• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خزیمة بن ثابت انصاری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



خُزَیْمَة‌بن ثابِت، بن فاکِه ‌بن ثَعْلَبَة بن ساعده انصاری، از اصحاب برجسته پیامبر اسلام صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و از یاران مشهور حضرت علی علیه‌السلام بوده است.

فهرست مندرجات

۱ - نَسَب خُزَیْمَة‌بن ثابِت
۲ - خُزَیْمَة در عهد پیامبر اکرم
       ۲.۱ - سابقه مسلمانی خُزَیْمَة
       ۲.۲ - شهرت خُزَیْمَة‌بن ثابِت
              ۲.۲.۱ - منشاء اشتهار خُزَیْمَة‌بن ثابت
       ۲.۳ - سابقه جهاد خُزَیْمَة‌بن ثابِت
۳ - خُزَیْمَة در عهد امام علی
       ۳.۱ - مخالفت خُزَیْمَة با خلافت ابوبکر
       ۳.۲ - گواهی خُزَیْمَة به غدیر خم
       ۳.۳ - بیعت خُزَیْمَة با امیرالمومنین
       ۳.۴ - حضور خُزَیْمَة در جنگ جمل
       ۳.۵ - جایگاه خُزَیْمَة در نزد امام علی
       ۳.۶ - حضور خُزَیْمَة در جنگ صفین
              ۳.۶.۱ - شهادت خُزَیْمَة‌بن ثابِت
       ۳.۷ - روایت خُزَیْمَة در حق عمار
       ۳.۸ - فرمایش امیرالمومنین درمورد خزیمة
              ۳.۸.۱ - ثمره مدح امیرالمومنین درحق خزیمة
۴ - توطئه دشمنان درمورد سوابق خزیمة
       ۴.۱ - علت جعل شخصیت خزیمةبن ثابت
       ۴.۲ - بطلان تبلیغات ناشی از تعصب امویان
۵ - خزیمةبن ثابت در میدان نقل حدیث
       ۵.۱ - روایات خزیمة از پیامبراکرم
۶ - خزیمةبن ثابت در میدان ادب
       ۶.۱ - اشعار خزیمة در حمایت از امیرالمومنین
       ۶.۲ - محل قبر خزیمةبن ثابت
۷ - پانویس
۸ - منبع



او از اهالی مدینه، قبیله اوس و طایفه بنی خَطْمَه بود.
مادرش، کَبْشَة دختر اَوْس، از بنی ساعده بود
[۱] جمهرةالنسب، ابن‌کلبی، ص۶۴۲-۶۴۳.
[۳] تهذیب الاسماء و اللغات، محی‌الدین نووی، ج۱، ص۱۷۵.
.
کنیه خزیمه را ابوعمارة نوشته‌اند
[۴] الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
[۶] الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۸.
.




۲.۱ - سابقه مسلمانی خُزَیْمَة


او از نخستین مردم مدینه بود که به اسلام گروید و در سلک اصحاب خاص رسول اکرم درآمد
[۷] الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۸.
.
وی بت های بنی‌خَطْمَه را به دست خود شکست .

۲.۲ - شهرت خُزَیْمَة‌بن ثابِت


خزیمة بن ثابت به لقب « ذوالشهادتین » معروف است
[۹] جمهرةالنسب، ابن‌کلبی، ص۶۴۳.
، زیرا در جریان گواهی خواستن بر صحت یک داد و ستد، شهادت داد و رسول خدا شهادت او را به منزله شهادت دو شاهد عادل پذیرفت که ظاهرآ ناشی از ایمان استوار خزیمه به رسول خدا و اسلام بوده است
[۱۱] الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۸-۲۷۹.
.
این امر موجب موقعیتی بس ارزشمند برای خزیمه شد و مردم مدینه اعم از اوس و خزرج بدین امر افتخار می‌کردند.
مردم اوس می‌گفتند، کسی که پیامبر خدا شهادت او را به مثابه شهادت دو نفر قرار داد، از میان ماست
[۱۲] ذهبی، ج۲، ص۴۷۸.
[۱۳] الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۹.
.

۲.۲.۱ - منشاء اشتهار خُزَیْمَة‌بن ثابت


گواهی خزیمه درباره اسبی از پیامبر، به‌نام مُرْتَجِز، بود
[۱۴] المعارف، ابن‌قتیبه، ص۱۴۹.
که پیامبر آن را از یک اعرابی خرید، اما آن اعرابی معامله را انکار کرد و خزیمه به نفع رسول خدا شهادت داد.
پیامبر از او پرسید، چگونه شهادت می‌دهی، در حالی که تو همراه ما نبودی؟ خزیمه پاسخ داد، من می‌دانم که تو جز حق نمی‌گویی.
پس از آن، پیامبر فرمود هر که خزیمه به نفع یا بر ضد وی برای او شهادت دهد، او را بس است
[۱۸] البدء و التاریخ، مطهربن طاهر مقدسی، ج۵، ص۲۴-۲۵.
.

۲.۳ - سابقه جهاد خُزَیْمَة‌بن ثابِت


خزیمةبن ثابت از مسلمانانی بود که در غزوه بدر و جنگ ها و غزوات پس از آن شرکت کرد
[۲۰] الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
.
به روایتی، وی نخستین‌بار در غزوه احد حضور یافت
[۲۲] ذهبی، ج۲، ص۴۸۵.
[۲۳] الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۹.
، هر چند نویسندگان مَغازی نام وی را در شمار یاران پیامبر در غزوه احد یاد نکرده‌اند و گفته شده است که وی پس از غزوه احد در غزوات حضور یافت
[۲۵] تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۵۵۷.
.
در هنگام فتح مکه، خزیمةبن ثابت پرچم طایفه بنی خطمه را حمل می‌کرد
[۲۶] الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبرّ، ج۲، ص۴۴۸.
.
بنا بر گزارش اسناد خزیمةبن ثابت در جنگ موته (سال ۸) حضور یافت
[۲۸] ذهبی، ج۲، ص۴۸۵.
.



وی از جمله کسانی است که روایت کرده‌اند، علی علیه‌السلام در گرویدن به اسلام و پیامبر، بر تمامی اصحاب سبقت دارد.

۳.۱ - مخالفت خُزَیْمَة با خلافت ابوبکر


خزیمةبن ثابت، همچون برخی دیگر از اصحاب، پس از رحلت پیامبر به همراه اکثر بنی هاشم در امر خلافت به علی علیه‌السلام رجوع کرد و خلافت ابو بکر را نپذیرفت و در این‌باره با ابوبکر محاجه کرد.

۳.۲ - گواهی خُزَیْمَة به غدیر خم


خزیمه شهادت داد که پیامبر در روز غدیر خم فرمود، «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» و به ولایت و برادری و جانشینی علی علیه‌السلام گواهی داد
[۲۹] تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، ج۲، ص۱۷۹.
.

۳.۳ - بیعت خُزَیْمَة با امیرالمومنین


پس از قتل عثمان (سال ۳۵) که مردم مدینه با علی علیه‌السلام بیعت کردند، خزیمةبن ثابت نیز با آن حضرت بیعت نمود .

۳.۴ - حضور خُزَیْمَة در جنگ جمل


در جنگ جمل (سال ۳۶)، خزیمةبن ثابت از بزرگان انصار بود که برای یاری علی علیه‌السلام اعلام آمادگی کرد و برای جنگ با پیمان شکنان، همراه امام از مدینه عازم بصره شد
[۳۴] مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۱۰۳-۱۰۴.
.
وی در حالی که عمامه‌ای زرد و جامه‌ای سپید پوشیده و شمشیری بر کمر بسته و کمانی بر گردن نهاده بود، سوار بر اسبی وارد بصره شد و در پی او هزار سوار بودند
[۳۹] مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۱۰۴-۱۰۵.
.

۳.۵ - جایگاه خُزَیْمَة در نزد امام علی


خزیمه چنان نزد علی علیه‌السلام عزیز و گرامی بود که در جنگ جمل وقتی امام بر پسرش محمد حنفیه خشم گرفت، به خواهش خزیمةبن ثابت پرچم طلایه سپاه را از نو به او بازگرداند
[۴۰] مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۱۱۲-۱۱۳.
.
بعداً خزیمةبن ثابت همراه علی‌علیه‌السلام به کوفه رفت و پیوسته با او بود .

۳.۶ - حضور خُزَیْمَة در جنگ صفین


خزیمه در جنگ صفّین از بزرگان سپاه امام بود.
وی که در آن هنگام پیری ریش سفید بود، با ایمان به حقانیت امام علی، سرسختانه با سپاهیان معاویه جنگید و از فریب کاری معاویه سستی به خود راه نداد
[۴۲] ذهبی، ج۲، ص۴۸۵.
[۴۳] امین، ج۶، ص۳۱۹.
.

۳.۶.۱ - شهادت خُزَیْمَة‌بن ثابِت


در جنگ صفّین، پس از آنکه عمار بن یاسر به شهادت رسید، خزیمةبن ثابت به چادر خویش رفت، غسل کرد و سپس به میدان جنگ آمد و چندان نبرد کرد تا به شهادت رسید .
شهادت خزیمةبن ثابت در سال ۳۷
[۴۸] الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
، در مرحله‌ای از جنگ صفّین روی داد که آتش پیکار بسیار شدید شد و به «یَوم وَقعة الخمیس» معروف گشته است .

۳.۷ - روایت خُزَیْمَة در حق عمار


خزیمةبن ثابت از پیامبر روایت کرده است که، عمار بن یاسر به دست گروهی ستمکار کشته خواهد شد
[۵۱] الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
[۵۲] تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۹.
.

۳.۸ - فرمایش امیرالمومنین درمورد خزیمة


امام علی علیه‌السلام خزیمة بن ثابت را جزو شهدای صفّین و از برادران خویش یاد کرده که تا آخر بر راه حق پایدار ماندند
[۵۴] نهج‌البلاغة، علی‌بن ابی‌طالب، امام اول، خطبه ۱۸۲، ص۱۹۲
.

۳.۸.۱ - ثمره مدح امیرالمومنین درحق خزیمة


بنابراین با توجه به روایات پیشین، اینکه خزیمةبن ثابت در جنگ جمل و در جنگ صفّین تا قبل از شهادت عمار یاسر جنگ نمی‌کرده است
[۵۷] الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
[۵۹] تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، ج۳، ص۳۲۵.
، صحت ندارد
[۶۰] تستری، ج۴، ص۱۷۳.
[۶۱] امین، ج۶، ص۳۱۸.
.




۴.۱ - علت جعل شخصیت خزیمةبن ثابت


برخی راویان گفته‌اند که خزیمةبن ثابت در زمان عثمان درگذشت و آن کسی که در صفّین حضور داشت، فرد دیگری همنام او بود
[۶۲] تاریخ الامم والملوک، طبری، ج۴، ص۴۴۷.
[۶۳] تاریخ مدینة دمشق، ابن‌عساکر، ج۱۶، ص۳۷۱-۳۷۲.
، اما شهادت خزیمةبن ثابت در صفّین طبق روایات عام و خاص، متواتر است و انکار شهادت خزیمه در صفّین، در واقع تلاشی از سوی معاندان برای بیان این مطلب است که مجاهدان بدر علی علیه‌السلام را در صفّین یاری نکرده‌اند
[۶۴] تستری، ج۴، ص۱۷۲.
.

۴.۲ - بطلان تبلیغات ناشی از تعصب امویان


به علاوه، غالب مورخان همچون خطیب بغدادی و ابن ابی الحدید، گفته‌اند ذوالشهادتین همان خزیمةبن ثابت است و با استناد به کتب انساب، در میان انصار هیچ مرد دیگری به نام خزیمةبن ثابت نبوده است، این نظر که خزیمه فردی غیر از ذوالشهادتین است، در حقیقت ناشی از تعصبهای برخاسته از تبلیغات امویان است
[۶۶] الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۸۰.
[۶۷] امین، ج۶، ص۳۱۷-۳۱۸.
.



خزیمةبن ثابت در زمره راویان حدیث و از ثقات است و مستقیمآ از رسول خدا صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم نقل حدیث کرده است
[۷۰] اُسْد الغابة فى معرفة الصحابة، ابن‌اثير، ج۲، ص۱۳۳.
.
کسانی نیز از خزیمةبن ثابت روایت کرده‌اند که بعضی از آنها عبارت‌اند از فرزندش عُمارة، جابر بن عبداللّه انصاری، عمارة بن عثمان بن حنیف، عمرو بن میمون، ابراهیم بن سعد بن ابی وقاص، ابو عبد اللّه جَدَلی، عبد الله بن یزید خطمی و عطاء بن یَسار
[۷۱] تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۵۵۶.
.

۵.۱ - روایات خزیمة از پیامبراکرم


از خزیمةبن ثابت ۳۸ حدیث از رسول خدا روایت شده که در مجامع حدیثی آمده است
[۷۲] تهذیب الاسماء و اللغات، محی‌الدین نووی، ج۱، ص۱۷۶.
.



خزیمةبن ثابت ذوق شاعری نیز داشت و اشعار بسیاری به او منسوب است.
بعضی او را در زمره شعرای شیعه برشمرده‌اند.

۶.۱ - اشعار خزیمة در حمایت از امیرالمومنین


خزیمه که در وقایعی چون سقیفه بنی ساعده، جمل و صفّین حاضر بوده، در تفضیل و ستایش امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام و حمایت از آن حضرت اشعار فراوانی سروده است .
دختر خزیمه نیز در رثای پدر مرثیه‌ای سروده است .

۶.۲ - محل قبر خزیمةبن ثابت


محل قبر خزیمةبن ثابت در صفّین ناشناخته است
[۸۲] الاشارات الی معرفة الزیارات، علی‌بن ابی بکر هروی، ص۶۲.
.

منابع :
(۱) شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۸۷-۱۳۸۵/ ۶۷-۱۹۶۵؛
(۲) اُسْد الغابة فی معرفة الصحابة، ابن اثیر، چاپ محمدابراهیم بنا و محمداحمد عاشور و محمود عبدالوهاب فاید، قاهره ۱۳۹۰-۱۳۹۳/۱۹۷۰-۱۹۷۳؛
(۳) الکامل فی التاریخ، ابن‌اثیر، ۱۳۸۵؛
(۴) امالی الصدوق، ابن بابویه، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛
(۵) الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن حجر عسقلانی، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۶) تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۷) الطبقات الکبری، ابن‌سعد، (بیروت)؛
(۸) مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، نجف ۱۳۷۶/۱۹۵۶؛
(۹) الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبد البر، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۱۰) تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۱۱) المعارف، ابن قتیبه، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹؛
(۱۲) جمهرة النسب، ابن کلبی، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶؛
(۱۳) امین؛
(۱۴) تستری؛
(۱۵) ذهبی؛
(۱۶) تاریخ الامم و الملوک، طبری، (بیروت)؛
(۱۷) رجال الطوسی، محمد بن حسن طوسی، چاپ جواد قیّومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛
(۱۸) نهج البلاغة، علی بن ابی طالب، امام اول، چاپ جعفر شهیدی، تهران ۱۳۷۰؛
(۱۹) اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی، محمد بن عمر کشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸؛
(۲۰) الکافی، کلینی؛
(۲۱) مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، (بیروت
(۲۲) الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، محمد بن محمد مفید، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۴۱۶/۱۳۷۴؛
(۲۳) البدء و التاریخ، مطهر بن طاهر مقدسی، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۹۱۶؛
(۲۴) وقعة صفّین، نصر بن مزاحم منقری، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲؛
(۲۵) تهذیب الاسماء و اللغات، محی الدین نووی، مصر، ادارة الصباعة المنیریة (افست تهران
(۲۶) الاشارات الی معرفة الزیارات، علی بن ابی بکر هروی، چاپ جانین سوردیل -طومین، دمشق ۱۹۵۳؛
(۲۷) تاریخ الیعقوبی، یعقوبی؛


 
۱. جمهرةالنسب، ابن‌کلبی، ص۶۴۲-۶۴۳.
۲. اُسْد الغابة فى معرفة الصحابة، ابن‌اثير، ج۲، ص۱۱۴.    
۳. تهذیب الاسماء و اللغات، محی‌الدین نووی، ج۱، ص۱۷۵.
۴. الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
۵. اُسْد الغابة فى معرفة الصحابة، ابن‌اثير، ج۲، ص۱۱۴.    
۶. الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۸.
۷. الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۸.
۸. اُسْد الغابة فى معرفة الصحابة، ابن‌اثير، ج۲، ص۱۱۴.    
۹. جمهرةالنسب، ابن‌کلبی، ص۶۴۳.
۱۰. اُسْد الغابة فى معرفة الصحابة، ابن‌اثير، ج۲، ص۱۳۳.    
۱۱. الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۸-۲۷۹.
۱۲. ذهبی، ج۲، ص۴۷۸.
۱۳. الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۹.
۱۴. المعارف، ابن‌قتیبه، ص۱۴۹.
۱۵. الکامل فی‌التاریخ، ابن‌اثیر، ج۲، ص۳۱۴.    
۱۶. الطبقات الکبری، ابن‌سعد، ج۴، ص۳۷۸-۳۷۹.    
۱۷. الکافی، کلینی، ج۷، ص۴۰۱.    
۱۸. البدء و التاریخ، مطهربن طاهر مقدسی، ج۵، ص۲۴-۲۵.
۱۹. اُسْد الغابة فى معرفة الصحابة، ابن‌اثير، ج۲، ص۱۱۴.    
۲۰. الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
۲۱. اُسْد الغابة فى معرفة الصحابة، ابن‌اثير، ج۲، ص۱۱۴.    
۲۲. ذهبی، ج۲، ص۴۸۵.
۲۳. الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۹.
۲۴. اُسْد الغابة فى معرفة الصحابة، ابن‌اثير، ج۲، ص۱۱۴.    
۲۵. تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۵۵۷.
۲۶. الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبرّ، ج۲، ص۴۴۸.
۲۷. تاریخ مدینة دمشق، ابن‌عساکر، ج۱۶، ص۳۵۹.    
۲۸. ذهبی، ج۲، ص۴۸۵.
۲۹. تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، ج۲، ص۱۷۹.
۳۰. امالی‌الصدوق، ابن‌بابویه، ص۱۰۷.    
۳۱. اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی، محمد بن عمر کشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، ج۱، ص۱۶۸.    
۳۲. اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی، محمد بن عمر کشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، ج۱، ص۲۴۶.    
۳۳. الطبقات الکبری، ابن‌سعد، ج۳، ص۳۱.    
۳۴. مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۱۰۳-۱۰۴.
۳۵. الکامل فی‌التاریخ، ابن‌اثیر، ج۳، ص۲۲۱.    
۳۶. الجمل و النصرة لسیدالعترة فی حرب البصرة، محمدبن محمد مفید، ص۲۱.    
۳۷. الجمل و النصرة لسیدالعترة فی حرب البصرة، محمدبن محمد مفید، ص۲۵.    
۳۸. الجمل و النصرة لسیدالعترة فی حرب البصرة، محمدبن محمد مفید، ص۵۱.    
۳۹. مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۱۰۴-۱۰۵.
۴۰. مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۱۱۲-۱۱۳.
۴۱. الطبقات الکبری، ابن‌سعد، ج۶، ص۵۱.    
۴۲. ذهبی، ج۲، ص۴۸۵.
۴۳. امین، ج۶، ص۳۱۹.
۴۴. الطبقات الکبری، ابن‌سعد، ج۳، ص۳۲.    
۴۵. الطبقات الکبری، ابن‌سعد، ج۳، ص۲۶۳.    
۴۶. اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی، محمد بن عمر کشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، ج۱، ص۲۶۷.    
۴۷. تاریخ مدینة دمشق، ابن‌عساکر، ج۱۶، ص۳۷۰.    
۴۸. الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
۴۹. وقعة صفّین، نصربن مزاحم منقری، ص۳۶۲-۳۶۳.    
۵۰. الطبقات الکبری، ابن‌سعد، ج۳، ص۲۵۹.    
۵۱. الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
۵۲. تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۹.
۵۳. اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی، محمد بن عمر کشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، ج۱، ص۲۶۸.    
۵۴. نهج‌البلاغة، علی‌بن ابی‌طالب، امام اول، خطبه ۱۸۲، ص۱۹۲
۵۵. شرح نهج‌البلاغة، ابن ابی‌الحدید، ج۱۰، ص۹۹.    
۵۶. الطبقات الکبری، ابن‌سعد، ج۳، ص۲۵۹.    
۵۷. الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
۵۸. الکامل فی‌التاریخ، ابن‌اثیر، ج۳، ص۲۲۱.    
۵۹. تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، ج۳، ص۳۲۵.
۶۰. تستری، ج۴، ص۱۷۳.
۶۱. امین، ج۶، ص۳۱۸.
۶۲. تاریخ الامم والملوک، طبری، ج۴، ص۴۴۷.
۶۳. تاریخ مدینة دمشق، ابن‌عساکر، ج۱۶، ص۳۷۱-۳۷۲.
۶۴. تستری، ج۴، ص۱۷۲.
۶۵. شرح نهج‌البلاغة، ابن ابی‌الحدید، ج۱۰، ص۱۰۹.    
۶۶. الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۸۰.
۶۷. امین، ج۶، ص۳۱۷-۳۱۸.
۶۸. تاریخ مدینة دمشق، ابن‌عساکر، ج۱۶، ص۳۵۸.    
۶۹. تاریخ مدینة دمشق، ابن‌عساکر، ج۱۶، ص۳۶۶.    
۷۰. اُسْد الغابة فى معرفة الصحابة، ابن‌اثير، ج۲، ص۱۳۳.
۷۱. تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۵۵۶.
۷۲. تهذیب الاسماء و اللغات، محی‌الدین نووی، ج۱، ص۱۷۶.
۷۳. وقعة صفّین، نصربن مزاحم منقری، ص۳۹۸.    
۷۴. مناقب آل ابی‌طالب، ابن‌شهرآشوب، ج۲، ص۲۱۱.    
۷۵. مناقب آل ابی‌طالب، ابن‌شهرآشوب، ج۲، ص۳۲۰.    
۷۶. مناقب آل ابی‌طالب، ابن‌شهرآشوب، ج۲، ص۳۴۵.    
۷۷. مناقب آل ابی‌طالب، ابن‌شهرآشوب، ج۲، ص۳۶۲.    
۷۸. مناقب آل ابی‌طالب، ابن‌شهرآشوب، ج۲، ص۳۷۵-۳۷۶.    
۷۹. شرح نهج‌البلاغة، ابن ابی‌الحدید، ج۱، ص۱۴۵-۱۴۶.    
۸۰. شرح نهج‌البلاغة، ابن ابی‌الحدید، ج۱۳، ص۲۳۱.    
۸۱. وقعة صفّین، نصربن مزاحم منقری، ص۳۶۵-۳۶۶.    
۸۲. الاشارات الی معرفة الزیارات، علی‌بن ابی بکر هروی، ص۶۲.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خزیمة بن ثابت»، شماره۵۹۴۶.    



جعبه ابزار