• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

پوشاندن صورت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


یکی از محرّمات مخصوص بانوان محرم در همه مذاهب فقهی پوشاندن صورت است.


پوشاندن صورت یکی از محرمات احرام شمرده شده و از آن با عناوینی چون تغطیة الوجه ،
[۱] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۳.    
[۲] کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۰۵.    
[۳] منتهی المطلب، العلامة الحلی، ج۱۲، ص۷۳.    
[۴] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۷.    
[۵] غنیة النزوع، ابن زهرة الحلبی، ص۱۵۹.    
[۶] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۸۵.    
[۷] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۷۹.    
تخمیر الوجه
[۸] الموطا، مالک بن انس، ج۱، ص۳۲۷.    
[۹] الام، الشافعی، ج۷، ص۲۵۵.    
و ستر الوجه
[۱۰] المجموع، النووی، ج۷، ص۲۵۰.    
[۱۱] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۹.    
[۱۲] مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۶، ص۳۵۱.    
تعبیر می‌شود. در باور فقیهان امامی و شافعی و حنبلی ، پوشاندن صورت از مسائل ویژه زنان احرام گزار است.
[۱۳] الام، الشافعی، ج۷، ص۲۵۵-۲۵۶.    
[۱۴] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴-۳۰۵.    
[۱۵] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۱، ص۱۱۴.    


در باور همه فقیهان امامی
[۱۶] منتهی المطلب، العلامة الحلی، ج۲، ص۷۹۰.    

[۱۷] مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۶، ص۳۳۲.    

[۱۸] کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۰۵.    
و اهل سنت ،
[۱۹] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۷.    
[۲۰] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
[۲۱] المجموع، النووی، ج۷، ص۲۵۰.    
پوشاندن صورت برای زن روا نیست. در باور برخی دیگر، این کار برای مرد نیز در حال احرام جایز نیست و به تعبیر دیگر، اسفار (آشکار کردن) صورت واجب است.
[۲۲] المهذب، ابن فهد الحلی، ج۲، ص۱۸۰.    
[۲۳] الدر المنضود، علی بن علی الفقعانی، ص۷۷.    
[۲۴] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۸۹.    
شماری از فقیهان این حکم را اجماعی
[۲۵] مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۶، ص۳۳۲.    
[۲۶] الاستذکار، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۲۸.    
[۲۷] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۷.    
[۲۸] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۸۹.    
و برخی آن را مطابق نظر همه فقیهان امامی و اهل سنت شمرده‌اند.
[۲۹] منتهی المطلب، العلامة الحلی، ج۱۲، ص۷۳.    


از جمله پشتوانه‌های فقیهان برای این حکم، روایاتی مانند «احرام المراة فی وجهها»
[۳۰] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۶.    
[۳۱] سنن الدارقطنی، الدارقطنی، ج۳، ص۳۶۳.    
[۳۲] السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۷۴.    
و احادیثی است که زنان احرام گزار را از پوشاندن صورت با نقاب نهی کرده‌اند.

[۳۳] سنن ابی داوود، السجستانی، ج۲، ص۱۶۶.    
[۳۴] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۴-۳۴۶.    
البته در برخی از این روایات
[۳۵] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۴.    
[۳۶] التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۷۴.    
تعبیر «کراهت» آمده که فقیهان یا مقصود از آن را حرمت شمرده‌اند
[۳۷] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۷۹.    
[۳۸] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۳.    
[۳۹] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۵، ص۱۳۲.    
و یا کراهت را ویژه نقابی دانسته‌اند که به صورت اسدال باشد.
[۴۰] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۲۹۸.    
اسدال بدین معنا است که پارچه‌ای با قدری فاصله در برابر صورت قرار گیرد، به گونه‌ای که با صورت تماس نداشته باشد. در برخی منابع فقهی و روایی امامیان
[۴۱] منتهی المطلب، العلامة الحلی، ج۱۲، ص۷۳-۷۵.    
و اهل سنت،
[۴۲] التمهید، ابن عبدالبر، ج۱۵، ص۱۰۷-۱۰۹.    
[۴۳] الاستذکار، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۲۸.    
[۴۴] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
دو روایت منقول از اسماء و عایشه که از پوشاندن صورت خود در حال احرام گزارش داده‌اند، بر اسدال حمل شده است.

یکی از اختلافات فقهی بین فقهای شیعه و اهل سنت در مورد پوشاندن صورت برای مردان و زنان محرم است ؛ باین بیان که فقهای اماميه معتقد اند؛ پوشاندن صورت براى مرد در حال احرام جایز است و آنرا حرام نمی‌داند ولی پوشاندن صورت را برای زنان حرام می‌داند؛ در عین حال معتقدند زنان می توانند براى رو گرفتن از نامحرم ، چادر يا جامه را كه به سر افكنده؛ پايين بيندازد.
[۴۵] مناسک حج با حواشى مراجع تقلید، محمودى، محمد رضا، ص۲۲۰.
برخی از مذاهب اهل سنت(شافعيه و حنابله) همانند شیعه فتوا می‌دهند،
[۴۶] حج و عمره در آینه فقه مقارن، مقدادى، محمد على، ص۲۱۲.
‌
[۴۷] الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت، جزيرى، عبد الرحمن، غروى، سيد محمد، ج‌۱، ص۸۳۵.
اما برخی دیگر(حنفيه و مالكيه)پوشاندن صورت براى مرد و زن را در حال احرام حرام می‌دانند.
[۴۸] حج و عمره در آینه فقه مقارن، مقدادى، محمد على، ص ۲۱۲.
و درباره پوشاندن صورت برای زنان می‌گویند: اگر بیگانه در حال نگاه كردن به او است و يا آن‌كه زن زيبا باشد؛ جائز است صورت خود را بپوشاند.
[۴۹] الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت، جزيرى، عبد الرحمن، غروى، سيد محمد، ج‌۱، ص۸۳۵ – ۸۳۶.


با توجه به این‌که اسلام برای حجاب خیلی ارزش قائل است ؛ چرا در حج زن نباید صورت خود را بپوشاند؟ پاسخ اجمالی این است که ؛ احکامی که در ارتباط با حجاب زن در نماز و غیر آن در روایات آمده است، با حرام بودن پوشاندن صورت زن در احرام حج منافاتی ندارد؛ زیرا در حج نیز زن لازم است خود را از نامحرم دور نگه داشته و خود را عامدانه در معرض دید نامحرم قرار ندهد.
[۵۰] صحیح البخاری، البخاری، ج۲، ص۲۱۵.    
اما دلیل لزوم نپوشاندن صورت در احرام حج را در امور دیگری باید جست‌وجو کرد که به برخی از آنها در روایات نیز اشاره شده است و برخی نیز استنباط شخصی افراد است؛ مانند این‌که انسان نباید بین خود و خدایش مانعی ایجاد نماید و یا لازم است در حج افراد شناخته شوند تا خدای ناخواسته تبهکاران با پوشش مخفی در فریضه حج اخلال ایجاد نکنند.
[۵۱] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۸.    
یا با این‌که پوشاندن صورت در حال احرام بر بانوان جایز نیست تا آزمایشى‌ باشد براى مردان که چقدر بر نفس امّاره تسلّط دارند؛ لذا مردان و زنان‌ باید سعى کنند از این امتحان درست بیرون آیند.از نگاهی دیگر یکى از ویژگی‌هاى حج، ترک آسایش‌طلبى و تحمل زحمت در راه دوست است. حج‌گزار براى نیل به لقاى الهى و قرب بارگاه او، باید بدن خود را به زحمت و سختى ‌انداخته و مشتاقانه دشواری‌ها را بپذیرد و هر چه پذیرش سختی‌ها بیشتر باشد، دل‌بریدن از دنیای مادى آسان‌تر خواهد شد.
در روایات نیز نرفتن زیر سایه و نپوشاندن صورت – چه برای مرد و چه برای زن - با این نگاه توجیه شده است:
۱. عبدالله بن مغیره از امام کاظم (ع) درباره سایه براى مُحرم پرسید. امام(ع) در پاسخ آن‌را حرام دانست.او گفت: من گرمایى هستم و گرما بر من طاقت‌فرسا است. آیا راه چاره‌اى براى من وجود دارد؟امام(ع) فرمود: «أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ الشَّمْسَ تَغْرُبُ بِذُنُوبِ الْمُحْرِمِینَ»؛
[۵۲] الکافی، کلینی، ج۴، ص۳۵۰.    
یعنی آیا نمی‌دانى که خورشید ، گناهان افرادی که محرم شده‌اند را محو می‌کند.
۲. امام باقر (ع) فرمود: «زن در حال احرام، نقاب و روبند نزند؛ زیرا احرام زن در صورت او و احرام مرد در سر او است».
[۵۳] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۷.    
[۵۴] الکافی، کلینی، ج۴، ص۳۴۶.    
[۵۵] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۸۰.    

۳. درباره حکمت باز بودن صورت زن، امام صادق (ع) به زنی فرمود: «فَإِنَّکِ إِنْ‌ تَنَقَّبْتِ‌ لَمْ‌ یَتَغَیَّرْ لَوْنُکِ»؛
[۵۶] الکافی، کلینی، ج۴، ص۳۴۴.    
همانا اگر تو نقاب و روبند بزنی رنگ صورتت تغییر نمی‌کند.بنابراین، راز و حکمت حرمت پوشش بخش‌هایی از بدن، از جمله صورت، در حال احرام، چشیدن سختی حالت احرام،
[۵۷] مصباح الهدی، محمد تقی الآملی، ج۱۲، ص۵۸۶.
دوری از آسایش طلبی و تن آسایی،
[۵۸] اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی، ج۲، ص۳۵۹.    
به ویژه با توجه به اهتمام و توجه ویژه زنان به حفظ پوست صورت خود و رنگ آن در برابر آفتاب و سرما
[۵۹] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۴.    
است. برخی برآنند که باز بودن روی زنان، آزمایشی برای مردان است که نگاه خود را از آنان فروبندند.
[۶۰] لوامع صاحبقرانی، محمد تقی المجلسی، ج۷، ص۵۷۱.


در باور فقیهان، نهی از پوشش صورت در حال احرام، شامل هر گونه پوشش اعم از لباس و غیر لباس
[۶۱] المجموع، النووی، ج۷، ص۲۵۰.    
[۶۲] حاشیة الدسوقی، الدسوقی، ج۲، ص۵۵.    
[۶۳] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۰.    
مانند پوشاندن صورت با گل و بادبزن یا فروبردن صورت در آب
[۶۴] غنیة النزوع، ابن زهرة الحلبی، ص۱۵۹.    
[۶۵] سداد العباد، حسین بن محمد آل عصفور، ص۲۹۸.
[۶۶] مناسک الحج، سیستانی، ص۱۳۲.    
[۶۷] مناسک حج، فاضل، ص۷۶.    
می شود. پشتوانه آن‌ها افزون بر اطلاق روایات و نیز تعلیل آن‌ها بر این حکم،
[۶۸] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۵-۳۴۶.    
[۶۹] سنن الدارقطنی، الدارقطنی، ج۳، ص۳۶۳.    
[۷۰] السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۷۴.    
روایاتی دیگر است که جز پوشاندن صورت با لباس و نقاب، از پوشاندن صورت با چیزهایی مانند بادبزن هم نهی کرده‌اند.
[۷۱] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۸۰.    
[۷۲] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۶.    
[۷۳] من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج۲، ص۳۴۲.    
همچنین به یکسانی حکم پوشش صورت با پوشش سر که در آن تفاوتی میان لباس و غیر لباس نیست، استناد شده است.
[۷۴] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۰.    
البته برخی از فقیهان حکم را تنها شامل لباس شمرده و این تعمیم را نپذیرفته‌اند.
[۷۵] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۶۰.    
[۷۶] ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری، ج۳، ص۶۰۳.    
در این که آیا حرمت پوشاندن صورت به پوشاندن همه آن اختصاص دارد یا پوشاندن بخشی از صورت را هم در بر می‌گیرد، دیدگاه‌ها متفاوت است.
[۷۷] مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۶، ص۳۵۱.    
بیشتر فقیهان امامی بر آنند که میان پوشاندن همه یا قسمتی از صورت تفاوت نیست.
[۷۸] مسالک الافهام، الشهید الثانی، ج۲، ص۲۶۴.    
[۷۹] کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۵۶۷.    
[۸۰] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۱.    
از جمله پشتوانه‌های آن‌ها، روایات نهی از پوشیدن نقاب
[۸۱] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۶.    
[۸۲] من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج۲، ص۳۴۲.    
است، حتی اگر بخشی از صورت را بپوشاند.
[۸۳] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۱.    
پشتوانه دیگر، یکسانی حکم پوشش صورت با پوشش سر است؛ یعنی فقیهان میان پوشش بخشی از سر یا همه آن تفاوتی باور ندارند.
[۸۴] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۰-۳۹۱.    
در برابر، برخی فقیهان محدوده پوشش حرام را همه صورت دانسته و به جواز پوشاندن بخشی از صورت حکم داده‌اند.
[۸۵] تعالیق مبسوطه، محمد اسحق الفیاض، ج۱۰، ص۲۴۸.
پشتوانه آن‌ها این سخن است که فهم عرفی از روایات دلالت گر بر حرمت، پوشاندن همه صورت، نه بخشی از آن است.
[۸۶] تعالیق مبسوطه، محمد اسحق الفیاض، ج۱۰، ص۲۴۸.
با این همه، برخی فقیهان پرهیز از پوشاندن بخشی از صورت را مقتضای احتیاط دانسته‌اند.
[۸۷] المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۳، ص۴۸۴.    
در باور عموم فقیهان اهل سنت، حکم ممنوعیت پوشاندن صورت، عام است و پوشاندن بخشی از آن را نیز در بر می‌گیرد.
[۸۸] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۳، ص۱۴۰.    
[۸۹] حاشیة رد المحتار، ابن عابدین، ج۲، ص۴۸۸.    
[۹۰] اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی، ج۲، ص۳۶۰.    

ƒ
در باور بیشینه نزدیک به تمام فقیهان امامی،
[۹۱] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۱، ص۱۱۴.    
[۹۲] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۵.    
[۹۳] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۵، ص۴۹۶.    
به استناد احادیث،
[۹۴] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۹.    
پوشاندن صورت برای مرد احرام گزار جایز است. تنها ابن ابی عقیل عمانی به پشتوانه روایت حلبی
[۹۵] التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۳۰۸.    
که پوشاندن صورت را موجب کفاره شمرده، آن را ممنوع دانسته است.
[۹۶] مختلف الشیعه، العلامة الحلی، ج۴، ص۱۷۱.    
[۹۷] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۵۶.    
در پاسخ به استدلال او گفته‌اند که وجوب کفاره با حرمت پوشاندن ملازمه ندارد. از این رو، شیخ طوسی در برخی آثار خود،
[۹۸] التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۳۰۸.    
پوشاندن صورت را برای مردان جایز دانسته و در عین حال، گزاردن کفاره را نیز لازم شمرده است.
[۹۹] شرح فروع الکافی، محمد هادی المازندرانی، ج۵، ص۲۸.    
[۱۰۰] مستند الشیعه، المحقق أحمد بن محمد مهدی النراقی، ج۱۲، ص۲۱.    
موافقان نظر مشهور، روایت حلبی را بر استحباب حمل کرده‌اند.
[۱۰۱] مختلف الشیعه، العلامة الحلی، ج۴، ص۱۷۱.    
[۱۰۲] شرح فروع الکافی، محمد هادی المازندرانی، ج۵، ص۲۸.    
[۱۰۳] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۸۸.    
برخی نیز پرداخت کفاره را بر پایه احتیاط دانسته‌اند.
[۱۰۴] ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری، ص۵۹۹.    
فقیهان شافعی
[۱۰۵] الام، الشافعی، ج۷، ص۲۵۵.    
[۱۰۶] المجموع، النووی، ج۷، ص۲۶۸.    
و حنبلی
[۱۰۷] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
به پشتوانه احادیث
[۱۰۸] سنن الدارقطنی، الدارقطنی، ج۳، ص۳۶۳.    
[۱۰۹] السنن الکبری، البیهق، ج۵، ص۷۳.    
به جواز پوشاندن صورت برای مرد احرام گزار باور دارند. فقیهان مالکی
[۱۱۰] الفواکه الدوانی علی رساله ابن ابی زید القیروانی، النفراوی، ج۱، ص۳۶۸.    
[۱۱۱] الثمر الدانی، الآبی الازهری، ص۳۸۲.    
و حنفی
[۱۱۲] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۷.    
[۱۱۳] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۸۵.    
[۱۱۴] البحر الرائق، ابونجیم المصری، ج۲، ص۳۴۹.    
پوشاندن صورت را برای مردان نیز جایز ندانسته‌اند. از جمله دلیل‌های آن‌ها به این موارد می‌توان اشاره کرد:
۱. روایتی از ابن عباس که حکایت گر نهی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از پوشاندن صورت مردی است که در حال احرام مرده بود.
[۱۱۵] صحیح مسلم، مسلم، ج۴، ص۲۱۲۹.    
[۱۱۶] سنن ابن ماجه، ابن ماجه، ج۲، ص۱۰۲۹.    
نیز به سخنی از ابن عمر استناد کرده‌اند که پوشاندن بالاتر از چانه بر مردان حرام است.
[۱۱۷] السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۵۴.
[۱۱۸] الاستذکار، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۲۹.    
[۱۱۹] المجموع، النووی، ج۷، ص۲۶۸.    

۲. قیاس این مساله به کاربرد بوی خوش که هم بر مردان و هم زنان احرام گزار حرام است.
[۱۲۰] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    

۳. پوشاندن صورت زن با وجود آن که چهره وی در معرض دید نامحرمان قرار می‌گیرد، جایز نیست. پس به طریق اولی، پوشاندن صورت مردان نیز جایز به شمار نمی‌آید.
[۱۲۱] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۷.    

فقیهان شافعی و حنبلی به این دلیل‌ها چنین پاسخ گفته‌اند: در روایت ابن عباس، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از پوشاندن صورت برای اطمینان از پوشیده نبودن سر احرام گزار نهی کرده؛ زیرا پوشاندن سر برای احرام گزار مرد حرام است. پس مقصود پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم حرمت پوشاندن صورت در حال احرام نبوده است. در باور برخی فقیهان، عبارت اصلی این روایت نهی از پوشاندن سر بوده و بعدها نهی از پوشش صورت به آن افزوده شده است. گفته ابن عمر نیز با عمل برخی از صحابیان که صورت خود را در حالت احرام می‌پوشاندند، معارض است. همچنین قیاس این مسئله به حکم حرمت کاربرد بوی خوش با حکم حرمت پوشیدن دستکش که در باور ابن قدامه تنها بر زنان حرام است، نقض می‌شود.
[۱۲۲] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
[۱۲۳] المجموع، النووی، ج۷، ص۲۶۸.    
فقیهان امامی
[۱۲۴] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۸۰.    
[۱۲۵] الروضة البهیه، الشهید الثانی، ج۲، ص۲۴۳.    
و شافعی
[۱۲۶] المجموع، النووی، ج۷، ص۲۶۴.    
[۱۲۷] الاقناع، الشربینی، ج۱، ص۲۶۰.    
[۱۲۸] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۱۷۸.    
و حنبلی
[۱۲۹] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۶.    
در باره خنثای مشکل (فردی که زن یا مرد بودن او حتی پس از آزمودن با امارات منصوص، مشخص نشود) گفته‌اند که وی یا باید به حکم زنان عمل کند یا مردان. یعنی می‌تواند در حال احرام، یا صورت و یا سر خود را بپوشاند و در این صورت کفاره ندارد؛ ولی نمی‌تواند هم صورت و هم سر خود را بپوشاند و اگر چنین کند، باید کفاره دهد. فقیهان حنفی و مالکی حرمت پوشاندن صورت را هم شامل مردان و هم زنان دانسته‌اند و در نتیجه، خنثی را نیز مشمول آن شمرده‌اند.
[۱۳۰] المدونة الکبری، مالک بن انس، ج۱، ص۴۶۳.    


[۱۳۱] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۴.    

[۱۳۲] الفواکه الدوانی، احمد بن غنیم النفراوی، ج۱، ص۳۶۸.    

ƒ
در فقه امامی و اهل سنت، پاره‌ای موارد از حکم عام حرمت پوشاندن صورت بر احرام گزار استثنا شده و در این موارد، پوشاندن صورت جایز است:

۸.۱ - محرم میت

به باور فقیهان حنفی،
[۱۳۳] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۱، ص۳۰۸.    
[۱۳۴] الجوهر النقی، الماردینی، ج۳، ص۳۹۲.    
مالکی
[۱۳۵] شرح مختصر خلیل، محمد بن یوسف، ج۲، ص۱۲۷.    
[۱۳۶] فقه العبادات، کوکب عبید، ج۱، ص۲۵۴.    
و مشهور فقیهان امامی،
[۱۳۷] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۱، ص۳۸۲.    
[۱۳۸] ذکری، الشهید الاول، ج۱، ص۳۱۸.    
[۱۳۹] جواهر الکلام، النجفی، ج۴، ص۱۸۳.    
به پشتوانه احادیث،
[۱۴۰] سنن الترمذی، الترمذی، ج۲، ص۲۱۴.
[۱۴۱] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۶۸.    
[۱۴۲] التهذیب، الطوسی، ج۱، ص۳۳۰.    
پوشاندن صورت هنگام تکفین کسی که در حال احرام مرده، جایز است. در برابر، فقیهان شافعی
[۱۴۳] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۱۰۸.    
[۱۴۴] اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی، ج۲، ص۱۲۹.    
و حنبلی
[۱۴۵] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۲، ص۴۰۷.    
[۱۴۶] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۲، ص۳۴۰.    
[۱۴۷] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۹۸.    
در باره زن؛ و اندکی از امامیان
[۱۴۸] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۱، ص۳۸۱.    
[۱۴۹] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۳، ص۴۳۱-۴۳۲.    
در باره زن و مرد، به پشتوانه روایاتی دیگر
[۱۵۰] صحیح مسلم، مسلم، ج۴، ص۲۱۲۹.    
[۱۵۱] سنن ابی داود، السجستانی، ج۲، ص۱۶۵.    
بر آنند که پوشاندن صورت کسی که در حال احرام مرده، جایز نیست.
[۱۵۲] البحر الرائق، ابونجیم المصری، ج۲، ص۱۸۹.    

‚

۸.۲ - هنگام خواب

به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث،
[۱۵۳] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۹.    
پوشاندن صورت هنگام خواب بر زن احرام گزار جایز است.
[۱۵۴] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۳.    
[۱۵۵] المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۳، ص۴۸۴.    
[۱۵۶] مناسک الحج، تبریزی، ص۱۲۹.    
برخی فقیهان حکم حرمت را تعمیم داده و شامل این حالت نیز دانسته‌اند.
[۱۵۷] دلیل الناسک، السید محسن الطباطبائی الحکیم، ص۱۶۷.    
[۱۵۸] احکام و آداب حج، محمد رضا گلپایگانی، ص۱۶۲.    
نیز به تصریح برخی فقیهان امامی، نهادن صورت بر بالش هنگام خواب جایز است. افزون بر دلالت برخی روایات بر جواز،
[۱۵۹] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۹.    
پیروان این دیدگاه بر آنند که این کار مصداق پوشاندن سر به شمار نمی‌رود.
[۱۶۰] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۶۰.    
در باور برخی فقیهان اهل سنت نیز پوشاندن صورت هنگام خواب برای احرام گزار ممنوع نیست.
[۱۶۱] شرح عمدة الفقه، ابن تیمیه، ج۳، ص۲۶۸.    
فقیهان حنفی و مالکی خوابیدن بر صورت را برای احرام گزار جایز دانسته و آن را مصداق پوشاندن نشمرده‌اند.
[۱۶۲] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۳، ص۱۴۷.    
[۱۶۳] حاشیة رد المحتار، ابن عابدین، ج۲، ص۴۸۸.    

‚

۸.۳ - پوشاندن با دست

فقیهان امامی دست نهادن بر صورت را برای زن احرام گزار جایز دانسته‌اند
[۱۶۴] کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۰۵.    
[۱۶۵] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۶۰.    
[۱۶۶] مناسک حج، فاضل، ص۷۶.    
؛ زیرا روایات نهی کننده از پوشاندن صورت، شامل این کار نمی‌شوند.
[۱۶۷] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۶۰.    
به باور فقیهان حنفی
[۱۶۸] الدر المختار، ابن عابدین، ج۲، ص۴۸۸.    
و مالکی
[۱۶۹] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۳، ص۱۴۱.    
و حنبلی
[۱۷۰] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
نیز نهادن دست بر بخشی از صورت، مانند بینی، جایز است.
‚

۸.۴ - موارد تزاحم

بنا بر این دیدگاه که پوشاندن بخشی از صورت هم مانند پوشش همه صورت برای احرام گزار حرام است، گاهی میان دو حکم الزامی تزاحم رخ می‌دهد؛ مانند تزاحم میان وجوب نپوشاندن صورت در حال احرام و وجوب پوشاندن بخشی از صورت به سببی دیگر، مثل اطمینان کامل از پوشیده بودن مو در نماز . در این گونه موارد، برخی از فقیهان امامی
[۱۷۱] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۷-۳۳۸.    
[۱۷۲] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۸۰.    
[۱۷۳] الروضة البهیه، الشهید الثانی، ج۲، ص۲۴۳.    
و اهل سنت
[۱۷۴] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
[۱۷۵] المجموع، النووی، ج۷، ص۲۶۲.    
بر آنند که پوشاندن بخشی از صورت بر زن واجب و با احتیاط سازگارتر است
[۱۷۶] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۵.    
[۱۷۷] ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری، ج۳، ص۶۰۲.    
؛ زیرا حفظ موی سر از دید نامحرم یا در حال نماز اهمیتی بیشتر دارد. از سوی دیگر، اگر در حال احرام تنها بخشی از صورت باز باشد، شعار احرام که پوشیده نبودن صورت است، تحقق یافته است.
[۱۷۸] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۵.    
[۱۷۹] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۱.    
در این حالت، شماری از فقیهان به تخییر باور دارند.
[۱۸۰] نجاة العباد، نجفی، ص۱۲۰.

‚

۸.۵ - اسدال

«اسدال» از ریشه «س ـ د ـ ل» به معنای رها کردن و آویزان کردن پوشاننده از بالا به پایین برای پوشاندن است.
[۱۸۱] الصحاح، الجوهری، ج۵، ص۱۷۲۸.    
[۱۸۲] معجم مقاییس اللغه، ابن فارس، ج۳، ص۱۴۹، «سدل».    
در کاربرد فقیهان، این واژه بیشتر به معنای آویزان کردن پارچه‌ای از بالای سر تا پایین صورت با فاصله برای پوشاندن آن است.
[۱۸۳] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۷۷.    
[۱۸۴] جامع المقاصد، الکرکی، ج۳، ص۱۸۶.    
برخی فقیهان امامی حد پایین این پوشاننده (سدل/سدل) را تا پایین بینی
[۱۸۵] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۱، ص۱۱۴.    
[۱۸۶] المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۳، ص۴۸۸.    
؛ بعضی تا برابر دهان
[۱۸۷] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۵، ص۱۳۰.    
[۱۸۸] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۴.    
؛ برخی تا چانه
[۱۸۹] العروة الوثقی (مع تعلیقات الفاضل)، سید محمد کاظم الطباطبائی، ج۲، ص۴۱۹.    
[۱۹۰] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۵، ص۱۳۱.    
[۱۹۱] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۴.    
[۱۹۲] المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۳، ص۴۸۸.    
؛ و بعضی دیگر در صورت سوار بودن فرد بر مرکب، تا برابر گلو می‌دانند.
[۱۹۳] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۶۱.    

[۱۹۴] مناسک الحج، فیاض، ص۱۲۶.    
پشتوانه این سخنان، روایات گوناگون است.
[۱۹۵] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۴.    
[۱۹۶] من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج۲، ص۳۴۲.    
[۱۹۷] التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۷۴.    
در باور همه فقیهان امامی
[۱۹۸] ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری، ج۳، ص۶۰۲.    
[۱۹۹] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۸.    
[۲۰۰] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۱.    
و اهل سنت
[۲۰۱] الام، الشافعی، ج۲، ص۱۶۲.    
[۲۰۲] بدایة المجتهد، ابن رشد الحفید، ج۲، ص۹۲.    
[۲۰۳] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۳.    
در مواردی مانند دور ماندن از نگاه نامحرمان، پوشاندن صورت برای زن احرام گزار به گونه اسدال، جایز و در باور برخی
[۲۰۴] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۴.    
واجب است. مستند فقیهان امامی، اجماع
[۲۰۵] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۳.    
[۲۰۶] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۴.    
[۲۰۷] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۶۰.    
و روایات معتبر
[۲۰۸] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۴.    
[۲۰۹] من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج۲، ص۳۴۲.    
[۲۱۰] التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۷۴.    
است. پشتوانه فقیهان اهل سنت، روایتی از عایشه است که در حال احرام، صورت خود را به گونه اسدال پوشاند.
[۲۱۱] سنن ابن ماجه، ابن ماجه، ج۲، ص۹۷۸.    
[۲۱۲] سنن الدارقطنی، الدارقطنی، ج۳، ص۳۶۴.    
فقیهان شافعی
[۲۱۳] المجموع، النووی، ج۷، ص۲۵۰.    
و حنفی
[۲۱۴] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۸۵.    
و برخی فقیهان امامی
[۲۱۵] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۲۰.    
[۲۱۶] الجامع للشرائع، یحیی بن سعید الحلی، ص۱۸۷.    
بر آنند که سدل نباید با صورت تماس یابد؛ ولی فقیهان حنبلی
[۲۱۷] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
[۲۱۸] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۴۴۷.    
و شماری دیگر از فقیهان امامی
[۲۱۹] مستند الشیعه، المحقق أحمد بن محمد مهدی النراقی، ج۱۲، ص۴۰.    
[۲۲۰] کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۰۶.    
[۲۲۱] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۵.    
به پشتوانه روایات، به این شرط باور ندارند. شماری از فقیهان معاصر امامی نیز رعایت این شرط را از باب احتیاط، لازم دانسته‌اند.
[۲۲۲] مناسک الحج، تبریزی، ص۱۲۹.    
[۲۲۳] مناسک حج، صافی، ص۶۵.    
فقیهان مالکی دو شرط دیگر را هم افزوده‌اند؛ یکی آن که پوشش صورت ضخیم نباشد و دیگر این که آن سدل، آزاد و بدون بند باشد.
[۲۲۴] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۳، ص۱۴۱.    
[۲۲۵] مختصر خلیل، خلیل بن إسحاق الجندی، ص۷۲.    


۸.۶ - زدن عینک

به باور فقیهان امامی، اگر عینک زن احرام گزار زینت به شمار نیاید یا به قصد آرایش به کار نرود، پوشش صورت به شمار نمی‌رود و استفاده از آن جایز است.
[۲۲۶] مناسک حج، خمینی، ص۸۳.    
[۲۲۷] احکام و آداب حج، محمد رضا گلپایگانی، ص۱۵۸.    
[۲۲۸] مناسک الحج، تبریزی، ص۱۲۱.    
اندکی از فقیهان معاصر امامی مطلق پوشش را برای زن احرام گزار حرام نمی‌دانند؛ بلکه به پشتوانه روایات، تنها پوشیدن نقاب را برای زن احرام گزار حرام شمرده‌اند.
[۲۲۹] فقه الصادق، سید محمد صادق روحانی، ج۱۱، ص۷۵-۸۰.    

[۲۳۰] مناسک الحج، فیاض، ص۱۲۶.    

ƒ
برخی از فقیهان امامی پوشاندن صورت را برای زن احرام گزار موجب کفاره نمی‌دانند.
[۲۳۱] مناسک حج، روحانی، ص۱۴۹.    
برخی فقیهان متاخر آن را از باب احتیاط لازم شمرده‌اند.
[۲۳۲] سند العروه، محمد سند البحرانی، ج۳، ص۲۰۲.
[۲۳۳] المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۳، ص۴۹۰.    
[۲۳۴] مناسک الحج، تبریزی، ص۱۳۰.    
برخی از فقیهان متقدم
[۲۳۵] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۲۰.    
[۲۳۶] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۷۹.    
مانند شیخ طوسی و شماری از فقیهان معاصر
[۲۳۷] استفتائات حج، صافی گلپایگانی، ص۱۲۲.
[۲۳۸] مناسک زائر، شبیری زنجانی، ص۸۲.
به وجوب کفاره باور دارند و آن را ذبح یک گوسفند دانسته‌اند. اندکی از فقیهان امامی بر آنند که احرام گزاری که از روی اختیار صورت خود را بپوشاند، باید برای هر روز یک گوسفند ذبح نماید. اما احرام گزاری که به این کار ناچار بوده، باید برای همه روزها یک گوسفند ذبح کند.
[۲۳۹] الکافی فی الفقه، ص۲۰۴.    
[۲۴۰] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۵، ص۴۹۸.    
[۲۴۱] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۷۹.    
این نظر را شماری از فقیهان بدون دلیل دانسته‌اند.
[۲۴۲] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۵، ص۴۹۸.    
[۲۴۳] المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۳، ص۴۹۰.    
ابن ابی عقیل و شیخ طوسی ، در برخی آثار خود، به پشتوانه حدیث حلبی
[۲۴۴] التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۳۰۸.    
که پوشاندن صورت را برای مرد محرم نیز ممنوع شمرده، به لزوم کفاره برای مرد در فرض پوشاندن صورت، باور دارند.
[۲۴۵] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۷۹.    
[۲۴۶] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۵۶.    
به باور فقیهان مالکی،
[۲۴۷] حاشیة العدوی، علی بن احمد الصمعیدی، ج۱، ص۵۵۴-۵۵۵.    
کفاره پوشاندن صورت برای مردان و زنان؛ و در باور فقیهان حنبلی
[۲۴۸] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۴۵۰.    
[۲۴۹] مطالب اولی النهی، مصطفی السیوطی الرحیبانی، ج۲، ص۳۲۶-۳۲۷.    
و شافعی،
[۲۵۰] الام، الشافعی، ج۲، ص۲۲۲.    

[۲۵۱] المجموع، النووی، ج۷، ص۲۴۷.    
[۲۵۲] المجموع، النووی، ج۷، ص۲۵۰.    
کفاره پوشاندن صورت برای زنان یکی از این سه به گونه واجب تخییری است: ۱) اطعام شش مسکین . ۲) سه روز روزه گرفتن. ۳) ذبح یک گوسفند و صدقه دادن آن. فقیهان حنفی در کفاره پوشش صورت برای مردان و زنان، باور دارند که اگر همه صورت یا یک چهارم از آن، یک روز یا یک شب پوشیده شود، کفاره آن ذبح یک گوسفند است. اگر کمتر از یک روز یا یک شب این مقدار پوشیده بماند یا بخش پوشیده شده کمتر از یک چهارم صورت باشد، کفاره آن صدقه دادن به فقیر است.
[۲۵۳] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۲۸.    
[۲۵۴] حاشیة رد المحتار، ابن عابدین، ج۲، ص۴۸۸.    


احکام و آداب حج: محمد رضا گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۳ق؛ الاستذکار: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.) ، به کوشش سالم عطاء و محمد معوض، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۰م؛ استفتائات حج (هزار مساله): صافی گلپایگانی، قم، انتشارات حضرت معصومه۳، ۱۴۲۲ق؛ اعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی (م. ۱۳۱۰ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛ الاقناع: الشربینی (م. ۹۷۷ق.) ، بیروت، دار المعرفه؛ الام: الشافعی (م ۲۰۴ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق؛ البحر الرائق: ابونجیم المصری (م. ۹۷۰ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ بدایة المجتهد: ابن رشد القرطبی (م. ۵۹۵ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. ۵۸۷ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق؛ تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق علیه‌السّلام ، ۱۴۲۰ق؛ تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۴ق؛ تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی: محمد اسحق الفیاض، قم، محلاتی، ۱۴۱۸ق؛ التمهید: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.) ، به کوشش مصطفی و محمد عبدالکبیر، وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق؛ تهذیب الاحکام: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛ الثمر الدانی: الآبی الازهری (م. ۱۳۳۰ق.) ، بیروت، المکتبة الثقافیه؛ الجامع للشرائع: یحیی بن سعید حلی، موسسة سید الشهداء العلمیه، قم؛ جامع المقاصد: الکرکی (م. ۹۴۰ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۱ق؛ جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ الجوهر النقی: الماردینی (م. ۷۵۰ق)، دار الفکر؛ حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م. ۱۲۳۰ق.) ، دار احیاء الکتب العربیه؛ حاشیة العدوی علی شرح کفایة الطالب الربانی: علی بن احمد الصمعیدی (م. ۱۱۸۹ق.) ، به کوشش البقاعی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م. ۱۲۵۲ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. ۱۱۸۶ق.) ، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش؛ الدر المختار: الحصکفی (م. ۱۰۸۸ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ الدر المنضود: علی بن علی الفقعانی (م. ۸۵۵ق.) ، به کوشش برکت، قم، مکتبة امام العصر [، ۱۴۱۸ق؛ الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. ۷۸۶ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق؛ دلیل الناسک: السید محسن الطباطبائی الحکیم (م. ۱۳۹۰ق.) ، به کوشش الطباطبائی، النجف، مدرسة دار الحکمه، ۱۴۱۶ق؛ ذخیرة المعاد: محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ق.) ، آل البیت: ؛ ذکری: الشهید الاول (م. ۷۸۶ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۹ق؛ رسالة ابن ابی زید: القیروانی (م. ۳۸۹ق.) ، به کوشش الازهری، بیروت، المکتبة الثقافیه؛ الروضة البهیة فی شرح اللمعه: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.) ، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق؛ سداد العباد: حسین بن محمد آل عصفور (م. ۱۲۱۶ق.) ، به کوشش آل عصفور، قم، محلاتی، ۱۴۲۱ق؛ سند العروه: محمد سند البحرانی، به کوشش ماجد آل عصفور، بیروت، مؤسسة‌ام القری، ۱۴۲۳ق؛ سنن ابن ماجه: ابن ماجه (م. ۲۷۵ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق؛ سنن ابی داود: السجستانی (م. ۲۷۵ق.) ، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛ سنن الترمذی: الترمذی (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق؛ سنن الدارقطنی: الدارقطنی (م. ۳۸۵ق.) ، به کوشش مجدی الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق؛ السنن الکبری: البیهقی (م. ۴۵۸ق.) ، بیروت، دار الفکر؛ شرح عمدة الفقه: ابن تیمیه (م. ۷۲۸ق.) ، به کوشش العطیشان، ریاض، مکتبة العبیکان، ۱۴۱۳ق؛ شرح فروع الکافی: محمد هادی المازندرانی (م. ۱۱۲۰ق.) ، به کوشش محمودی و درایتی، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۹ق؛ شرح مختصر الخلیل: محمد بن عبدالله الخرشی (م. ۱۱۰۱ق.) ، بیروت، دار الفکر؛ الصحاح: الجوهری (م. ۳۹۳ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق؛ صحیح البخاری: البخاری (م. ۲۵۶ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛ صحیح مسلم: مسلم (م. ۲۶۱ق.) ، بیروت، دار الفکر؛ العروة الوثقی مع تعلیقات الفاضل: سید محمد کاظم الطباطبائی (م. ۱۳۳۷ق.) ، به کوشش واثقی و دیگران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار: ؛ غنیة النزوع: ابن زهرة الحلبی (م. ۵۸۵ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق علیه‌السّلام ، ۱۴۱۷ق؛ فتح الوهاب: زکریا بن محمد الانصاری (م. ۹۳۶ق.) ، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ فقه الصادق علیه‌السّلام : سید محمد صادق روحانی، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق؛ فقه العبادات علی المذهب المالکی: کوکب عبید، سوریا، مطبعة الانشاء، ۱۴۰۶ق؛ الفواکه الدوانی: احمد بن غنیم النفراوی (م. ۱۱۲۶ق.) ، به کوشش فرحات، الثقافة الدینیه؛ الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (م. ۴۴۷ق.) ، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین علیه‌السّلام ، ۱۴۰۳ق؛ الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ کشاف القناع: منصور البهوتی (م. ۱۰۵۱ق.) ، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م. ۱۲۲۷ق.) ، اصفهان، مهدوی؛ کشف اللثام: الفاضل الهندی (م. ۱۱۳۷ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ کفایة الاحکام (کفایة الفقه): محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ق.) ، اصفهان، مدرسة صدر مهدوی؛ لوامع صاحبقرانی: محمد تقی المجلسی (م. ۱۰۷۰ق.) ، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق؛ المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛ المبسوط: السرخسی (م. ۴۸۳ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (م. ۹۹۳ق.) ، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، دار الفکر؛ مختصر خلیل: محمد بن یوسف (م. ۸۹۷ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ مختلف الشیعه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛ مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. ۱۰۰۹ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۰ق؛ المدونة الکبری: مالک بن انس (م. ۱۷۹ق.) ، مصر، مطبعة السعاده؛ مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.) ، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ مستند الشیعه: احمد النراقی (م. ۱۲۴۵ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۵ق؛ مصباح الهدی: محمد تقی الآملی (م. ۱۳۹۱ق.) ، تهران، ناشر: مؤلف، ۱۳۸۰ق؛ مطالب اولی النهی: مصطفی السیوطی الرحیبانی (م. ۱۲۴۳ق.) ، دمشق، المکتب الاسلامی، ۱۹۶۱م؛ المعتمد فی شرح المناسک: محاضرات الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) ، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق؛ معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (م. ۳۹۵ق.) ، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق؛ المغنی: عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛ مناسک الحج: السید علی السیستانی، قم، شهید، ۱۴۱۳ق؛ مناسک الحج: جواد التبریزی، قم، دار الصدیقة الشهیده، ۱۴۱۵ق؛ مناسک حج: امام خمینی (م. ۱۴۰۹ق.) ؛ مناسک حج: سید محمد صادق حسینی روحانی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۷ش؛ مناسک حج: فاضل لنکرانی، قم، امیر قلم؛ مناسک حج: لطف الله صافی، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۶ق؛ مناسک حج: محمد فیاض کابلی، قم، دفتر فیاض کابلی، ۱۴۲۶ق؛ مناسک زائر: شبیری زنجانی، قم، شهاب الدین، ۱۴۲۷ق؛ منتهی المطلب: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق؛ مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. ۹۵۴ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ الموطا: مالک بن انس (م. ۱۷۹ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق؛ المهذب البارع: ابن فهد الحلی (م. ۸۴۱ق.) ، به کوشش العراقی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۰۷-۱۴۱۳ق؛ نجاة العباد: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش رضوی و دیگران، ۱۳۱۸ق.

۱. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۳.    
۲. ↑ کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۰۵.    
۳. ↑ منتهی المطلب، العلامة الحلی، ج۱۲، ص۷۳.    
۴. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۷.    
۵. ↑ غنیة النزوع، ابن زهرة الحلبی، ص۱۵۹.    
۶. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۸۵.    
۷. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۷۹.    
۸. ↑ الموطا، مالک بن انس، ج۱، ص۳۲۷.    
۹. ↑ الام، الشافعی، ج۷، ص۲۵۵.    
۱۰. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۲۵۰.    
۱۱. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۹.    
۱۲. ↑ مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۶، ص۳۵۱.    
۱۳. ↑ الام، الشافعی، ج۷، ص۲۵۵-۲۵۶.    
۱۴. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴-۳۰۵.    
۱۵. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۱، ص۱۱۴.    
۱۶. ↑ منتهی المطلب، العلامة الحلی، ج۲، ص۷۹۰.    
۱۷. ↑ مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۶، ص۳۳۲.    
۱۸. ↑ کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۰۵.    
۱۹. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۷.    
۲۰. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
۲۱. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۲۵۰.    
۲۲. ↑ المهذب، ابن فهد الحلی، ج۲، ص۱۸۰.    
۲۳. ↑ الدر المنضود، علی بن علی الفقعانی، ص۷۷.    
۲۴. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۸۹.    
۲۵. ↑ مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۶، ص۳۳۲.    
۲۶. ↑ الاستذکار، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۲۸.    
۲۷. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۷.    
۲۸. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۸۹.    
۲۹. ↑ منتهی المطلب، العلامة الحلی، ج۱۲، ص۷۳.    
۳۰. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۶.    
۳۱. ↑ سنن الدارقطنی، الدارقطنی، ج۳، ص۳۶۳.    
۳۲. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۷۴.    
۳۳. ↑ سنن ابی داوود، السجستانی، ج۲، ص۱۶۶.    
۳۴. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۴-۳۴۶.    
۳۵. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۴.    
۳۶. ↑ التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۷۴.    
۳۷. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۷۹.    
۳۸. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۳.    
۳۹. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۵، ص۱۳۲.    
۴۰. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۲۹۸.    
۴۱. ↑ منتهی المطلب، العلامة الحلی، ج۱۲، ص۷۳-۷۵.    
۴۲. ↑ التمهید، ابن عبدالبر، ج۱۵، ص۱۰۷-۱۰۹.    
۴۳. ↑ الاستذکار، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۲۸.    
۴۴. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
۴۵. ↑ مناسک حج با حواشى مراجع تقلید، محمودى، محمد رضا، ص۲۲۰.
۴۶. ↑ حج و عمره در آینه فقه مقارن، مقدادى، محمد على، ص۲۱۲.
۴۷. ↑ الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت، جزيرى، عبد الرحمن، غروى، سيد محمد، ج‌۱، ص۸۳۵.
۴۸. ↑ حج و عمره در آینه فقه مقارن، مقدادى، محمد على، ص ۲۱۲.
۴۹. ↑ الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت، جزيرى، عبد الرحمن، غروى، سيد محمد، ج‌۱، ص۸۳۵ – ۸۳۶.
۵۰. ↑ صحیح البخاری، البخاری، ج۲، ص۲۱۵.    
۵۱. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۸.    
۵۲. ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۳۵۰.    
۵۳. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۷.    
۵۴. ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۳۴۶.    
۵۵. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۸۰.    
۵۶. ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۳۴۴.    
۵۷. ↑ مصباح الهدی، محمد تقی الآملی، ج۱۲، ص۵۸۶.
۵۸. ↑ اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی، ج۲، ص۳۵۹.    
۵۹. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۴.    
۶۰. ↑ لوامع صاحبقرانی، محمد تقی المجلسی، ج۷، ص۵۷۱.
۶۱. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۲۵۰.    
۶۲. ↑ حاشیة الدسوقی، الدسوقی، ج۲، ص۵۵.    
۶۳. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۰.    
۶۴. ↑ غنیة النزوع، ابن زهرة الحلبی، ص۱۵۹.    
۶۵. ↑ سداد العباد، حسین بن محمد آل عصفور، ص۲۹۸.
۶۶. ↑ مناسک الحج، سیستانی، ص۱۳۲.    
۶۷. ↑ مناسک حج، فاضل، ص۷۶.    
۶۸. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۵-۳۴۶.    
۶۹. ↑ سنن الدارقطنی، الدارقطنی، ج۳، ص۳۶۳.    
۷۰. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۷۴.    
۷۱. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۸۰.    
۷۲. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۶.    
۷۳. ↑ من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج۲، ص۳۴۲.    
۷۴. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۰.    
۷۵. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۶۰.    
۷۶. ↑ ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری، ج۳، ص۶۰۳.    
۷۷. ↑ مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۶، ص۳۵۱.    
۷۸. ↑ مسالک الافهام، الشهید الثانی، ج۲، ص۲۶۴.    
۷۹. ↑ کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۵۶۷.    
۸۰. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۱.    
۸۱. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۶.    
۸۲. ↑ من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج۲، ص۳۴۲.    
۸۳. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۱.    
۸۴. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۰-۳۹۱.    
۸۵. ↑ تعالیق مبسوطه، محمد اسحق الفیاض، ج۱۰، ص۲۴۸.
۸۶. ↑ تعالیق مبسوطه، محمد اسحق الفیاض، ج۱۰، ص۲۴۸.
۸۷. ↑ المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۳، ص۴۸۴.    
۸۸. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۳، ص۱۴۰.    
۸۹. ↑ حاشیة رد المحتار، ابن عابدین، ج۲، ص۴۸۸.    
۹۰. ↑ اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی، ج۲، ص۳۶۰.    
۹۱. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۱، ص۱۱۴.    
۹۲. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۵.    
۹۳. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۵، ص۴۹۶.    
۹۴. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۹.    
۹۵. ↑ التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۳۰۸.    
۹۶. ↑ مختلف الشیعه، العلامة الحلی، ج۴، ص۱۷۱.    
۹۷. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۵۶.    
۹۸. ↑ التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۳۰۸.    
۹۹. ↑ شرح فروع الکافی، محمد هادی المازندرانی، ج۵، ص۲۸.    
۱۰۰. ↑ مستند الشیعه، المحقق أحمد بن محمد مهدی النراقی، ج۱۲، ص۲۱.    
۱۰۱. ↑ مختلف الشیعه، العلامة الحلی، ج۴، ص۱۷۱.    
۱۰۲. ↑ شرح فروع الکافی، محمد هادی المازندرانی، ج۵، ص۲۸.    
۱۰۳. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۸۸.    
۱۰۴. ↑ ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری، ص۵۹۹.    
۱۰۵. ↑ الام، الشافعی، ج۷، ص۲۵۵.    
۱۰۶. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۲۶۸.    
۱۰۷. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
۱۰۸. ↑ سنن الدارقطنی، الدارقطنی، ج۳، ص۳۶۳.    
۱۰۹. ↑ السنن الکبری، البیهق، ج۵، ص۷۳.    
۱۱۰. ↑ الفواکه الدوانی علی رساله ابن ابی زید القیروانی، النفراوی، ج۱، ص۳۶۸.    
۱۱۱. ↑ الثمر الدانی، الآبی الازهری، ص۳۸۲.    
۱۱۲. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۷.    
۱۱۳. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۸۵.    
۱۱۴. ↑ البحر الرائق، ابونجیم المصری، ج۲، ص۳۴۹.    
۱۱۵. ↑ صحیح مسلم، مسلم، ج۴، ص۲۱۲۹.    
۱۱۶. ↑ سنن ابن ماجه، ابن ماجه، ج۲، ص۱۰۲۹.    
۱۱۷. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۵۴.
۱۱۸. ↑ الاستذکار، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۲۹.    
۱۱۹. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۲۶۸.    
۱۲۰. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
۱۲۱. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۷.    
۱۲۲. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
۱۲۳. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۲۶۸.    
۱۲۴. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۸۰.    
۱۲۵. ↑ الروضة البهیه، الشهید الثانی، ج۲، ص۲۴۳.    
۱۲۶. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۲۶۴.    
۱۲۷. ↑ الاقناع، الشربینی، ج۱، ص۲۶۰.    
۱۲۸. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۱۷۸.    
۱۲۹. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۶.    
۱۳۰. ↑ المدونة الکبری، مالک بن انس، ج۱، ص۴۶۳.    
۱۳۱. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۴.    
۱۳۲. ↑ الفواکه الدوانی، احمد بن غنیم النفراوی، ج۱، ص۳۶۸.    
۱۳۳. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۱، ص۳۰۸.    
۱۳۴. ↑ الجوهر النقی، الماردینی، ج۳، ص۳۹۲.    
۱۳۵. ↑ شرح مختصر خلیل، محمد بن یوسف، ج۲، ص۱۲۷.    
۱۳۶. ↑ فقه العبادات، کوکب عبید، ج۱، ص۲۵۴.    
۱۳۷. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۱، ص۳۸۲.    
۱۳۸. ↑ ذکری، الشهید الاول، ج۱، ص۳۱۸.    
۱۳۹. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۴، ص۱۸۳.    
۱۴۰. ↑ سنن الترمذی، الترمذی، ج۲، ص۲۱۴.
۱۴۱. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۶۸.    
۱۴۲. ↑ التهذیب، الطوسی، ج۱، ص۳۳۰.    
۱۴۳. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۱۰۸.    
۱۴۴. ↑ اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی، ج۲، ص۱۲۹.    
۱۴۵. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۲، ص۴۰۷.    
۱۴۶. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۲، ص۳۴۰.    
۱۴۷. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۹۸.    
۱۴۸. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۱، ص۳۸۱.    
۱۴۹. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۳، ص۴۳۱-۴۳۲.    
۱۵۰. ↑ صحیح مسلم، مسلم، ج۴، ص۲۱۲۹.    
۱۵۱. ↑ سنن ابی داود، السجستانی، ج۲، ص۱۶۵.    
۱۵۲. ↑ البحر الرائق، ابونجیم المصری، ج۲، ص۱۸۹.    
۱۵۳. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۹.    
۱۵۴. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۳.    
۱۵۵. ↑ المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۳، ص۴۸۴.    
۱۵۶. ↑ مناسک الحج، تبریزی، ص۱۲۹.    
۱۵۷. ↑ دلیل الناسک، السید محسن الطباطبائی الحکیم، ص۱۶۷.    
۱۵۸. ↑ احکام و آداب حج، محمد رضا گلپایگانی، ص۱۶۲.    
۱۵۹. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۹.    
۱۶۰. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۶۰.    
۱۶۱. ↑ شرح عمدة الفقه، ابن تیمیه، ج۳، ص۲۶۸.    
۱۶۲. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۳، ص۱۴۷.    
۱۶۳. ↑ حاشیة رد المحتار، ابن عابدین، ج۲، ص۴۸۸.    
۱۶۴. ↑ کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۰۵.    
۱۶۵. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۶۰.    
۱۶۶. ↑ مناسک حج، فاضل، ص۷۶.    
۱۶۷. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۶۰.    
۱۶۸. ↑ الدر المختار، ابن عابدین، ج۲، ص۴۸۸.    
۱۶۹. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۳، ص۱۴۱.    
۱۷۰. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
۱۷۱. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۷-۳۳۸.    
۱۷۲. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۸۰.    
۱۷۳. ↑ الروضة البهیه، الشهید الثانی، ج۲، ص۲۴۳.    
۱۷۴. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
۱۷۵. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۲۶۲.    
۱۷۶. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۵.    
۱۷۷. ↑ ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری، ج۳، ص۶۰۲.    
۱۷۸. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۵.    
۱۷۹. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۱.    
۱۸۰. ↑ نجاة العباد، نجفی، ص۱۲۰.
۱۸۱. ↑ الصحاح، الجوهری، ج۵، ص۱۷۲۸.    
۱۸۲. ↑ معجم مقاییس اللغه، ابن فارس، ج۳، ص۱۴۹، «سدل».    
۱۸۳. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۷۷.    
۱۸۴. ↑ جامع المقاصد، الکرکی، ج۳، ص۱۸۶.    
۱۸۵. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۱، ص۱۱۴.    
۱۸۶. ↑ المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۳، ص۴۸۸.    
۱۸۷. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۵، ص۱۳۰.    
۱۸۸. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۴.    
۱۸۹. ↑ العروة الوثقی (مع تعلیقات الفاضل)، سید محمد کاظم الطباطبائی، ج۲، ص۴۱۹.    
۱۹۰. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۵، ص۱۳۱.    
۱۹۱. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۴.    
۱۹۲. ↑ المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۳، ص۴۸۸.    
۱۹۳. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۶۱.    
۱۹۴. ↑ مناسک الحج، فیاض، ص۱۲۶.    
۱۹۵. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۴.    
۱۹۶. ↑ من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج۲، ص۳۴۲.    
۱۹۷. ↑ التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۷۴.    
۱۹۸. ↑ ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری، ج۳، ص۶۰۲.    
۱۹۹. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۳۸.    
۲۰۰. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۹۱.    
۲۰۱. ↑ الام، الشافعی، ج۲، ص۱۶۲.    
۲۰۲. ↑ بدایة المجتهد، ابن رشد الحفید، ج۲، ص۹۲.    
۲۰۳. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۳.    
۲۰۴. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۴.    
۲۰۵. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۳.    
۲۰۶. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۴.    
۲۰۷. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۶۰.    
۲۰۸. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۴۴.    
۲۰۹. ↑ من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج۲، ص۳۴۲.    
۲۱۰. ↑ التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۷۴.    
۲۱۱. ↑ سنن ابن ماجه، ابن ماجه، ج۲، ص۹۷۸.    
۲۱۲. ↑ سنن الدارقطنی، الدارقطنی، ج۳، ص۳۶۴.    
۲۱۳. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۲۵۰.    
۲۱۴. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۸۵.    
۲۱۵. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۲۰.    
۲۱۶. ↑ الجامع للشرائع، یحیی بن سعید الحلی، ص۱۸۷.    
۲۱۷. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۰۴.    
۲۱۸. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۴۴۷.    
۲۱۹. ↑ مستند الشیعه، المحقق أحمد بن محمد مهدی النراقی، ج۱۲، ص۴۰.    
۲۲۰. ↑ کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۰۶.    
۲۲۱. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۳۹۵.    
۲۲۲. ↑ مناسک الحج، تبریزی، ص۱۲۹.    
۲۲۳. ↑ مناسک حج، صافی، ص۶۵.    
۲۲۴. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۳، ص۱۴۱.    
۲۲۵. ↑ مختصر خلیل، خلیل بن إسحاق الجندی، ص۷۲.    
۲۲۶. ↑ مناسک حج، خمینی، ص۸۳.    
۲۲۷. ↑ احکام و آداب حج، محمد رضا گلپایگانی، ص۱۵۸.    
۲۲۸. ↑ مناسک الحج، تبریزی، ص۱۲۱.    
۲۲۹. ↑ فقه الصادق، سید محمد صادق روحانی، ج۱۱، ص۷۵-۸۰.    
۲۳۰. ↑ مناسک الحج، فیاض، ص۱۲۶.    
۲۳۱. ↑ مناسک حج، روحانی، ص۱۴۹.    
۲۳۲. ↑ سند العروه، محمد سند البحرانی، ج۳، ص۲۰۲.
۲۳۳. ↑ المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۳، ص۴۹۰.    
۲۳۴. ↑ مناسک الحج، تبریزی، ص۱۳۰.    
۲۳۵. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۲۰.    
۲۳۶. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۷۹.    
۲۳۷. ↑ استفتائات حج، صافی گلپایگانی، ص۱۲۲.
۲۳۸. ↑ مناسک زائر، شبیری زنجانی، ص۸۲.
۲۳۹. ↑ الکافی فی الفقه، ص۲۰۴.    
۲۴۰. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۵، ص۴۹۸.    
۲۴۱. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۷۹.    
۲۴۲. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۵، ص۴۹۸.    
۲۴۳. ↑ المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۳، ص۴۹۰.    
۲۴۴. ↑ التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۳۰۸.    
۲۴۵. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۷۹.    
۲۴۶. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۵۶.    
۲۴۷. ↑ حاشیة العدوی، علی بن احمد الصمعیدی، ج۱، ص۵۵۴-۵۵۵.    
۲۴۸. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۴۵۰.    
۲۴۹. ↑ مطالب اولی النهی، مصطفی السیوطی الرحیبانی، ج۲، ص۳۲۶-۳۲۷.    
۲۵۰. ↑ الام، الشافعی، ج۲، ص۲۲۲.    
۲۵۱. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۲۴۷.    
۲۵۲. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۲۵۰.    
۲۵۳. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۲۸.    
۲۵۴. ↑ حاشیة رد المحتار، ابن عابدین، ج۲، ص۴۸۸.    


حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«پوشاندن صورت».    



جعبه ابزار