مختلف الشیعة
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مختلف الشیعة
فی احکام الشریعة مؤلف شیخ جمال الدین ابو منصور حسن بن یوسف بن مطهر حلی اسدی، معروف به
علامۀ حلی رئیس
علمای شیعه (م ۷۲۶ ق).
این کتاب از کتب مطول علاّمه می باشد که در آن، موارد اختلاف بین اقوال
علمای شیعه و ادله هر کدام را بیان داشته است. علامه در این باره می گوید: «مختلف الشیعه
فی الاحکام الشریعه، ذکرنا فیه خلاف علمائنا خاصه و حجه کل شخص و الترجیح لما نصیر الیه».
کتاب مختلف دارای چند ویژگی است:
۱. این کتاب یک دوره
فقه کامل از
طهارت تا
دیات می باشد؛ زیرا بسیاری از کتب مطوّل علامه در
فقه کامل نیست و تمام
ابواب فقهی ذکر نشده است؛
۲. این کتاب حاوی
فتاوی ابن جنید و
ابن عقیل با ذکر ادله آنها است. این
فتاوی فقط در این کتاب ذکر شده اند و کسانی که بعد از علامه
فتاوی آن دو را بیان داشتند، از مختلف نقل کرده اند. و همچنین
فتاوی بعد از
صدوق و
فتاوی برخی از
علمای شیعه منحصر در این کتاب است؛
۳. ویژگی دیگر این کتاب این است که علامه آن را بعد از فراغ از تألیف کتب دیگر نوشته است.
کتاب مختلف الشیعة از معروفترین و معتبرترین آثار
فقهی قدماء و از مشهورترین آثار
فقهی علامۀ حلی است.
این کتاب بر خلاف سایر کتب
فقهی مفصل علامه یک دوره کامل
فقه مقارنه‌ای و استدلالی از طهارت تا دیات را در بر دارد.
به دلیل جایگاه والا و ویژۀ این کتاب و سبک خاص و مضمون و محتوای عمیق آن، از زمان نگارش، مدار کتب استدلالی و از کتب اساسی و بنیادین
فقهی بوده است.
این کتاب دائرة المعارف فتاوای مختلف در
فقه شیعه می‌باشد و علاوه بر
مباحث رجالی و اصولی به اساسی‌ترین مبانی و نظریات
فقهی مورد نیاز یک
فقیه اشاره شده است.
کثرت و تنوع آثار و تالیفات بجای مانده از علامۀ حلی خصیصه‌ای است که وی را از سایر علماء و بزرگان متمایز نموده و وی را حلقۀ واسطه بین قدماء و متاخرین قرار داده است.
سه کتاب «
منتهی المطلب فی تحقیق المذهب»، «
تذکرة الفقهاء» و «
مختلف الشیعة فی احکام الشریعة» گنجینه‌های گران بهایی هستند که نشان از گستردگی و عمق
فقاهت وی دارند.
این سه کتاب هر کدام سبک‌های خاصی از
فقه مقارنه‌ای را در بر دارند.
کتاب «منتهی المطلب»
فقه مقارنه‌ای در سطح وسیع و فراگیر در خارج از
مذهب امامیه همراه با اشاره به فتاوای علمای امامیه می‌باشد.
«تذکرة الفقهاء»
فقه مقارنه‌ای در سطح محدود و معین در خارج از مذهب امامیه می‌باشد.
کتاب «مختلف الشیعة» صرفا به آرای
فقهای شیعه تا عصر مؤلف نظر داشته و به بررسی و تحدید فروعات
فقهی مورد اختلاف آنان پرداخته است.
این کتاب
فقهی مفصل، از کتب نادر
فقهی مؤلف است که نظریات
فقهای امامیه را در تمام ابواب
فقه در بر دارد.
علامۀ حلی در کتاب الخلاصة دربارۀ مختلف الشیعۀ می‌نویسد: ذکرنا فیه خلاف علمائنا خاصة و حجة کل شخص و الترجیح لما یصیر الیه.
به دلیل همین خصیصه بسیاری از فتاوا و نظریات
فقهایی همچون
ابن جنید،
ابن ابی عقیل و پدر شیخ صدوق که در سایر کتب
فقهی دیده نمی‌شود در این کتاب مطرح شده‌اند.
بنا به نسخه‌ای که در دار الکتب الوطنیة در
تبریز با شمارۀ ۳، ۱۲۵۷ موجود است قسمتی از این کتاب در سال ۶۹۷ ق پایان یافته است.
بنابراین با توجه به تاریخ این نسخه، شروع تالیف کتاب قبل از سال ۶۹۷ بوده است. اما بنا به آنچه در
الذریعة ذکر شده است قسمت‌های هفتگانۀ کتاب بین سال‌های ۶۹۹ تا ۷۰۸ ق، حدود ۱۰ سال تالیف شده است، به این ترتیب که:
قسمت اول آن در سال ۶۹۹ ق
قسمت دوم در سال ۷۰۰ ق
قسمت سوم در سال ۷۰۲ ق
قسمت چهارم در سال ۷۰۶ ق
قسمت هفتم در سال ۷۰۸ پایان یافته است.
(الذریعة ۲۰، ۲۱۸ تا ۲۲۱، مختلف الشیعة، چاپ مرکز
الابحاث و الدراسات الاسلامیة، مقدمۀ ناشر).
از تاریخ اتمام قسمت پنجم و ششم اطلاعی در دست نیست ولی به احتمال قوی بین سال‌های ۷۰۶ تا ۷۰۸ ق پایان یافته‌اند.
در الذریعة تاریخ اولین چاپ آن را ۱۳۲۳ ق ذکر نموده است.
تاریخ چاپ جلد اول و دوم کتاب موجود مشخص نیست. جلد سوم در سال ۱۴۱۳ ق و جلد ۵ و ۶ در سال ۱۴۱۵ ق چاپ شده است.
تحقیق و تصحیح کتاب توسط گروه تحقیق مؤسسۀ نشر اسلامی تابع
جامعۀ مدرسین انجام گرفته است.
در الذریعة به نسخه‌های متعددی اشاره شده که عبارتند از:
۱- چند نسخه به خط شیخ وشاح بن محمد بن عتیبه که بعضی از نسخه‌ها در زمان زندگانی علامۀ حلی در بین سال‌های ۷۱۷ ق تا ۷۲۶ ق و بعضی نیز بعد از وفات وی در سال‌های ۷۲۸ ق نوشته شده است.
این نسخه‌ها متعلق به کتابخانۀ شیخ محمد جواد جزائری در
نجف اشرف و کتابخانه علامه سید مهدی آل حیدر کاظمی در کاظمیه و کتابخانۀ
آستان قدس رضوی در مشهد مقدس می‌باشد.
۲- نسخۀ کتاب‌های موقوفۀ شیخ عبد الحسین تهرانی در کربلا به خط فضل الله بن محمد مربوط به سال ۹۷۴ ق که احتمالا نویسندۀ آن از شاگردان ملا احمد مقدس اردبیلی است.
۳- نسخۀ کتابخانۀ میرزا باقر شهید زاده در تهران به خط وشاح بن علی بن محمود بن موسی مربوط به سال ۷۲۴ ق.
۴- نسخۀ کتابخانۀ سید محمد یزدی در اصفهان تا آخر کتاب الصلاة مربوط به سال ۷۷۴ ق.
در مقدمۀ کتاب ارشاد الاذهان به ۷ نسخه اشاره شده که عبارتند از:
۱- نسخۀ دار الکتب الوطنیة در تبریز با شمارۀ ۱۲۶۱ که در سال ۶۹۷ ق نوشته شده و در فهرست آن با شمارۀ ۳، ۱۲۵۷ مشخص شده است.
۲- نسخۀ کتابخانۀ فخر الدین نصیری در تهران که در سال ۷۰۲ ق به خط ابراهیم بن یوسف استرآبادی نوشته شده و از نسخۀ اصلی که به خط مصنف بوده است نسخه برداری شده و پس از خواندن در نزد مؤلف، علامۀ حلی آن را اجازه داده است.
۳- نسخۀ کتابخانۀ
دانشگاه تهران که شامل کتاب‌های زکاة، خمس، صوم و قسمتی از حج است این نسخه به خط مؤلف در سال ۷۰۰ نوشته شده و شمارۀ آن ۷۰۷ می‌باشد.
۴- نسخۀ کتابخانۀ
امام رضا علیه‌السّلام با شمارۀ ۷۹۲۳ که در سال ۷۰۱ ق نوشته شده است.
۵- نسخۀ دیگری از کتابخانۀ امام رضا علیه‌السّلام که در سال ۷۰۸ ق نوشته شده است.
۶- نسخۀ کتابخانۀ
مجلس شورای اسلامی به خط محمد بن ابو طالب شاگرد مؤلف که در سال ۷۰۴ ق نوشته شده است.
۷- نسخۀ کتابخانۀ آیة الله العظمی
نجفی مرعشی به خط جعفر بن حسین استرآبادی مربوط به سال ۷۰۵ ق که با شمارۀ ۱۰۵۲ مشخص شده است.
در چاپ کتاب موجود از ۷ نسخه استفاده شده که عبارتند از:
۱- نسخۀ متعلق به کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با شمارۀ ۳۵۰۵، از اول کتاب طهارت تا آخر امر به معروف و نهی از منکر که با رمز (م ۱) مشخص شده است.
۲- نسخۀ دیگر متعلق به کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با شمارۀ ۴۲۲۵، از اول طهارت تا آخر کتاب دیون که با رمز (م ۲) مشخص شده است.
۳- نسخۀ دیگر از کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با شمارۀ ۴۲۳۵ که با رمز (م ۳) مشخص شده است.
۴- نسخۀ کتابخانۀ ملی ملک در تهران تابع کتابخانۀ امام رضا علیه‌السّلام در
مشهد با شمارۀ ۲۰۸۲ که با رمز (ق) مشخص شده است.
۵- نسخۀ دیگر متعلق به کتابخانۀ ملی ملک در تهران با شمارۀ ۲۱۹۸ که با رمز (ق ۲) مشخص شده است.
۶- نسخۀ کتابخانۀ فخر الدین نصیری در تهران به خط ابراهیم بن یوسف استرآبادی مربوط به سال ۷۰۲ ق که مورد تایید مؤلف واقع شده و غالبا به این نسخه اعتماد شده است و با رمز (ن) مشخص شده است.
۷- نسخۀ چاپ شده با حواشی آن.
علامۀ حلی
مباحث کتاب را در ۷ قسمت کلی و ۱۸ کتاب تقسیم نموده که عبارتند از:
قسمت اول،
طهارة و
صلاة.
قسمت دوم،
زکاة،
خمس،
صوم و قسمتی از
حج تا
مبحث طواف و
سعی.
قسمت سوم، بقیۀ کتاب حج و
جهاد.
قسمت چهارم،
اجاره،
عطایا و توابع آن و قسمتی از
نکاح تا
مبحث صداق.
قسمت پنجم، بقیۀ نکاح،
عتق و توابع آن،
ایمان و توابع آن.
قسمت ششم،
صید و
ذبائح و توابع آن،
قضاء و
شهادات،
میراث.
قسمت هفتم،
حدود،
قصاص و
دیات.
مباحث موجود در بین کتاب‌های طهارت تا اجاره و توابع آن در ۶ جلد جمع آوری شده که به ترتیب عبارتند از:
- جلد اول، کتاب طهارت.
- جلد دوم، قسمتی از کتاب صلاة.
- جلد سوم، بقیۀ کتاب صلاة و کتاب زکاة و کتاب صوم.
- جلد چهارم، کتاب حج و جهاد.
- جلد پنجم، کتاب
متاجر و قسمتی از کتاب دیون.
- جلد ششم، بقیۀ کتاب
دیون، کتاب‌های
امانات و
اجاره.
در ضمن جلدهای هفتم تا نهم مختلف الشیعة که بوسیلۀ مرکز نشر تابع مکتب الاعلام چاپ شده است این
مباحث وجود دارد.
- جلد هفتم، کتاب‌های نکاح، طلاق و توابع آن
- جلد هشتم، کتاب‌های عتق و توابع آن، ایمان و توابع آن، صید و توابع آن، قضاء و توابع آن.
- جلد نهم، کتاب‌های فرائض، حدود، قصاص و دیات.
کتاب نکاح شامل
مباحث محرمات،
عقد و اولیاء آن، صداق،
عیوب و
تدلیس،
نکاح متعه،
نکاح اماء و ممالیک، لواحق نکاح و نفقات می‌باشد.
کتاب طلاق و توابع آن شامل
مباحث طلاق، خلع، ظهار، ایلاء، لعان، عده.
کتاب عتق و توابع آن شامل
مباحث عتق، ولاء،
تدبیر،
مکاتبه،
استیلاد.
کتاب ایمان و توابع آن شامل ایمان،
نذر،
کفاره.
در ضمن کتاب صید و توابع آن
مباحث اطعمه و
اشربه ذکر شده است.
در ضمن کتاب قضاء، کتاب شهادات ذکر شده است.
در کتاب حدود
مباحث حد زنا،
حد لواط،
سحق،
قتاده،
شرب مسکر،
حد سرقت و
محاربه و
حد فریه مطرح شده است.
در کتاب قصاص
مباحث اقسام
قتل، آنچه با آن قتل ثابت می‌شود، اشتراک در جنایات و ضمان نفوس مطرح شده است.
در کتاب دیات،
دیۀ اعضاء، جراحات و دیه‌های آن مطرح شده است.
به دلیل اهمیت کتاب مختلف الشیعة و اسلوب و روش خاص آن علما و
فقهای عظام به آن توجه خاصی داشته‌اند و شروح و حواشی متعددی بر آن نوشته‌اند که عبارتند از:
۱-
حاشیۀ محقق کرکی شیخ نور الدین علی بن عبد العالی،
محقق کرکی (م ۹۴۰ ق)
۲-
حاشیۀ سلطان العلماء سید علاء الدین حسین بن رفیع الدین محمد مرعشی آملی، مشهور به
سلطان العلماء (م ۱۰۶۴ ق)
۳- ح
اشیۀ محقق داماد محقق امیر محمد باقر حسینی استرآبادی، مشهور به
داماد (م ۱۰۴۰ ق).
۴- میرزا عبدالله بن میرزا عیسی تبریزی اصفهانی (م ۱۱۳۰ ق).
۵- میر صدر الدین بن محمد باقر رضوی قمی.
۶- شیخ حسن بن شیخ زین الدین
شهید ثانی، صاحب معالم (م ۱۰۱۱ ق).
۷- شیخ محمد علی بن شیخ عباس بلاغی نجفی.
۸- شیخ محمد بن حسن،
سبط شهید ثانی (م ۱۰۳۰ ق).
۹- شیخ بهاء الدین محمد بن حسین حارثی عاملی (م ۱۰۳۱ ق).
۱۰- سید رفیع الدین محمد بن حیدر طباطبایی نائینی (م ۱۰۸۲ ق).
۱۱- ملا مراد بن علی خان تفریشی (م ۱۰۵۱ ق).
۱۲- منهاج الشریعة (مفتاح الشریعة)
فی شرح مختلف الشیعة تالیف سید فیض الله بن عبد القاهر حسینی تفریشی
کتاب مختلف الشیعة از نظر ویژگی‌های متعدد و تنوع در ابداعات و ابتکارات مجموعۀ کم نظیری است که به بعضی از این ویژگی‌ها اشاره می‌شود.
در این کتاب بسیاری از فتاوا و نظریات
فقهایی همچون ابن جنید، ابن ابی عقیل، پدر شیخ صدوق که در سایر کتب
فقهی دیده نمی‌شود، وجود دارد. به همین دلیل این کتاب به عنوان یکی از منابع کمیاب دستیابی به نظریات این بزرگان می‌باشد.
در الذریعة جمله‌ای از علامه را در ایضاح الاشتباه آورده است که این گونه می‌گوید: انا ذکرت خلافه و اقواله
فی کتب مختلف الشیعة لاحکام الشریعة.
ولی به دلیل نقل قول از ابن جنید صاحب الذریعة در مورد وی می‌نویسد: لکنه لاجل قوله بالقیاس ترک الاصحاب العمل بجمیع تصانیفه الکثیرة و استنساخها حتی ان
فی عصر العلامة لم یوجد منها غیر مختصرة.
علامۀ حلی خود نیز به همین مساله اذعان دارد و در کتاب طهارت می‌نویسد: لنا اجماع من الامامیة علی طهارته و خلاف ابن الجنید غیر معتد به، فان الشیخ رحمه الله لما ذکره
فی کتاب فهرست
الرجال و اثنی علیه قال: الا ان اصحابنا ترکوا خلافه لانه کان یقول بالقیاس.
در مقدمۀ مختلف الشیعة چاپ مرکز
الابحاث و الدراسات الاسلامیة در مورد مطالبی که از پدر شیخ صدوق در کتاب مختلف الشیعة ذکر شده، آمده است:
ان الآراء المنقولة کافة
فی هذا الکتاب و المنسوبة الی علی بن بابویه، موجودة بنصوصها و بمضامینها کاملة
فی کتاب
فقه الرضا و بناء علی هذا فمن المحتمل ان بعض العلماء الاجلاء من المحققین لما راو ذلک قالوا ان کتاب
فقه الرضا هو نفسه الرسالة الفقهیة لعلی بن بابویه و مهما کان فاثبات هذا الامر او نفیه له مجال آخر.
علاوه بر طرح
مباحث فقهی مفصل، وسعت
مباحث اصولی مطرح شده در کتاب از دیگر خصوصیات کتاب می‌باشد.
بکارگیری قواعد اصولی در نزد امامیه همچون
استصحاب، جمع بین ادله در تعارض آنان و نظائر آن و هم چنین رد قواعد اصولی عامه همچون قیاس و استصحاب در کتاب بسیار استفاده شده. به عنوان نمونه: الثالث: الرجوع الی حکم الاصل و تقریره ان قبل الشرع لا یوجب حکما فکذلک بعده لان الاصل بقاء ما کان علی ما کان، لانا نقول یستحیل تناقض الاخبار و لا یمکن اهمالها و لا العمل بها علی عمومها فلابد و ان یخصص کل واحد بصورة لا یتناولها الحکم الآخر و لیس ذلک الا علی ما قلنا و هو ینافی القیاس علی ان القیاس عندنا باطل، انه قیاس لا نقول به.
و در مواردی نیز به کتب اصولی ارجاع می‌دهد به عنوان نمونه: علی ما بیناه
فی نهایة الوصول الی علم الاصول.
در
بحث واجب موسع و مضیق: و تحریر
مباحث هذه المسالة خارج عن هذا الفن و قد ذکرنا
فی علم الاصول.
علاوه بر
مباحث اصولی و
فقهی مطرح شده، در سطح وسیعی
مباحث رجالی در کتاب ذکر شده است که به بعضی از آنها اشاره می‌شود.
فان عمار فطحی و سماعة واقفی،
فی طریقه موسی بن بکیر و هو واقفی، عثمان بن عیسی و هو واقفی، عمرو بن سعید و ان قیل عنه انه کان فطحیا الا انه ثقة.
با این حال گاهی مؤلف به دلیل اشتغالاتی که داشته است به صورت مبهم توثیق فردی را مطرح می‌کند مثلا در مورد اسماعیل بن رباح می‌نویسد: و لا یحضرنی الآن حاله، فان کان ثقة فهی صحیحة و یتعین العمل بمضمونها و الا فلا. و در جای دیگر: و
فی الطریق ایضا من لا یحضرنی الآن حاله.
ولی در مورد توثیق شیخ صدوق می‌نویسد: فلانه و ان کان مرسلا لکن الشیخ ابا جعفر بن بابویه من اکابر علمائنا و هو مشهور بالصدق و الثقة و
الفقه و الظاهرین حاله انه لا یرسل الا مع غلبة ظنه بصحة الروایة فحصل الظن بهذه الروایة فتعین العمل بها، خصوصا و قد اعتضدت بفتوی الاصحاب الا من شذ.
مؤلف در سطح بسیار وسیعی به استقراء نظریات و بررسی آنها پرداخته است و علاوه بر آن به کتب
فقهی متعددی نیز ارجاع داده است.
به عنوان نمونه از
قطب راوندی،
شیخ صدوق، پدر شیخ صدوق، ابن ادریس، ابن جنید، ابن ابی عقیل،
شیخ طوسی،
سید مرتضی،
شیخ مفید،
ابو الصلاح حلبی صاحب
الکافی،
ابن البراج صاحب
المهذب، ابن ادریس،
سلار بن عبد العزیز،
ابن زهره،
ابن حمزه، نظریاتی را نقل می‌کند.
اما در بین این بزرگان بیش از همه از شیخ طوسی و پس از وی سید مرتضی و شیخ مفید نظریاتی را مطرح می‌نماید اما مؤلف در موارد نادری به نظریات
محمد بن یعقوب کلینی یعنی در سه مورد متعرض شده است.
و اما کتاب‌هایی که در کتاب به آنها متعرض شده است عبارتند از:
کتاب احمدی،
مصابیح الانوار،
المقنع،
التبیان،
استقصاء الاعتبار فی تحریر معانی الاخبار،
المسائل الخلافیة سید مرتضی،
مدارک الاحکام،
الرسالة الغریة،
المسائل الحصریة،
المسائل الناصریة،
المبسوط،
النهایة،
الانتصار،
المصباح،
التهذیب،
الخلاف،
جمل العلم و العمل،
استبصار،
مسائل میافارقین،
من لا یحضره الفقیه،
المسائل المصریة الثالثة،
المسائل المصریة الثانیة.
البته مؤلف گاهی به بعضی از کتب خود مثل منتهی المطلب، التحریر، قواعد الاحکام، التلخیص، اشاره کرده است.
از نکات دیگر احترام فوق العادۀ وی به تالیفات بزرگان قبل از خود است که کم نظیر است.
در باب نماز استخاره: و مع ذلک فقد ذکره المفید
فی المقنعة و هو کتاب
فقه و فتوی... و ذکره الشیخ
فی التهذیب و هو اصل
الفقه و‌ای محصل اعظم من هذین و هل استفید
الفقه الا منهما.
جمع فیها (مختلف الشیعة) المسائل الخلافیة بین اصحابنا و حجة کل واحد و حجة ما یرجحه هو منها.
در جای دیگر: ذکر فیه (مختلف الشیعة) اختلاف علماء الشیعة خاصة
فی الاحکام الشرعیة و حجة کل واحد و ترجیح ما یختاره و هو
فی سبع مجلدات کتابی، فیه تمام ابواب
الفقه من الطهارة الی الدیات.
ذکرنا فیه خلاف علمائنا خاصة و حجة کل شخص و الترجیح لما نصیر الیه.
الاجازة: انه سبع مجلدات.
مختلف الشیعة
فی احکام الشریعة که فقط مسائل
فقهیۀ خلافیۀ شیعه را از اول
فقه تا آخر آن با ادلۀ هر یک از اقوال مختلف و رد و قبول آنها حاوی و در تهران چاپ شده است.
فالف من المطولات ثلاثة کتب لا یشبه واحد منها الآخر و هی المختلف ذکر فیه اقوال علماء الشیعة و خلافاتهم و حججهم و التذکرة ذکر فیها خلاف علماء غیر الشیعة و اقوالهم و حججهم و منتهی المطلب ذکر فیه جمیع مذاهب المسلمین.
در جای دیگر: و الحسن بن یوسف بن علی بن المطهر حلی المعروف بالعلامة علی الاطلاق صاحب المؤلفات المتنوعة
فی الفقه کالتذکرة الجامعة لاقوال
فقهاء اهل السنة و المختلف الجامع لاقوال
فقهاء الشیعة.
سبق
فی فقه الشریعة و الف فیه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فکانت محط انظار العلماء من عصره الی الیوم تدریسا و شرحا و تعلیقا، فمن المطولات المختلف، التذکرة، منتهی المطلب.
- الذریعة ۶، ۱۹۴- ۱۹۶، ۲۰، ۲۱۸- ۲۲۱
- ریاض العلماء ۱، ۳۵۸، ۳۹۰، ۳۷۲
- اعیان الشیعة ۵، ۳۹۶، ۴۰۳، ۴۰۴، ۱، ۱۴۵
- روضات الجنات ۲، ۲۷۱
- الکنی و الالقاب ۲، ۴۷۷
- طبقات اعلام الشیعة ۳، ۵۲
- فوائد رضویه ۲۶۰
- ریحانة الادب ۴، ۱۶۷- ۱۷۹
- بحار الانوار ج۱۰۷، ۵۲
این کتاب در ۹ جلد به زبان عربی، به وسیله انتشارات مؤسسه نشر الاسلامی، در
قم، به سال ۱۴۱۷ ق چاپ و منتشر شده است.
نرم افزار جامع اصول
الفقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
سایت اندیشه قم
