنگاه با ملاحظه مجموع
آیات، و احیاناً با پرتوگیری از تبیینات
حضرات معصومین علیهم السَّلام ، دیدگاه
قرآن مشخص شود. البته نخستین کسی که این باب را به روی ما و دانشمندان گشود، مرحوم
علامه مجلسی است که در کتاب ارزشمند
بحار الانوار در هر باب، آیات آن را گرد آورده و به صورت کوتاه (مانند
تفسیر بیضاوی و یا
تفسیر طبرسی) تفسیر نموده است.
استاد در این راستا به بررسی و
تفسیر آیات عقاید اسلامی پرداخت و در این مورد
تفسیر بی همانند "مفاهیم القرآن" را در ۷ جلد به رشته تألیف کشید، که از همان زمان انتشار مورد تقدیر دانشمندان
جهان اسلام قرار گرفت.برخی از کسانی که بر این کتاب تقریظ نگاشته اند عبارتند از حضرات آیات:
سید محمد باقر صدر،
علامه طباطبائی،
شیخ محمد تقی شوشتری،
محمد جواد مغنیه،
سید مرتضی عسکری و دیگران.
استاد بزرگوار پس از چندی به نیاز شدید جامعه فارسی زبان به این گونه تفاسیر آگاه شد و بر آن شد تا با استفاده از کتاب فوق، نخستین
تفسیر موضوعی قرآن به زبان فارسی را نگارش دهد که به فضل الهی به نوشتن کتاب "
منشور جاوید قرآن"، توفیق یافت که تاکنون ۱۴ جلد آن در
تفسیر موضوعات مختلف
قرآن مجید چاپ و منتشر شده است.
از بَدْوِ تأسیس مجله مکتب اسلام، پرسشهای مختلفی از سوی جوانان و دانشجویان به دفتر مجله می رسید که خواهان پاسخ بودند. لذا ستونی در مجله با نام "پرسش و پاسخ"گشایش یافت که به سؤالهای علمی و دینی مردم پاسخ می داد. جواب این سؤالها از آغاز بر عهده حضرت آیت الله سبحانی و حضرت
آیت الله مکارم شیرازی بود، که بعدها در ۴ جلد با نام"پرسشها و پاسخها" چاپ و منتشر شد.پس از آن نیز پرسشهشای گوناگونی از نقاط مختلف کشور و نیز مراکز فرهنگی اسلامی جهان به دست حضرت استاد می رسید که خود باعث بر تألیف کتاب ارزنده "پرسشها و پاسخها" از سوی ایشان شد. هم اینک نیز ایشان به طور مرتب به پاسخگویی مشکلات دینی مردم می پردازد و شبهه زدایی از اذهان جوانان را یکی از مهمترین وظایف خویش می داند و معتقد است که باید مرکزی منظم برای رفع اشکالات دینی مردم به وجود آید.پرسشهایی که در این کتاب پاسخ گفته شده است، بیشتر پرسشهای کلامی و فلسفی، تاریخی، تفسیری، اجتماعی می باشد و خود نوعی دائرة المعارف به شمار می رود.
پس از انقلاب اسلامی، ضرورت تحول و دگرگونی در برنامه های درسی
حوزه و دانشگاه بیش از پیش احساس شد و برای رفع نیاز
طلاب و دانشجویان مراکزی تأسیس گردید. شورای مدیریت
حوزه علمیه قم برای پر کردن خلأهای نظام درسی
حوزه به فکر تدوین متون آموزشی در برخی از رشته های
علوم اسلامی برآمد، و برای این کار از فکر و اندیشه استاد معظم حضرت آیت الله سبحانی بهره گرفت. استاد نیز در مدتی در ۴ رشته از
علوم اسلامی:
رجال،
عقاید،
فرق و مذاهب دست به تألیف کتاب زد، که به تصدیق اهل فن هر یک از آنها در نوع خود بهترین است. در رشته
عقاید، کتاب "
المحاضرات فی الالهیات" را در ۴ جلد، و در باب
مذاهب اسلامی نیز کتاب وزین "
بحوث فی الملل والنحل" را در ۸ جلد به رشته نگارش درآورد، که هم اینک همراه دو کتاب دیگر ایشان("
کلیات فی علم الرجال" و "
اصول الحدیث و أحکامه)" جزو کتابهای درسی رسمی
طلاب و فضلای
حوزه علمیه قرار گرفته و چند بار نیز ترجمه و تلخیص گردیده است. کتاب وزین "الالهیات" مبسوطترین و مشروحترین کتاب کلامی است که به آرای دیروز و امروز متکلمان اسلامی نظر دارد و دقت در کتاب ارجمند "
بحوث فی الملل و النحل" نشانگر رنج بسیار مؤلف در تدوین این کتاب است که با مراجعه به مصادر گوناگون به نگارش
عقاید پرداخته و در نوشتن
عقاید هر فرقه ای، به کتابهای خود آنها مراجعه کرده و به نقل قول دیگران اکتفا نکرده است.
مجله وزین آینه پژوهش پیرامون این مؤسسه عظیم چنین نگاشته است:
"آنان که در تقسیم سالهای طولانی تحقیق، سهم زیادی از زمان را در راه دستیابی به مآخذ و منابع سپری کرده اند همواره می اندیشند که اگر این فرصتها از دست نمی رفت چه نتایج سودمندی می توانست داشته باشد. استاد آیت الله جعفر سبحانی که توفیق داشتند از هیجده سالگی قلم بزنند و در وادی تحقیق و نگارش گام بردارند، در طول ۶۰ سال، گرانی آنچه را که در دست یافتن به مآخذ و منابع از دست می رود به خوبی احساس کردند و همواره به تأسیس مرکزی ویژه محقّقین و مؤلفین می اندیشیدند که در آن بتوان بدون طی مراحل دست و پاگیر، به مخزن کتابخانه مراجعه مستقیم کرد و به دور از جار و جنجال روزمرّگیها، درسالن مطالعه آن یا اتاقهای مخصوص مؤلفین و محقّقین به تألیف وتحقیق پرداخت. با پیروزی
انقلاب اسلامی ایران زمینه تحقق این اندیشه فراهم شد و با همت بلند و تلاش پیگیر ایشان و همراهی جمله ای از فرهنگدوستان نخستین گام یعنی هسته مرکزی مؤسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق علیه السَّلام در سال ۱۳۵۹ ش تأسیس و در روز
عید غدیر افتتاح شد.
این مؤسسه که با انگیزه فراهم آوردن کتابخانه ای ویژه برای محقّقین ومؤلفین تأسیس شد، بنابر مقتضیات زمان و احساس نیازهای اساسی دیگر، مواردی چند را به دستور کار خود افزود که فشرده آن عبارت است از:
۱. تربیت و آموزش استعدادهای جوان برای تحقیق در مسائل اسلامی، بویژه
تفسیر،
حدیث و
عقاید;
۲. احیای متون اسلامی و تحقیق بر روی آثار بزرگان
شیعه;
۳. نقد آثار روز درباره
اسلام;
۴. پاسخ به سؤالات دینی;
۵. انتشار جزوه های مختصر درزمینه مسائل اسلامی.
بعد از تشکیل هسته مرکزی، با احساس نیاز به توسعه بیشتر مرکز، توجه عاشقان رشد واعتلای
فرهنگ اسلامی، از جمله حضرت
امام خمینی قدَّس سرَّه به آن جلب شد و ساختمان جدید مرکز در زمینی به مساحت دو هزار متر مربع احداث گشت.
این مرکز دارای مخزن بزرگ کتابخانه و سالن مطالعه وسیع و مجهز است. اتاقهای مخصوص محققین و مؤلفین در طبقه سوم آن قرار دارد وآخرین طبقه آن دارای دو کلاس بزرگ و مجهز برای کارهای آموزشی است.
محقّقینی که به تنهایی مشغول تحقیق و تألیف هستند از سالن مطالعه عمومی کتابخانه که محیطی بسیار آرام است استفاده می کنند. آنان بدون مراجعه به کتابدار می توانند خود وارد مخزن کتابخانه شوند و در قسمتهای مختلف آن، جدا از دست یافتن به منبع مورد نیاز، با منابع دیگری در زمینه کار خود آشنا شوند. آن دسته از محققینی که به طور گروهی بر روی اثری کار می کنند، اتاقی ویژه دارند. گروهی از محققین زیر نظر مستقیم استاد جعفر سبحانی به تحقیق می پردازند و کسانی نیز به کار خود مشغول هستند و از امکانات مؤسسه استفاده می کنند، کافی است موضوعِ موردِ تحقیق، اسلامی باشد و محقق، شرایط اوّلیه تحقیق را داشته باشد.
کتابخانه مرکز که شامل مجموعه ای از کتب مرجع و مصادر اوّلیه است، حدود ۵۰ هزار جلد کتاب دارد که بخش اعظم آن، کتابخانه استاد جعفر سبحانی (مدّظله العالی) بوده که به مرکز اهدا شده است. اگر محقّقی از خارج از کشور و یا از شهرستانهای
ایران برای تحقیق در موضوعات اسلامی به
قم بیاید، می تواند در طول مدت تحقیق میهمان مؤسسه باشد و از امکانات آن استفاده نماید.
در بخش احیای آثار پیشینیان، تصحیح و تحقیق کتب خطی قبل از قرن هفتم در دستور کار قرار دارد که برخی از آثار چاپ شده همراه با مقدمه ای گسترده و خواندنی از حضرت استاد عبارتند از:
۱.
المهذب نوشته
ابن براج طرابلسی(۴۰۰ـ۴۸۱ق) در ۲ جلد و با دو مقدمه استاد.
۲.
الجواهر نوشته
ابن براج طرابلسی.
۳.
الجامع للشرائع نوشته
یحیی بن سعید حلی (۶۰۰ـ۶۸۱ق).
۴.
العمدة نوشته
ابن بطریق حلی(۵۲۳ـ۶۰۰ق).
۵.
اصباح الشیعة بمصباح الشریعة نوشته
قطب الدین کیدری (قرن ۶هجری).
۶. قاعدة ضمان الید نوشته
شهید شیخ فضل اللّه نوری (ش:۱۳۲۷ق).
۷.
الاحتجاج نوشته
احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی (م ح۵۵۰ق) در ۲ جلد.
۸.
رجال نجاشی نوشته
ابو العباس احمد بن علی نجاشی کوفی (۳۷۲ـ۴۵۰ق) در ۲ جلد.
۹.
اشارة السبق نوشته
حلبی.
۱۰.
اقطاب الدوائر(در
تفسیر آیه تطهیر) نوشته شیخ عبد الحسین (از علمای
عصر صفوی).
۱۱. ا
بانة المختار فی أحکام الخیار نوشته
شیخ الشریعه اصفهانی (۱۲۶۶ـ۱۳۳۹ق).
۱۲.
غنیة النزوع تألیف
ابن زهره حلی(۵۱۱ـ۵۸۵ق).
۱۳.
نهایة المرام تألیف
علامه حلی (۳ جلد).
۱۴.
تحریر الأحکام الشرعیة، تألیف
علامه حلی(۶ جلد).
۱۵.
معالم الدین فی فقه آل یاسین(۲ جلد).
۱۶.
اللئالی العبقریة، نگارش
فاضل هندی.
۱۷.
نهایة الوصول إلی علم الاصول، تألیف
علامه حلی
۱۸.
الدر الثمین من دیوان المعصومین علیهم السَّلام.
۱۹.
شوارق الالها م، تألیف
علامه لاهیجی.
و جمعی از محقّقین تحت اشراف ایشان مشغول به تألیف کتب مرجع در موضوعات مختلف می باشند که تاکنون آثار ذیل به جامعه فرهنگ ارائه شده است:
۱.
موسوعة طبقات الفقهاء در ۱۷ مجلد که آنچه در این مجموعه مورد نظر واقع شده است.
۲.
معجم التراث الکلامی در ۵ جلد.
۳.
موسوعة الرجالیة (
معجم الرجال وسائل الشیعة)
۴.
معجم طبقات المتکلمین ، در ۵ جلد.
این مؤسسه به غیر از کتابخانه، دارای حروفچینی پیشرفته کامپیوتری (لاینوترونیک)، اتاقهای محققین، اتاقهای درس، سلف سرویس و اتاق اطلاع رسانی و تکثیر نیز می باشد.
از زمانی که پایه تأسیس رشته های تخصصی:
تبلیغ،
تفسیر و
کلام در
حوزه علمیه قم گذاشته شد، سرپرستی این رشته به عهده حضرت آیت الله سبحانی نهاده شد وایشان با کمال دلسوزی به سرپرستی دانشجویان و داوطلبان این رشته پرداخته است.
آموزش این رشته و تخصص آن در آن ۹ سال به طول می انجامد و ارزش علمی آن برابر دکترا است. دانشجویان پس از طی مراحلی برنامه فوق تخصصی دارند و سرانجام تدریس کتابهای فلسفی و کلامی را برعهده می گیرند.
نیز وسیله استاد، مجله علمی کلام اسلامی انتشار یافت که خود سرفصل جدیدی در مجلات علمی کشورمان به شمار می رود. هم اکنون ۶۲ شماره از این فصلنامه به چاپ رسیده است.
استاد معظم حضرت آیت الله سبحانی از دیرزمان به دفاع از باورهای عقیدتی
شیعه پرداخته و در این راستا کتابهای فراوانی را به نگارش درآورده است. وی اوّلین گام را با نگاشتن کتاب "تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن" در نقد کتاب "تفسیر آیات مشکله قرآن" برداشت و پس از آن با احساس ضرورت، به نقد کتاب محرَّف و مشوَّه "۲۳ سال" پرداخت . در سالهای بعد برای روشن ساخن
عقاید شیعه برای غیر شیعیان و تفهیم علمی آن برای دیگران به نوشتن کتابهایی پیرامون مسئله
امامت،
خلافت پیامبر،
بداء،
توسل،
شفاعت،
رجعت،
امامان دوازده گانه، مجموعه
اعتقادات شیعه، شخصیتهای شیعی و نقش فرهنگ شیعی در پیشبرد
تمدن اسلامی و تاریخ تشیع پرداخت و الحق در این راستا به خوبی از عهده برآمده است.
از آن روز که نغمه شوم
وهابیت در سرزمین اسلامی
حجاز طنین افکند و پیروان متحجّر وخشک سرِآن به حمله و سرکوب دیگر
مذاهب اسلامی پرداختند، عده بسیاری از دانشمندان بزرگ
مسلمان به نقد و رد این آیین پوشالی پرداختند و به خوبی از عهده برآمدند. یکی از آنان که در سالیان اخیر به مبارزه ای پیگیر با
عقاید خرافی آنان پرداخته و کتابهایش موج جدیدی از بیدارگری اسلامی را در کشورهای مسلمان ایجاد نموده، حضرت آیت الله جعفر سبحانی است. ایشان با تألیف کتابهایی نظیر:
الوهابیة فی المیزان، آیین وهابیت،
التوحید والشرک فی القرآن الکریم، الشفاعة و مفهومها، التوسل، خرافات و ترهات این دسته بی منطق را روشن ساخته و بسیاری را از خطر گمراهی بازداشته و سبب هدایت گروه بیشماری از جوانان متدین (به خصوص در مغرب و سودان) گردیده و موجب صیانت آنان از فرو افتادن به دامان وهابیت شده است (که این امر از تقدیرنامه هایی که برای استاد فرستاده شده، هویدا است).
حضرت آیت الله جعفر سبحانی به دانشمندان وعالمان راستین
شیعه عشق میورزد و از خدمات دینی آنان تجلیل و تکریم بسیار می نماید. ایشان از هنگام تأسیس مجله"مکتب اسلام" (به سال ۱۳۳۸ش) تاکنون به شرح حال دانشمندانی که بدرود حیات می گویند، پرداخته است، که اگر تمام آن مقالات در مجموعه ای گردآوری شود خودکتابی بزرگ خواهد شد.
نیز ایشان برای هر یک از عالمانی که از دنیا می روند
نماز لیلة الدفن می خواند ، خود را مقيّد به شرکت در
تشییع جنازه ایشان می داند و آنان را در ثواب قرائت و
ختم قرآن هر ماهه خویش شریک می گرداند.
ایشان از سر ترویج علم و دانش بر بسیاری از کتابهای معاصران و پیشینیان خود مقدمه نگاشته و برخی از کتابهایش مانند: تهذیب الاصول را به بعضی از عالمان اهدا نموده، و بر دهها کتاب که از سوی نویسندگان جوان حوزه علمیه نگاشته شده، تقریظ نوشته است. کتابخانه ارزشمند خویش را برای استفاده دیگر محققان و مؤلفان، وقف
مؤسسه امام صادق علیه السَّلام نموده و ساعتها وقت خود را در اختیار آنان می نهد و هم به هنگام نقل ونقد گفتار عالمان در درس خویش از آنان با احترام بسیار یاد می کند و با فروتنی به ردّسخن ایشان می پردازد.
استاد آیت الله سبحانی به عنوان یکی از چهره های شاخص اندیشمند
حوزه علمیه قم در قسمتی از کنگره های علمی داخلی و بیشتر مجامع علمی خارجی شرکت جسته و در تمام آنها به ایراد سخنرانی و ارائه مقاله پرداخته است. ایشان به عنوان رئیس کنفرانس علوم و مفاهیم
قرآن برگزیده شده و در کنگره هایی مانند:
کنگره جهانی امام رضا علیه السَّلام (۴بار)،
کنفرانس وحدت اسلامی(۷بار)،
کنفرانس تقریب مذاهب،
کنگره جهانی شیخ مفید،
کنگره نهج البلاغه،
کنگره جهانی شیخ انصاری، سمینار بزرگداشت
علامه طباطبایی (در
تبریز و
کازرون) ، سمینار نماز و کنفرانس اسلام و مسائل پزشکی وغیره در
ایران شرکت فعّال داشته است.
او در بسیاری از کنگره ها (که شرکت کنندگان عرب زبان در آن بسیارند) مقید است به عربی فصیح سخن گوید و پیوسته تذکر می دهد که یک دانشمند اسلامی باید بر زبان عربی تسلّط کافی داشته باشد، هم درست بنویسد و هم صحیح بخواند و سخن گوید. وی در نگارش عربی می کوشد که مانند دیگر
ادیبان عرب قلم زند و در این راه رنج بسیار بر خود می پسندد و مطالعه آثار ادیبان معاصر عرب را در یکی از کارهای همیشگی خود قرار داده است و لذا بیشتر کتابهایش در لبنان تجدید چاپ شده و در سطح کشورهای عربی منتشر شده و مورد استقبال اندیشمندان عرب قرار گرفته است.
استاد معظم حضرت آیت الله سبحانی در طول سالیان دراز تدریس، تربیت شاگردان بسیار، بزرگداشت شعایر دینی، سخنرانی در مجامع فرهنگی، نگارش مقالات متعدد در مجلات معتبر علمی، مصاحبه های فراوان، تبلیغ ارزشهای مذهبی، بنیاد مؤسسات تحقییقاتی و تأسیس مجلات علمی، به تألیفات بسیار در زمینه های مختلف دینی همچون:
تفسیر،
حدیث،
فقه،
اصول،
کلام،
تاریخ،
فلسفه،
ملل ونحل،
رجال،
درایه،
علوم ادبی، دفاع از ساحت
تشیع، نقد
وهابیت و موضوعات دیگر نگاشته است، که ما مهمترین آنها را به ترتیب موضوعی فهرست می کنیم:
۱.
تفسیر سوره رعد به نام قرآن واسرار آفرینش.
۲.
تفسیر سوره فرقان به نام سیمای انسان کامل در قرآن.
۳.
تفسیر سوره توبه.
۴.
تفسیر سوره منافقون به نام دوست نماها.
۵.
تفسیر سوره حدید به نام قرآن و معارف عقلی.
۶.
تفسیر سوره حجرات به نام سیستم اخلاقی اسلام.
۷.
تفسیر سوره لقمان به نام مربی نمونه.
• ۱.منشور جاوید قرآن(۱۴ جلد):
ج۱: مبارزه با فساد جنسی، حمایت از یتیم، عدالت در گفتار، ابعاد قسط و عدل، بعد جهانی جامعه، شکر و سپاس، اسراف و تبذیر، تعصب، زبان در قرآن، قلب و فؤاد، قانونمندی جامعه و تاریخ، سنت های تغییر ناپذیر.
ج۲: مبانی توحید از دیدگاه قرآن.
ج۳: جهاد، هجرت، حق و باطل، اخلاص، نور و ظلمت، عوامل گمراهی، نعمت های جاویدان، وجدان، امید و ترس، روح، تأویل، عمل صالح، نسل صالح، خدافراموشی، وسوسه های شیطان در تدبیر پیامبران، محکم و متشابه، راسخان در علم، تأویل در مقابل تنزیل، قرآن و یاران پیامبر.
ج۴: نفاق و سرگذشت منافقان، شناخت انسان.
ج۵: دلایل عصمت پیامبر اسلام، مقامات پیامبران و ولایت تکوینی آنان، امام در قرآن وعصمت ایشان.
ج۶: زندگانی پیامبر اکرم صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم در قرآن (از ولادت تا بنیان
مسجد قبا و
تغییر قبله).
ج۷: زندگانی پیامبر اکرم صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم در قرآن (از هجرت تا وفات).
ج۸: شفاعت، توبه، احباط و تکفیر، آگاهی سوم.
ج۹: جهان برزخ، تجسم اعمال، معاد جسمانی و روحانی، کیفرها و پاداشها.
ج۱۰: پیامبران در قرآن.
ج۱۱و۱۲: داستان پیامبران.
ج۱۳و۱۴: تحلیل زندگانی پیامبران در قرآن.
•۲. مفاهیم القرآن(۱۰جلد):
ج۱: معالم التوحید فی القران الکریم(مسائل مربوط به شرک و توحید).
ج۲: حکومت اسلامی، برنامه ها و ویژگیها(نگارش: استاد جعفر الهادی). این کتاب تحت عنوان مبانی حکومت اسلامی توسط آقای داود الهامی به فارسی ترجمه شده است.
ج۳: رسالت جهانی، امی بودن، خاتمیت و زندگی پیامبر اکرم صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم در قرآن.
ج۴:اجر رسالت، معجزات و کرامات و شفاعت پیامبر اکرم صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم در قرآن.
ج۵: عصمت پیامبران و امامان ، عدالت صحابه و اطاعت سلطان جائر در قرآن.
ج۶: اسماء و صفات الهی.
ج۷: شخصیت و زندگی پیامبر اکرم صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم.
ج۸: معاد در قرآن .
ج۹: امثال و اقسام در قرآن.
ج۱۰: عدل در قرآن.
• ۳. اصالت روح از نظر قرآن.
• ۴. التوحید و الشرک فی القرآن الکریم
• ۵. شورا در قرآن و نهج البلاغه.
• ۶. احمد موعود انجیل
• ۷. مکتب وحی (مفهوم
امی بودن پیامبر صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم).
• ۸. خاتمیت از نظر قرآن وحدیث و عقل. ترجمه:
رضا استادی.
• ۱. مرزهای اعجاز: ترجمه بخشی از
تفسیر البیان مرحوم
آیت الله خوئی.
• ۲. برهان رسالت (پیرامون قرآن و وجه اعجاز آن).
• ۱. شناخت صفات خدا.
• ۲. آشنایی با اصول اسلام.
• ۳. جهان بینی اسلامی (دیدگاه اسلام درباره هستی، دنیا، انسان در جهان).
• ۴. الهیات و معارف اسلامی:۱.خدا و نظام آفرینش، ۲. خدا و صفات جمال و جلال،۳. خدا و بیامبران، ۴. خدا و بیامبر اسلام ، ۵.خدا و امامت، ۶. خدا و معاد. نگارش و تنظیم: دانشمند معظم آقای استادی.
• ۵. نیروی معنوی پیامبران.
• ۶. رسالت جهانی پیامبران (نبوت عامه).
• ۷. فی ظل اُصول الإسلام (شامل بحثهای:
توحید،
شرک ،
بدعت،
شفاعت،
توسل،
زیارت،
حب اهل بیت، زندگی
انبیاء پس از
مرگ و امکان اتصال با آنان نگارش به قلم: استاد جعفر الهادی، الالهیات علی هدی الکتاب والسنّة و العقل (۴ جلد)، نگارش به قلم: حسن مکی عاملی).
• ۸. معاد انسان و جهان.
• ۹. راه خداشناسی.
• ۱۰. مصدر الوجود.
• ۱۱. جبر واختیار (نگارش: استاد علی ربانی گلپایگانی).
• ۱۲. حسن و قبح عقلی(نگارش :همو).
• ۱۳. توسل (به عربی ترجمه شده است).
• ۱۴. البداء فی الکتاب والسنة.
• ۱۵. آگاهی سوم(پیرامون
علم غیب ائمه اطهار علیهم السَّلام ).
•۱۶. رهبری امت.
• ۱۷. پیشوایی از نظر اسلام (
امامت و
خلافت).
• ۱۸. سرنوشت از دیدگاه قرآن و حدیث و عقل.
•۱۹. شفاعت از دیدگاه قرآن و حدیث و عقل.
• ۲۰. کاوشهایی پیرامون ولایت.
•۲۱. مفهوم العبادة فی الکتاب و السنة.
• ۲۲. رؤیة اللّه.
• ۲۳. الزیارة.
• ۱. اصول الفلسفة (ترجمه جلد اوّل درسهای استاد
علامه طباطبایی).
• ۲. فلسفه اسلامی و اصول دیالکتیک.
• ۳. نظریة المعرفة. نگارش: حسن مکی عاملی.
•۴. سرنوشت از دیدگاه علم و فلسفه.
• ۵. شناخت در فلسفه اسلامی.
• ۶. هستی شناسی در مکتب صدر المتألهین.
• ۷. تحلیلی از فلسفه مارکس.
• ۸. نیروی محرک تاریخ
• ۱. المواهب فی أحکام المکاسب.نگارش. آقای سیف اللّه یعقوبی.
• ۲. المختار فی أحکام الخیار.
• ۳. نظام الارث فی الشریعة الإسلامیة الغراء. نگارش. آقای سید محمد رضا پیغمبر پور.
• ۴. نظام الطلاق فی الشریعة الإسلامیة الغراء. نگارش :آقای سیف اللّه یعقوبی.
• ۵. نظام المضاربة فی الشریعة الغراء.
• ۶. نظام القضاء و الشهادة فی الشریعة الغراء(۲ جلد).
• ۷. کتاب الخمس.
• ۸. البلوغ و تلیه رسالة فی تأثیر الزمان و المکان.
• ۸. قاعدتان فقهیتان: لاضرر و رضا.نگارش: حسن مکی عاملی.
• ۹. الاعتصام بالکتاب و السنة(پیرامون :
مسح پاها در
وضو،
سجده بر زمین،
خمس در
کتاب و
سنت،
ازدواج موقت، گذاشتن دستها بر روی هم در
نماز،
سه طلاق در یک مجلس،
سوگند طلاق،
طلاق در
حیض و
نفاس،
عول و
تعصیب،
تقیه،
ارث مسلمان از کافر،
وصیت کمتر از ثلث، مصادر قانونگذاری نزد
شیعه امامیه).
• ۱۰. نظام النکاح فی الشریعة الإسلامیة الغراء(۲جلد).
•۱۱. سبع مسائل (پیرامون ۷ مسئله فقهی اختلافی میان
شیعه و
سنی).
• ۱۲.حکم الأرجل فی الوضوء.
• ۱۳. الحج فی الشریعة الإسلامیة الغراء
• ۱۴. الزکاة فی الشریعة الإسلامیة الغراء(۲جلد)
• ۱۵. ضیاء الناظر فی أحکام صلاة المسافر.
• ۱۶. فقه الرضاع.
• ۱۷. أحکام السفر و آدابه.
• ۱.
تهذیب الاصول(۳جلد) ـ تقریرات درس اصول حضرت
امام خمینی قدَّس سرَّه.
• ۲. المحصول فی علم الأُصول(۴ جلد)ـ تقریرات درس اصول استاد سبحانی.نگارش: سیدمحمود جلالی مازندرانی.
• ۳. الرسائل الأربع
ملازمه حکم عقل وحکم شرع. نگارش به قلم: استاد.
التسامح فی أدلة السنن. نگارش به قلم: آقای علی اکبر کلانتری.
الاجتهاد فی أدلة السنن. نگارش به قلم: آقای علی اکبر کلانتری.
قاعدة لا ضرر. نگارش به قلم : شیخ علی حیدری.
• ۴. الموجز فی علم الأصول.
• ۵. الوسیط فی علم الأُصول(۲جلد)
• ۶. ارشاد العقول إلی علم الأُصول(۴ جلد).
• ۷. رسائل اصولیة.
• ۸. اصول الفقه المقارن.
• ۱. فروغ ابدیت (۲ جلد) : تجزیه و تحلیل کاملی از زندگانی
پیامبر اکرم صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم. این کتاب به عربی، اردو، انگلیسی، ترکی و اسپانیولی ترجمه شده و در سراسر جهان منتشر گردیده است.
• ۲. فروغ ولایت : تجزیه و تحلیل زندگی
امیر المؤمنین علی علیه السَّلام .
•۳. زندگانی امامان به زبان ساده (به عربی ترجمه شده است).
•۴. الأئمة الاثنی عشر.
• ۵. تاریخ اسلام.
• ۱. کلیات فی علم الرجال.
• ۱. اصول الحدیث وأحکامه
•۱. بحوث فی الملل و النحل(۸جلد)
ج۱: تاریخ
عقاید اهل الحدیث، حنابله و سلفیه.
ج۲: تاریخ امام اشعری، شخصیتها و
عقاید ایشان.
ج۳: ماتریدیه، مرجئه، جهمیه، کرامیه، ظاهریه و معتزله.
ج۴: زندگی ابن تیمیه و محمد بن عبد الوهاب
وعقاید وهابیها.
ج۵: تاریخ خوارج،
عقاید و مذاهب آنها.
ج۶: تاریخ تشیع،
عقاید و مذاهب آن.
ج۷: تاریخ زیدیه،
عقاید و شخصیتهای آن.
ج۸: اسماعیلیه، فطحیه، واقفیه، قرامطه، الدروز، النصریة.
• ۲. فرهنگ
عقاید و مذاهب اسلامی (۵ جلد).
• ۳. مع الشیعة
الإمامیة فی عقائدهم.
•۴. الشیعة فی موکب التاریخ.
• ۵. الشیعة وعلم الکلام عبر القرون الأربعة.
• ۶. آئین وهابیت (به اردو ترجمه شده است).
•۷. الوهابیة فی المیزان.
•۸. الأسماء الثلاثة: الإله و الربّ و العبادة.
• ۹. منشور
عقائد اماميّة، ترجمه به عربی و انگلیسی.
• ۱۰. اسماء وصفات.
• ۱۱. وهابیت مبانی فکری و کارنامه عملی.
• ۱. بازگشت به عصر ایمان
• ۲. رمز پیروزی مردان بزرگ
•۳. پرسشها و پاسخها.
• ۴. سیمای فرزانگان(۳جلد)
• ۵. رسائل و مقالات(۴جلد).
• ۱. شخصیتهای اسلامی شیعه (۲ جلد) .نگارش آقای
مهدی پیشوایی. این کتاب به عربی ترجمه شده است.
• ۲. زندگی بزرگان شیعه (در شماره های مختلف مجله مکتب اسلام).
پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیة الله العظمی جعفر سبحانی
