• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفسیر ثعلبی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مهم‌ترین و مشهورترین اثر ثعلبی الکشف والبیان عن تفسیرالقرآن معروف به تفسیر الثعلبی است.
[۱] احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۲] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۵۰۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۳] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۱۶۶۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۴] ج ۱، ستون ۴۴۴، حاجی خلیفه.
[۵] ج ۲، ستون ۱۴۹۶، حاجی خلیفه.

بیشتر منابع این تفسیر را ستوده و برخی آن را برتر از تفاسیر دیگر دانسته‌اند.
[۶] ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۲۳۸، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۷] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۱۰۹، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
[۸] ابن خلکان، ج۱، ص۷۹.


فهرست مندرجات

۱ - ویژگی‌های تفسیر ثعلبی
۲ - انتقاد ثعلبی از تفاسیر دیگر
۳ - منابع ثعلبی در تفسیر
       ۳.۱ - منابع مسموع
       ۳.۲ - منابع مکتوب
۴ - تفاسیر توجه شده توسط ثعلبی
۵ - بررسی تفسیر ثعلبی
       ۵.۱ - روش کلی وی در تفسیر
       ۵.۲ - قصص و اسرائیلیات
       ۵.۳ - توجه به آراء فقهی
       ۵.۴ - مباحث کلام و اخلاق
       ۵.۵ - برداشت‌های عرفانی
       ۵.۶ - جای‌گاه تفسیر ثعلبی
       ۵.۷ - رواج تفسیر ثعلبی
       ۵.۸ - نسخ خطی تفسیر ثعلبی
       ۵.۹ - تأثیر تفسیر ثعلبی بر تفاسیر
       ۵.۱۰ - تأثیر تفسیر ثعلبی بر کتب
       ۵.۱۱ - اقسام انتقادها از تفسیر ثعلبی
              ۵.۱۱.۱ - قصص عجیب
              ۵.۱۱.۲ - برخی احادیث ساختگی
              ۵.۱۱.۳ - جنبه کلامی تفسیر
              ۵.۱۱.۴ - علل انتقاد ابن تیمیه
       ۵.۱۲ - ردیهنویسی شیعیان
              ۵.۱۲.۱ - ابن بطریق
              ۵.۱۲.۲ - ابن شهرآشوب
              ۵.۱۲.۳ - ابن طاووس و دیگران
              ۵.۱۲.۴ - علامه حلی
       ۵.۱۳ - ردیه ابن تیمیه به شیعه
       ۵.۱۴ - مدافعان تفسیر ثعلبی
       ۵.۱۵ - توجه کم به تفسیر ثعلبی
       ۵.۱۶ - چاپ‌های تفسیر ثعلبی
              ۵.۱۶.۱ - اولین چاپ
              ۵.۱۶.۲ - چاپ بخشی از آن
              ۵.۱۶.۳ - تصحیح متن تفسیر
۶ - فهرست منابع
۷ - پانویس
۸ - منابع



تفسیر ثعلبی را باید در زمره تفاسیر جامع و دایرة‌المعارف‌گونه بر شمرد، گرچه اغلب، آن را تفسیری مأثور یا روایی به حساب آورده‌اند.
[۹] محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۲۲۸، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۰] محمدهادی معرفت، التفسیر و المفسّرون فی ثوبه القشیب، ج۲، ص۳۴۴ـ ۳۴۵، مشهد ۱۴۱۸ـ۱۴۱۹.
[۱۱] سلیمان آتش، مکتب تفسیر اشاری، ج۱، ص۳۳۲، ترجمه توفیق ه، سبحانی، تهران ۱۳۸۱ ش.

از مقدمه این تفسیر چنین برمی آید که ثعلبی روی‌کردی جامع به تفسیر قرآن داشته و به روش‌ها و برداشت‌های گوناگون تفسیری اهمیت می‌داده، چنان‌که به شکلی موجز و با تعبیراتی خاص تصریح کرده است که در تفسیر آیات به چهارده جنبه، از جمله لغت و اعراب و قرائات و احکام و حِکَم و قصص ، توجه دارد.
[۱۲] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۱۹، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
[۱۳] احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.

شاهد دیگر بر این امر تلقی وی از تأویل است که به نظر او همه معانی محتمل نزد علما را شامل می‌شود، هر چند او معیار خود را در صحت و سقم این معانی و آرای متنوع، کتاب و سنت ذکر کرده است.
[۱۴] احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۸۷، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.




ثعلبی در مقدمه کتاب
[۱۵] احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۴، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
تفاسیر موجود در عصر خویش را به شش گروه تقسیم و از هر گروه به نحوی انتقاد کرده است.
در این میان، تندترین انتقاد وی متوجه تفاسیر معتزله ، نظیر تفسیر ابوعلی جُبّائی (متوفی ۳۰۳) و ابومسلم محمد بن بحراصفهانی (متوفی ۳۲۱)، است که آنان را اهل بدعت و هوا و هوس خوانده است.
همچنین از طبری به سبب تطویل و تکرار انتقاد کرده است.
بر این اساس، مهم‌ترین انگیزه وی در نگارش تفسیری جدید، نبودنِ کتابی جامع و مهذب و عاری از اشکال در این حوزه بوده که در کنار دلایلی دیگر، از جمله روی‌گرداندن مردم از تفسیر قرآن و درخواست برخی علما و بزرگان از وی، موجب تألیف الکشف والبیان شده است.
[۱۶] احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۴ـ ۷۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.

از انتقادهای ثعلبی بر تفاسیر پیشین و ویژگی‌هایی که برای تفسیر خودش ذکر کرده است، معلوم می‌شود که وی برای ساختار و نحوه تنظیم مطالب در تفسیر ارزشی ویژه قائل بوده است.



منابع ثعلبی را در تفسیر الکشف والبیان می‌توان به دو دسته شفاهی و مکتوب تقسیم کرد.

۳.۱ - منابع مسموع


وی مجموعه مسموعات خود را از قریب به سیصد تن از شیوخ هم عصرش،
[۱۷] احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
با ذکر سند ، در جای جای تفسیر آورده است.
این شنیده‌ها علاوه بر احادیث نبوی شامل قصص و حکایات و همچنین اقوال پراکنده مفسران و محدّثانی است که تألیف مستقل و مکتوبی نداشته‌اند.
ثعلبی از میان این سی‌صد شیخ بیش‌تر مطالب را از استادانی چون ابن حبیب نیشابوری و ابومحمد عبداللّه بن حامد و حاکم نیشابوری
[۲۶] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۲۱، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
[۲۷] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۳۳، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
[۲۸] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۳۸، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
[۲۹] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۴۱، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
و بیش از همه ابوعبداللّه حسین بن محمد بن فَنْجویِه ثقفی دینوری (متوفی ۴۱۴)
[۳۲] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۷، ص۳۸۴، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
شنیده است.

۳.۲ - منابع مکتوب


منابع مکتوب ثعلبی شامل کتاب‌های موجود در عصر وی است، از جمله تفاسیر و کتب قرائات و کتب معانی القرآن و کتاب‌های تاریخی .
ثعلبی بخش اعظم مقدمه خود را به ذکر فهرست این کتاب‌ها به همراه طرق اجازه آن‌ها اختصاص داده است
[۳۳] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۲۰ـ ۶۸، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
تا در متن تفسیر به تکرار اسانید نیاز نباشد.
برخی از این کتاب‌ها متعلق به ادوار پیش از ثعلبی است که او اجازه آن‌ها را از استادانش، به ویژه همان چهار استاد پیش گفته، دریافت کرده
[۳۴] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۲۰ـ ۶۸، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
و برخی دیگر، تألیف معاصران او، نظیر ابن حبیب و ابوعبدالرحمان سلمی ، است که اکثر آن‌ها را نزد مؤلفان قرائت کرده است.
[۳۵] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۵۱ـ۵۴، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.

وی این منابع را حدود یک‌صد تألیف برشمرده
[۳۶] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۱۹، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
که با حذف اسانید مکرر، تعداد آن‌ها به ۷۷ می‌رسد.



در میان تفاسیری که ثعلبی ذکر کرده است، دو گروه اهمیت بیشتری دارند:
یکی تألیفات پیش از طبری که او در جامع‌البیان از آن‌ها استفاده نکرده است، نظیر تفسیر شیعی ابوحمزه ثُمالی (متوفی ۱۵۰) و تفسیر معتزلی ابوبکر اصم (متوفی ح۱۹۰) و گروه دیگر تفاسیری که پس از طبری تألیف شده، نظیر تفسیر ابن حبیب و عبداللّه بن حامد و ابن فُورَک (متوفی ۴۰۶)، زیرا بیش‌تر این کتاب‌ها امروزه در دست نیست
[۳۷] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۷۱ـ۷۲، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
و نام‌های این منابع تنها از طریق مقدمه این تفسیر باقی مانده
[۳۸] ج ۱، ستون ۴۳۹ـ ۴۴۵، حاجی خلیفه.
[۳۹] ج ۱، ستون ۴۴۷، حاجی خلیفه.
[۴۰] ج ۱، ستون۴۴۹، حاجی خلیفه.
[۴۱] ج ۱، ستون ۴۵۱ـ۴۵۲، حاجی خلیفه.
[۴۲] ج ۱، ستون ۴۵۷ـ۴۶۱، حاجی خلیفه.
و بخش‌هایی از آن‌ها به واسطه متن این تفسیر حفظ شده است.
[۴۳] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۵، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.

اگر چه برخی منابع مذکور در این مقدمه، نظیر تفسیر ابن عباس ، تألیف صاحب اصلی آن نیست (تفسیر ابن عباس) و به نوشته ژیلیو حتی برخی از آن‌ها احتمالاً به صورت کتابی مستقل در عصر ثعلبی وجود نداشته است، به هر صورت این مقدمه از حیث آگاهی بخشی در تاریخ تفسیر و نگارش‌های تفسیری تا پایان قرن چهارم اهمیت بسیار دارد.
ایزایا گولدفلد متن کامل این مقدمه را به همراه تعلیقاتی بر آن در ۱۹۸۴ منتشر کرده است.




۵.۱ - روش کلی وی در تفسیر


روش ثعلبی در تفسیر هر سوره چنین است که ابتدا نام، مکان نزول و تعداد آیات و کلمات و حروف آن را ذکر کرده و احادیثی در باره سوره، به ویژه فضیلت تلاوت آن، نقل نموده است، سپس با بهره‌گیری از منابع به شرح و توضیح آیات پرداخته و مطابق انتظار، تنها اَسناد مسموعات خود را آورده و از منابع مکتوبِ مذکور در مقدمه، به ذکر نام منبع بسنده کرده است.
در برخی موارد نیز تعبیرات کلی و مبهمی نظیر «قالَالمُفَسِّرون» یا «سمعتُ بعضَ‌المُفسِّرین یَقولُ» به کار برده است.
در صورت امکان، از آیات دیگر در توضیح آیه‌ها کمک گرفته و مباحث لغوی و نحوی را در جای خود مطرح و به مناسبت، به شواهد شعری استناد نموده و به قرائات گوناگون، در صورت وجود اختلاف ، اشاره کرده است.

۵.۲ - قصص و اسرائیلیات


از موضوعاتی که ثعلبی به آن توجه بسیار نشان داده و از ویژگی‌های اصلی تفسیر او محسوب می‌شود، نقل فراوان قصص و حکایات و اسرائیلیات است
[۴۹] محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۰۵، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۵۰] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۲۴۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
که در جاهای متعدد و به تفصیل به آن‌ها پرداخته است.

۵.۳ - توجه به آراء فقهی


ثعلبی در ذیل آیات‌ احکام نیز گاه تا آن‌جا پیش رفته که فصلی مستقل را به ذکر آرا و اختلافات فقهی ، نوعاً بر اساس اقوال شافعی ، اختصاص داده است.

۵.۴ - مباحث کلام و اخلاق


وی علاوه بر مسائل فقهی ، در حوزه‌های دیگر (نظیر کلام و اخلاق) نیز فصولی مستقل آورده که عموماً راجع به مباحث مهم یا مورد اختلاف در میان دانشمندان اسلامی است.
ظاهراً این کار از نوآوری‌های ثعلبی در تفسیر بوده و پس از وی در میان مفسران رواج یافته است.

۵.۵ - برداشت‌های عرفانی


به علاوه در تفسیر وی، برداشت‌های عرفانی و نقل از تفاسیر صوفیان به چشم می‌خورد که گرچه بیش‌تر از طریق تفسیر سُلَمی است، محدود به آن نیست.
با وجود این، نگاه ثعلبی به قرآن مطابق با مبانی تفسیری متصوفه نیست و نباید تفسیر وی را عرفانی قلمداد کرد،
[۶۵] سلیمان آتش، مکتب تفسیر اشاری، ج۱، ص۸۹، ترجمه توفیق ه، سبحانی، تهران ۱۳۸۱ ش.
[۶۶] سلیمان آتش، مکتب تفسیر اشاری، ج۱، ص۳۳۲، ترجمه توفیق ه، سبحانی، تهران ۱۳۸۱ ش.
هر چند که صوفی مشهور، ابوبکر نجم الدین عبداللّه بن محمد معروف به دایه (متوفی ۶۵۴)، در مقدمه تفسیر عرفانی خود، تفسیر التأویلات النجمیة ، ثعلبی و اثرش را ستوده و آن را مأخذ اصلی تفسیر خود معرفی کرده است.
[۶۷] سلیمان آتش، مکتب تفسیر اشاری، ج۱، ص۱۴۰، ترجمه توفیق ه، سبحانی، تهران ۱۳۸۱ ش.

ولید صالح ده ویژگی برای تفسیر ثعلبی برشمرده و هر یک را در فصلی مستقل، با ذکر جزئیات و شواهد، بررسی کرده است.

۵.۶ - جای‌گاه تفسیر ثعلبی


الکشف و البیان از جای‌گاهی مهم و نقشی مؤثر در میان تفاسیر برخوردار است و نقطه عطفی در تاریخ تفسیرنگاری به شمار می‌آید.
اگرچه طبری با نگارش تفسیر مفصّل و جامع خود دوره‌ای جدید را در تاریخ تفسیر بنیان نهاد، ثعلبی با عرضه ساختاری نو و محتوایی دایرة‌المعارف‌گونه تحولی در سیر نگارش‌های تفسیری ایجاد کرد.
در واقع، وی تمامی علوم اسلامی (نظیر صرف و نحو و ادبیات و فقه و کلام و تاریخ) و ابزارهایی چون قصص و حکایات را در فهم و تفسیر آیات به خدمت گرفت تا جایی که تفسیر قرآن پس از وی گنجینه‌ای از معارف اسلامی برای تعلیم و تربیت و آموزش اخلاقی شد.

۵.۷ - رواج تفسیر ثعلبی


گذشته از شهرت تفسیر ثعلبی در زمان حیات او، این تفسیر در دوره‌های بعدی نیز رواج و اعتبار فراوان یافت،
[۶۸] «نبذه مختصرة عن تفسیرالثعلبی رحمه اللّه».
چنان‌که روایت آن در میان اهل علم رایج بود و برای شنیدن آن سفرهای طولانی می‌کردند.
[۶۹] ج ۱، ۱۱۶، عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۷۰] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۴، ص۳۶۹، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

ظاهراً ابوسعید فرخزادی (زنده در سده پنجم) و ابومحمد عباس بن محمد طوسی معروف به عباسه (متوفی ۵۴۹) در انتقال آن به نسل‌های بعدی سهم مهمی داشته‌اند.
[۷۱] عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، ج۱، ص۶۰۳ـ۶۰۴، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
[۷۲] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۰، ص۲۸۹، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۷۳] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۹۵، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۷۴] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۲، ص۱۰۵، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.

حتی گفته شده که محمد بن عباس بن ارسلان خوارزمی عباسی (متوفی ۵۰۳) کل تفسیر ثعلبی را از حفظ بوده و در مجالس علمی با استفاده از آن به سؤالات پاسخ می‌گفته است.
[۷۵] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

سیدعمادالدین ابوالصمصام ذوالفقار بن محمد حسنی مروزی (متوفی ۵۳۶)، از بزرگان امامیه و شاگرد سیدمرتضی و [[|شیخ طوسی]] ،
[۷۶] علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۶۲، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
تفسیر ثعلبی را در قزوین بر جماعتی قرائت کرده است.
[۷۷] عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۱۲، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.

از شواهد دیگر بر رواج این تفسیر، آن است که فقیه معروف مالکی اندلسی ، ابوبکر ابن ابی رَنْدَقَة طُرْطُوشی (متوفی ۵۲۰) آن را تلخیص کرده
[۷۸] محمد بن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص۵۹، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
و دیگر آن‌که عالم مشهور، مجدالدین ابوالسعادات ابن اثیر جَزَری (متوفی ۶۰۶)، تفسیری با نام الانصاف فی الجمع بین الکشف و الکشاف نوشته است.
[۷۹] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۲۲۷۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۸۰] ابن خلکان، ج۴، ص۱۴۱.
[۸۱] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۹۰، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۸۲] محمد بن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص۵۹، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۸۳] عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۱، ص۳۰۶ـ۳۰۷، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۸۴] عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۱، ص۳۴۷، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۸۵] عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۱۶۴، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۸۶] عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۲۰۹، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۸۷] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۴۰۲، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۸۸] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۲۲۴ـ ۲۲۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.


۵.۸ - نسخ خطی تفسیر ثعلبی


نسخه‌های خطی فراوانی از این تفسیر در کتاب‌خانه‌های دنیا موجود است که معتبرترین آن‌ها به روایت مهم‌ترین شاگرد ثعلبی، ابوالحسن واحدی ، در کتاب‌خانه عمومی مدینه نگهداری می‌شود.

۵.۹ - تأثیر تفسیر ثعلبی بر تفاسیر


تفسیر ثعلبی تأثیر فراوانی بر تفاسیر مشهور بعد از خود گذاشته است.
پیش از همه باید از تفاسیر سه‌گانه البسیط و الوسیط و الوجیز واحدی یاد کرد
[۸۹] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۱۶۶۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۹۰] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۳۴۰، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
که به احتمال زیاد، اساس آن‌ها همین تفسیر بوده است.
واحدی به ویژه در نگارش البسیط بسیار متأثر از تفسیر استادش بوده و با کاستن‌هایی از آن و افزودن‌هایی به آن، مفصّل‌ترین تفسیر خود را تألیف کرده است.
[۹۱] محمد خضیری، «الصلة بین تفسیر الواحدی البسیط و تفسیر شیخه الثعلبی (الکشف و البیان)».

پس از وی، حسین بن مسعود بَغَوی (متوفی ۵۱۶) با حذف برخی منقولات تفسیر ثعلبی ، خصوصاً روایات ضعیف و قصص آن، در واقع مختصری از آن را به نام معالم التنزیل عرضه کرد؛ حدود دو قرن بعد، ابوالحسن علی بن محمد شیحی بغدادی مشهور به خازن (متوفی ۷۴۱)، منتخبی از تفسیر بغوی را با عنوان لباب التأویل فی معانی التنزیل گرد آورد
[۹۲] علی بن محمد خازن، لباب التأویل فی معانی التنزیل، ج۱، ص۳، در مجمع التفاسیر، (قاهره) ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست استانبول: دارالدعوة، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
بدین ترتیب، این تفسیر نیز گزیده‌ای دیگر از تفسیر ثعلبی به شمار می‌آید.
علاوه بر این، مفسران مشهور دیگری در تفاسیر خود از الکشف و البیان بهره برده و به اقوال و منقولات ثعلبی استناد کرده‌اند که مهم ‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: طَبْرِسی (متوفی ۵۴۸)، ابن جوزی (متوفی ۵۹۷)،
[۹۸] ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۲، ص۶۲، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۹۹] ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۳، ص۲۲۴، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۰۰] ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۴، ص۱۲۴، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۰۱] ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۴، ص۱۵۹، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۰۲] ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۵، ص۸۸، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۰۳] ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۶، ص۳۴، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
قُرْطُبی (متوفی ۶۷۱)،
[۱۱۰] محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲۱، ص۱۷۵ـ۱۷۶، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
ثعالبی (متوفی ۸۷۵) و سیوطی (متوفی ۹۱۱).
[۱۱۹] بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۱۳۳، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۱۲۰] بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۲۴۴، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۱۲۱] بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۲، ص۵۴۴، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۱۲۲] بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۴، ص۸۱، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۱۲۳] بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۲۰۶، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۱۲۴] بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۷، ص۱۴۷، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.

گفتنی است زَمَخْشَری نیز که در الکشاف نام ثعلبی را نیاورده، از تفسیر وی بهره گرفته و بدون ذکر منبع، از آن مطالبی نقل کرده است.
[۱۲۵] زمخشری، کشاف، ج۴، ص۳۳۰.
[۱۲۶] زمخشری، کشاف، ج۴، ص۳۸۰.
[۱۲۷] زمخشری، کشاف، ج۴، ص۴۰۰.
[۱۲۸] زمخشری، کشاف، ج۴، ص۶۳۸.

هم‌چنین وی در مقام متکلمی معتزلی در بخش‌هایی از تفسیر خود غیرمستقیم به رد آرای تفسیری ثعلبی، که از مهم‌ترین مفسران ضد معتزله بوده،
[۱۳۳] احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۴، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
پرداخته است ظاهراً کتاب الانصاف ابن اثیر ناظر به جمع بین آرای این دو مفسر بوده است.

۵.۱۰ - تأثیر تفسیر ثعلبی بر کتب


تفسیر ثعلبی، علاوه بر تفاسیر، بر کتاب‌های دیگر نیز تأثیر گذاشته است، از جمله بسیاری از روایات اسباب نزول که ثعلبی نقل کرده، بعدها در کتاب‌های مستقلی که در این باره نوشته شده، گرد آمده
[۱۳۴] علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول الا´یات، ج۱، ص۱۱، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۱۳۵] علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول الا´یات، ج۱، ص۵۳، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۱۳۶] علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول الا´یات، ج۱، ص۱۲۹، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۱۳۷] علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول الا´یات، ج۱، ص۲۹۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۱۳۸] ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، ج۱، ص۲۳۴، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
[۱۳۹] ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، ج۱، ص۳۴۶، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
[۱۴۰] ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، ج۱، ص۵۲۳، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
[۱۴۱] ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، ج۲، ص۶۶۸، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
[۱۴۲] ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، ج۲، ص۷۶۰، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
[۱۴۳] ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، ج۲، ص۸۸۱، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
و در آثار دیگری با موضوعات گوناگون غیرقرآنی نیز به آرا و اقوال وی استناد شده است.
[۱۴۸] یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المهذّب، ج۲، ص۹۰، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
[۱۴۹] یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المهذّب، ج۳، ص۳۳۱، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
[۱۵۰] یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المهذّب، ج۹، ص۳۹۰، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
[۱۵۱] ابن تیمیّه، مجموع الفتاوی، ج۹، جزء ۱۶، ص۲۱۲، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۱۵۲] ابن تیمیّه، مجموع الفتاوی، ج۹، جزء ۱۶، ص۲۲۴، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۱۵۳] ابن تیمیّه، مجموع الفتاوی، ج۱۰، جزء ۱۷، ص۱۲۹، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۱۵۴] ابن تیمیّه، درءتعارض العقل و النقل، ج۸، ص۴۷۹، چاپ محمد رشاد سالم، (ریاض) ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.


۵.۱۱ - اقسام انتقادها از تفسیر ثعلبی


از تفسیر ثعلبی انتقادهایی هم شده، از جمله مفسر حنفی ، احمد بن محمد رازی (زنده در ۶۳۰)، نقدی مستقل بر این کتاب با نام مباحث التفسیر نوشته است.
عمده انتقادهایی که از این تفسیر شده، در باره احادیث و اخبار آن و در مقام تضعیف مؤلف در روایت حدیث بوده، اگر چه عبدالغافر فارسی ، نخستین شرح‌حال‌نویس ثعلبی، دوبار بر وثاقت وی در نقل حدیث تأکید کرده است.
[۱۵۵] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۱۰۹، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.

این انتقادها به دو گروه تقسیم‌پذیر است:

۵.۱۱.۱ - قصص عجیب


گروه نخست ناظر به نقل قصص عجیب و احادیث ضعیف از جمله فضائل سور است که ثعلبی در ابتدای تفسیر هر یک از سوره‌ها آورده است.
ظاهراً اولین منتقد ثعلبی در این باب، ابن جوزی بوده است.
[۱۵۶] ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۴، ص۲۸۳، قاهره (۱۳۸۳ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲).

در دوره‌های بعد نیز کسانی چون ابن تیمیه (متوفی ۷۲۸)،
[۱۵۷] ابن تیمیّه، مقدمة فی اصول التفسیر، ج۱، ص۵۱، بیروت: دارمکتبة الحیاة، (بی تا).
ابن کثیر
[۱۵۸] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۲، ص۵۰، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و زرکشی
[۱۵۹] محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۵۹، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
بر این جنبه از تفسیر وی خرده گرفته‌اند.

۵.۱۱.۲ - برخی احادیث ساختگی


در کتب علم الحدیث نیز، در بحث از احادیث ساختگی ، این انتقادها دیده می‌شود
[۱۶۰] ابن جوزی، کتاب الموضوعات، ج۱، ص۲۴۰، چاپ عبدالرحمان محمدعثمان، مدینه ۱۳۸۶ـ ۱۳۸۸/۱۹۶۶ـ ۱۹۶۸.
[۱۶۱] سیوطی، ۱۹۸۰ـ۱۹۸۵، ج ۱، ص ۳۶۵، بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ عزت علی عطیه و موسی محمدعلی، قاهره (۱۹۸۰ـ۱۹۸۵)
[۱۶۲] زین الدین بن علی شهیدثانی، الرعایة لحال البدایة فی علم الدرایة و البدایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۱۰۴، قم ۱۳۸۱ ش.

ثعلبی ظاهراً نخستین مفسری است که احادیث فضائل سور را وارد تفسیر قرآن کرده و مفسران بعدی، نظیر واحدی نیشابوری
[۱۶۳] ابتدای تفسیر هر سوره، علی بن احمد واحدی نیشابوری، الوسیط فی تفسیرالقرآن المجید، چاپ احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
و زمخشری
[۱۶۴] زمخشری، کشاف.
و طبرسی (رجوع کنید به ابتدای تفسیر هر سوره)، به تبعیت از وی، این احادیث را در تفاسیرشان ذکر کرده‌اند.
به نظر می‌رسد ثعلبی در نقل این احادیث دیدگاه کرّامیه در جواز جعل حدیث با هدف ترغیب به طاعت و نهی از معصیت الاهی را در نظر داشته است.
[۱۷۳] ابن جوزی، کتاب الموضوعات، ج۱، ص۹۶، چاپ عبدالرحمان محمدعثمان، مدینه ۱۳۸۶ـ ۱۳۸۸/۱۹۶۶ـ ۱۹۶۸.
[۱۷۴] ابن صلاح، علوم الحدیث، ج۱، ص۱۰۰، چاپ نورالدین عتر، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.


۵.۱۱.۳ - جنبه کلامی تفسیر


انتقاد دیگری که از ثعلبی شده و دامنه گسترده ای یافته، جنبه کلامی داشته است.
در طول تاریخ تفسیر ، تندترین انتقادها از ثعلبی و تفسیر او را عالم مشهور و تأثیرگذار اهل‌سنت ، ابن تیمیّه، مطرح کرده و پس از وی، این انتقادها در میان پیروان تفکر او رواج یافته است.

۵.۱۱.۴ - علل انتقاد ابن تیمیه


تعبیراتی که ابن تیمیّه در باره ثعلبی و تفسیر او به کار برده ــ از جمله این‌که نه در احکام و نه در فضائلِ اشخاص نمی‌توان به روایات ثعلبی استناد کرد
[۱۷۵] ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویة، ج۷، ص۹۰ـ۹۱، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۷۶] ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویة، ج۷، ص۱۲، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۷۷] ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویة، ج۷، ص۳۱۰، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۷۸] ابن تیمیّه، مقدمة فی اصول التفسیر، ص ۳۱، ابن تیمیّه، مقدمة فی اصول التفسیر، بیروت: دارمکتبة الحیاة، (بی تا)
[۱۷۹] ابن تیمیّه، مقدمة فی اصول التفسیر، ج۱، ص۵۱، بیروت: دارمکتبة الحیاة، (بی تا).
ــ نشان می‌دهد که انتقاد وی از ثعلبی محدود به ذکر احادیث فضائل سوره‌ها یا نقل برخی حکایات و قصص نیست و ظاهراً ریشه در امر دیگری دارد: ثعلبی با اثرپذیری از استادانی چون حاکم نیشابوری و بر اساس روی‌کرد خاص خود، احادیث بسیاری در باره فضائل و مناقب اهل‌بیت ، به ویژه امام علی علیه‌السلام، در تفسیر خود آورده است تا آن‌جا که برخی علمای متأخر شیعه احتمال شیعه بودن وی را مطرح کرده‌اند.
[۱۸۶] خوانساری، محمد بن علی داوودی، ج۱، ص۲۴۶، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۱۸۷] آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعه، ج۱۸، ص۶۷.


۵.۱۲ - ردیهنویسی شیعیان


شیعیان ، که در ردیهنویسی بر اهل‌سنت به دنبال شواهدی از منابع خودِ آنان بودند، تفسیر ثعلبی را بهترین منبع برای این مقصود یافتند و از اواخر قرن ششم، تدوین آثاری را بر این اساس آغاز کردند.

۵.۱۲.۱ - ابن بطریق


ابن بطریق (متوفی ۶۰۰) که ادعا نموده نخستین فردی است که از این روش استفاده کرده،
[۱۸۸] ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۲، قم ۱۴۰۷.
در دو کتاب العمدة فی عیون صحاح الاخبار
[۱۸۹] ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۲، قم ۱۴۰۷.
[۱۹۰] ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۱۱، قم ۱۴۰۷.
[۱۹۱] ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۳۷، قم ۱۴۰۷.
[۱۹۲] ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۴۲، قم ۱۴۰۷.
[۱۹۳] ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۵۰، قم ۱۴۰۷.
[۱۹۴] ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۵۲، قم ۱۴۰۷.
[۱۹۵] ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۵۳، قم ۱۴۰۷.
[۱۹۶] ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۱۱، قم ۱۴۰۷.
و خصائص الوحی المبین
[۱۹۷] ابن بطریق، کتاب خصائص الوحی المبین، ج۱، ص۲۲، چاپ محمدباقر محمودی، (تهران) ۱۴۰۶.
[۱۹۸] ابن بطریق، کتاب خصائص الوحی المبین، ج۱، ص۴۳ـ۴۴، چاپ محمدباقر محمودی، (تهران) ۱۴۰۶.
[۱۹۹] ابن بطریق، کتاب خصائص الوحی المبین، ج۱، ص۵۳ ـ۵۴، چاپ محمدباقر محمودی، (تهران) ۱۴۰۶.
[۲۰۰] ابن بطریق، کتاب خصائص الوحی المبین، ج۱، ص۷۶ـ ۷۷، چاپ محمدباقر محمودی، (تهران) ۱۴۰۶.
بیشترین بهره را از تفسیر ثعلبی برده است.

۵.۱۲.۲ - ابن شهرآشوب


هر چند ابن شهرآشوب (متوفی ۵۸۸)، احتمالاً پیش از وی، از همین روش استفاده کرده بوده است.

۵.۱۲.۳ - ابن طاووس و دیگران


این روش، یعنی استناد به تفسیر ثعلبی، در آثار کسانی چون رضی‌الدین علی بن طاووس (متوفی ۶۶۴) و برادرش جمال‌الدین احمد بن طاووس (متوفی ۶۷۳) و فتح الدین اربلی (متوفی ۶۹۳)
[۲۰۹] علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۱، ص۴، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۱۳] علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۲، ص۸۸، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۱۵] علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۳، ص۲۲۸، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
ــ که همگی صاحب تألیفاتی کلامی در دفاع از شیعه و رد اهل‌سنّت بودند ــ ادامه یافت.

۵.۱۲.۴ - علامه حلی


سرانجام، متکلم مشهور شیعی، علامه حلی (متوفی ۷۲۶)، بر همین اساس منهاج‌الکرامة فی معرفة‌الامامة را نوشت.
[۲۱۶] حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۱۱۶، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
[۲۱۷] حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۱۲۲، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
[۲۱۸] حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۱۳۰، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
[۲۱۹] حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۱۴۲، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.


۵.۱۳ - ردیه ابن تیمیه به شیعه


در مقابل، ابن تیمیّه که معاصر علامه حلّی و آگاه از روشِ متکلمان امامیه و محتوای کتاب‌های آنان بود،
[۲۲۰] ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویة، ج۷، ص۹۶، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۲۱] ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویة، ج۷، ص۴۰۰، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
منهاج‌ السنة‌ النبویة را در رد عقاید شیعه ، خصوصاً کتاب علامه حلّی، تألیف کرد.
[۲۲۲] حسن بن یوسف علامه حلّی، ج۱، ص۲۱، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
[۲۲۳] حسن بن یوسف علامه حلّی، ج۱، ص۵۸، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.

وی در جاهای متعددی از جلد هفتم این کتاب
[۲۲۴] حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۱۲، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
[۲۲۵] حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۳۴، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
[۲۲۶] حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۱۱۲، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
[۲۲۷] حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۳۱۰ـ۳۱۲، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
از ثعلبی و روایات وی یاد کرده و او را به کم اطلاعی در حدیث و جهل به صحت و سقم آن متهم کرده است؛ بنابراین، به نظر می‌رسد که ابن تیمیّه از طریق متهم کردن ثعلبی به بی‌مایگی در علم حدیث ، قصد خلع سلاح کردن متکلمان شیعه را داشته تا در احتجاجات کلامی بر آنان فائق آید.
موضع‌گیری ابن تیمیّه بر سیوطی نیز اثر گذاشته است.
[۲۲۸] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۲۳۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
[۲۲۹] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۲۴۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
[۲۳۰] ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۶، ص۱۲۰، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.

طعن وی بر ثعلبی احتمالاً بیشتر به سبب نقل تفاسیر محمد بن سائب کلبی (متوفی ۱۴۶) و مُقاتِل بن سلیمان (متوفی ۱۵۰) است.
همچنین بازتاب رأی ابن تیمیّه در تألیفات عده‌ای از متأخران و معاصرانِ متأثر از وی قابل مشاهده است.
[۲۳۱] محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۶۷، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
[۲۳۲] محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۲۳۳ـ ۲۳۵، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۳۳] علی محمد زبیری، ابن جُزَی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۲۴۷ـ ۲۴۸، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۳۴] محمد ابوشهبه، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۷، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.


۵.۱۴ - مدافعان تفسیر ثعلبی


در مقابل، برخی سعی در دفاع از ثعلبی و جای‌گاه وی داشته‌اند.
[۲۳۵] محمدجمال الدین قاسمی، تفسیر القاسمی، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، المسمی محاسن التأویل، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۲۳۶] جودة محمدمهدی، الواحدی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۶۸، (قاهره ۱۹۷۸).


۵.۱۵ - توجه کم به تفسیر ثعلبی


تفسیر ثعلبی با وجود اهمیت فراوان، ظاهراً به سبب انتقادهایی که از آن شده و نیز به دلایل دیگر، چندان مورد توجه قرار نگرفته
[۲۳۷] مقدمه گولدفلد، ص II-I، احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
[۲۳۸] مقدمه کعبی، ص ۷، احمد بن محمد ثعلبی، اهل البیت علیهم‌السلام فی تفسیرالثعلبی: ماروی عنهم و ماروی فیهم، چاپ عادل کعبی، قم ۱۳۸۱ ش.
و به جز مقدمه آن، تا سال‌های اخیر به چاپ نرسیده بود.
[۲۳۹] محمدعیسی صالحیه، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج۱، ص۳۱۲، ج ۱، قاهره ۱۹۹۲.


۵.۱۶ - چاپ‌های تفسیر ثعلبی



۵.۱۶.۱ - اولین چاپ


در ۱۴۲۲ علی عاشور ، محقق شیعی، در بیروت آن را منتشر کرد.
این نسخه ارزش علمی ندارد و دارای افتادگی و خطاهای آشکار است.
[۲۴۰] مدینی، «نسخة الکشف و البیان المطبوعة ردیئة».

گویا مصحح ، بیش از هر چیز، به جنبه‌های کلامی و جدلی شیعه و سنّی توجه داشته است.

۵.۱۶.۲ - چاپ بخشی از آن


عادل کعبی نیز احادیثی از تفسیر ثعلبی را که از اهل‌بیت علیهم‌السلام یا در باره ایشان نقل شده، در تألیفی مستقل ( قم ۱۳۸۱ ش) گردآورده است.

۵.۱۶.۳ - تصحیح متن تفسیر


هم‌چنین در دانشگاه ام‌القری در مکه ، چندین رساله دانشگاهی به تصحیح و تحقیق متن این تفسیر اختصاص یافته است.
گفتنی است که این تفسیر، به سبب تأخیر در انتشار آن، بر خلاف تفاسیر مشابه، موضوع کتاب‌های روش‌شناسی تفسیر به زبان عربی نبوده و ظاهراً تنها یک رساله دکتری در مدینه بر مبنای آن نوشته شده است
[۲۴۴] پانویس ۶، محمد بن بهادر زرکشی، ج۱، ص۱۰۵، البرهان فی علوم القرآن، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
ولید صالح ، کتابی جامع و تحقیقی در باره تفسیر ثعلبی تألیف کرده است.
 



(۱) سلیمان آتش، مکتب تفسیر اشاری، ترجمه توفیق ه، سبحانی، تهران ۱۳۸۱ ش.
(۲) آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعه.
(۳) ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۴) ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، قم ۱۴۰۷.
(۵) ابن بطریق، کتاب خصائص الوحی المبین، چاپ محمدباقر محمودی، (تهران) ۱۴۰۶.
(۶) ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره (۱۳۸۳ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲).
(۷) ابن تیمیّه، درءتعارض العقل و النقل، چاپ محمد رشاد سالم، (ریاض) ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
(۸) ابن تیمیّه، مجموع الفتاوی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۹) ابن تیمیّه، مقدمة فی اصول التفسیر، بیروت: دارمکتبة الحیاة، (بی تا).
(۱۰) ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویة، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۱) ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره (بی تا).
(۱۲) ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۳) ابن جوزی، کتاب الموضوعات، چاپ عبدالرحمان محمدعثمان، مدینه ۱۳۸۶ـ ۱۳۸۸/۱۹۶۶ـ ۱۹۶۸.
(۱۴) ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
(۱۵) ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، او، تجرید اسانیدالکتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمد شکور امریر میادینی، بیروت ۱۴۱۸ ب.
(۱۶) ابن خلّکان.
(۱۷) ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶.
(۱۸) ابن صلاح، علوم الحدیث، چاپ نورالدین عتر، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۱۹) ابن طاووس (احمد بن موسی)، عین العبرة فی غ بن العترة، قم: دارالشهاب، (بی تا).
(۲۰) ابن طاووس (علی بن موسی)، سعدالسعود للنفوس، قم ۱۳۸۰ ش.
(۲۱) ابن طاووس (علی بن موسی)، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، قم ۱۳۹۹.
(۲۲) ابن طاووس (علی بن موسی)، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، نجف ۱۳۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
(۲۳) ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
(۲۴) ابن عماد.
(۲۵) ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت: دارالندوة الجدیدة، ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.
(۲۶) ابن قدامه، کتاب التوّابین، چاپ جورج مقدسی، دمشق ۱۹۶۱.
(۲۷) ابن قُنفُذ، الوفیات، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۲۸) ابن کثیر، البدایة و النهایة، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۹) ابن کثیر، قصص الانبیاء، بیروت ۱۹۸۸.
(۳۰) ابن مُلَقَّن، العقدالمذهب فی طبقات حملة المذهب، چاپ ایمن نصرازهری و سیدمهنّی '، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۳۱) ابن هشام، سیرت رسول اللّه، ترجمه و انشای رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، چاپ اصغر مهدوی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۳۲) محمد ابوشهبه، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۳۳) علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۳۴) عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۳۵) محمد بن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۳۶) الف لیلة و لیلة، بیروت: المکتبة الثقافیة، ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۳۷) حسین بن مسعود بغوی، تفسیرالبغوی، المسمی معالم التنزیل، چاپ خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۳۸) علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ ش).
(۳۹) عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی، المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۴۰) احمد بن محمد ثعلبی، اهل البیت علیهم‌السلام فی تفسیرالثعلبی: ماروی عنهم و ماروی فیهم، چاپ عادل کعبی، قم ۱۳۸۱ ش.
(۴۱) احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
(۴۲) احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۴۳) احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
(۴۴) نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
(۴۵) جودة محمدمهدی، الواحدی و منهجه فی التفسیر، (قاهره ۱۹۷۸).
(۴۶) حاجی خلیفه.
(۴۷) علی بن محمد خازن، لباب التأویل فی معانی التنزیل، در مجمع التفاسیر، (قاهره) ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست استانبول: دارالدعوة، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۴۸) محمد خضیری، «الصلة بین تفسیر الواحدی البسیط و تفسیر شیخه الثعلبی (الکشف و البیان)».
(۴۹) خوانساری، محمد بن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۵۰) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۴۲۱ـ۴۴۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۵۱) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
(۵۲) محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج ۳، چاپ فؤاد سیّد، کویت ۱۹۸۴.
(۵۳) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۵۴) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۵۵) علی محمد زبیری، ابن جُزَی و منهجه فی التفسیر، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۵۶) محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۵۷) زمخشری، کشاف.
(۵۸) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۵۹) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّالتّاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
(۶۰) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۶۱) عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
(۶۲) حمزه بن یوسف سهمی، تاریخ جرجان، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۶۳) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
(۶۴) بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
(۶۵) بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ عزت علی عطیه و موسی محمدعلی، قاهره (۱۹۸۰ـ۱۹۸۵).
(۶۶) بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۶۷) بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب طبقات المفسرین، چاپ مورسینگ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰.
(۶۸) بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، لباب النقول فی اسباب النزول، چاپ احمد عبدالشافی، بیروت (بی تا).
(۶۹) محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۷۰) زین الدین بن علی شهیدثانی، الرعایة لحال البدایة فی علم الدرایة و البدایة فی علم الدرایة، قم ۱۳۸۱ ش.
(۷۱) محمدعیسی صالحیه، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج ۱، قاهره ۱۹۹۲.
(۷۲) ناصر صائغ، «نبذه مختصرة عن تفسیرالثعلبی رحمه اللّه».
(۷۳) ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
(۷۴) صفدی.
(۷۵) طبرسی، تفسیر مجمع البیان.
(۷۶) طبری، تاریخ طبری (بیروت).
(۷۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
(۷۸) محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران ۱۳۴۷ ش.
(۷۹) محمدجمال الدین قاسمی، تفسیر القاسمی، المسمی محاسن التأویل، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۸۰) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۸۱) علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواة علی اَنباه النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
(۸۲) محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
(۸۳) مجلسی، بحارالانوار.
(۸۴) مدینی، «نسخة الکشف و البیان المطبوعة ردیئة».
(۸۵) محمدهادی معرفت، التفسیر و المفسّرون فی ثوبه القشیب، مشهد ۱۴۱۸ـ۱۴۱۹.
(۸۶) علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
(۸۷) یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المهذّب، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۸۸) علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول الا´یات، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
(۸۹) علی بن احمد واحدی نیشابوری، الوسیط فی تفسیرالقرآن المجید، چاپ احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
(۹۰) هزار و یکشب، به کوشش بهرام افراسیابی، تهران: سخن، ۱۳۷۸ ش.
(۹۱) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳؛


 
۱. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۲. یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۵۰۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۳. یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۱۶۶۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۴. ج ۱، ستون ۴۴۴، حاجی خلیفه.
۵. ج ۲، ستون ۱۴۹۶، حاجی خلیفه.
۶. ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۲۳۸، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۷. ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۱۰۹، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
۸. ابن خلکان، ج۱، ص۷۹.
۹. محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۲۲۸، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۰. محمدهادی معرفت، التفسیر و المفسّرون فی ثوبه القشیب، ج۲، ص۳۴۴ـ ۳۴۵، مشهد ۱۴۱۸ـ۱۴۱۹.
۱۱. سلیمان آتش، مکتب تفسیر اشاری، ج۱، ص۳۳۲، ترجمه توفیق ه، سبحانی، تهران ۱۳۸۱ ش.
۱۲. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۱۹، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۱۳. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۱۴. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۸۷، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۱۵. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۴، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۱۶. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۴ـ ۷۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۱۷. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۱۸. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۹۰۹۱، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۱۹. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۹۷، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۲۰. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۹۹، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۲۱. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۰۲، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۲۲. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۰۴، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۲۳. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۰۷، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۲۴. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۱۳، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۲۵. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۱۳، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۲۶. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۲۱، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۲۷. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۳۳، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۲۸. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۳۸، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۲۹. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۴۱، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۳۰. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۸، ص۱۰۶، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۳۱. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۸، ص۱۴۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۳۲. محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۷، ص۳۸۴، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
۳۳. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۲۰ـ ۶۸، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۳۴. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۲۰ـ ۶۸، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۳۵. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۵۱ـ۵۴، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۳۶. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۱۹، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۳۷. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۷۱ـ۷۲، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۳۸. ج ۱، ستون ۴۳۹ـ ۴۴۵، حاجی خلیفه.
۳۹. ج ۱، ستون ۴۴۷، حاجی خلیفه.
۴۰. ج ۱، ستون۴۴۹، حاجی خلیفه.
۴۱. ج ۱، ستون ۴۵۱ـ۴۵۲، حاجی خلیفه.
۴۲. ج ۱، ستون ۴۵۷ـ۴۶۱، حاجی خلیفه.
۴۳. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۵، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۴۴. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۷، ص۱۰۸، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۴۵. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۰۹۱۱۰، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۴۶. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۳۸، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۴۷. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۲، ص۴۱۴۲، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۴۸. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۱۲ ۱۱۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۴۹. محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۰۵، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۵۰. عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۲۴۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
۵۱. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۶، ص۱۴۶۱۵۷، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۵۲. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۶، ص۱۹۳ ۱۹۸، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۵۳. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۴، ص۱۶۱ ۱۶۳، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۵۴. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۷، ص۲۲۳ ۲۲۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۵۵. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۰۵ ۱۰۸، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۵۶. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۲۴۱۲۶، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۵۷. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۳، ص۲۸۶ ۲۸۸، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۵۸. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۳، ص۳۱۵ ۳۲۲، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۵۹. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۴۲۱۴۴، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۶۰. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۱۷۷، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۶۱. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۳، ص۱۹۲ ۱۹۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۶۲. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۳، ص۲۹۷ ۲۹۸، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۶۳. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۲، ص۱۹۲۱، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۶۴. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۸، ص۳۰۸، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۶۵. سلیمان آتش، مکتب تفسیر اشاری، ج۱، ص۸۹، ترجمه توفیق ه، سبحانی، تهران ۱۳۸۱ ش.
۶۶. سلیمان آتش، مکتب تفسیر اشاری، ج۱، ص۳۳۲، ترجمه توفیق ه، سبحانی، تهران ۱۳۸۱ ش.
۶۷. سلیمان آتش، مکتب تفسیر اشاری، ج۱، ص۱۴۰، ترجمه توفیق ه، سبحانی، تهران ۱۳۸۱ ش.
۶۸. «نبذه مختصرة عن تفسیرالثعلبی رحمه اللّه».
۶۹. ج ۱، ۱۱۶، عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۷۰. عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۴، ص۳۶۹، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۷۱. عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، ج۱، ص۶۰۳ـ۶۰۴، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۷۲. محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۰، ص۲۸۹، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
۷۳. محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۹۵، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
۷۴. محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۲، ص۱۰۵، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
۷۵. عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۷۶. علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۶۲، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۷۷. عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۱۲، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۷۸. محمد بن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص۵۹، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۷۹. یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۲۲۷۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۸۰. ابن خلکان، ج۴، ص۱۴۱.
۸۱. محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۹۰، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
۸۲. محمد بن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص۵۹، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۸۳. عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۱، ص۳۰۶ـ۳۰۷، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۸۴. عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۱، ص۳۴۷، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۸۵. عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۱۶۴، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۸۶. عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۲۰۹، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۸۷. عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۶، ص۴۰۲، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۸۸. عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۲۲۴ـ ۲۲۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۸۹. یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۱۶۶۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۹۰. محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۳۴۰، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
۹۱. محمد خضیری، «الصلة بین تفسیر الواحدی البسیط و تفسیر شیخه الثعلبی (الکشف و البیان)».
۹۲. علی بن محمد خازن، لباب التأویل فی معانی التنزیل، ج۱، ص۳، در مجمع التفاسیر، (قاهره) ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست استانبول: دارالدعوة، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۹۳. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۷۵.    
۹۴. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۴۲۳.    
۹۵. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۴۷۰.    
۹۶. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۴۷۰.    
۹۷. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۶۱.    
۹۸. ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۲، ص۶۲، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۹۹. ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۳، ص۲۲۴، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۰۰. ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۴، ص۱۲۴، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۰۱. ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۴، ص۱۵۹، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۰۲. ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۵، ص۸۸، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۰۳. ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۶، ص۳۴، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۰۴. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۲۹۵، بیروت:دارالفکر، (بی تا).    
۱۰۵. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۴۵۱، بیروت:دارالفکر، (بی تا).    
۱۰۶. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۳، ص۱، بیروت:دارالفکر، (بی تا).    
۱۰۷. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۳، ص۲۰۲، بیروت:دارالفکر، (بی تا).    
۱۰۸. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۵، ص۱۵، بیروت:دارالفکر، (بی تا).    
۱۰۹. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۵، ص۳۸، بیروت:دارالفکر، (بی تا).    
۱۱۰. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲۱، ص۱۷۵ـ۱۷۶، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
۱۱۱. عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ج۱، ص۲۷۵، المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.    
۱۱۲. عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ج۱، ص۵۲۲، المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.    
۱۱۳. عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ج۳، ص۲۹۰، المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.    
۱۱۴. عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ج۳، ص۳۶۷، المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.    
۱۱۵. عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ج۴، ص۷۲، المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.    
۱۱۶. عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ج۴، ص۲۲۱، المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.    
۱۱۷. عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ج۵، ص۱۱، المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.    
۱۱۸. عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ج۵، ص۳۱۸، المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.    
۱۱۹. بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۱۳۳، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۱۲۰. بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۲۴۴، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۱۲۱. بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۲، ص۵۴۴، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۱۲۲. بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۴، ص۸۱، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۱۲۳. بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۲۰۶، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۱۲۴. بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۷، ص۱۴۷، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۱۲۵. زمخشری، کشاف، ج۴، ص۳۳۰.
۱۲۶. زمخشری، کشاف، ج۴، ص۳۸۰.
۱۲۷. زمخشری، کشاف، ج۴، ص۴۰۰.
۱۲۸. زمخشری، کشاف، ج۴، ص۶۳۸.
۱۲۹. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۹، ص۳۹، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۱۳۰. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۹، ص۴۹، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۱۳۱. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۹، ص۱۱۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۱۳۲. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱۰، ص۶۱۰، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۱۳۳. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۴، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۱۳۴. علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول الا´یات، ج۱، ص۱۱، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۳۵. علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول الا´یات، ج۱، ص۵۳، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۳۶. علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول الا´یات، ج۱، ص۱۲۹، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۳۷. علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول الا´یات، ج۱، ص۲۹۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۳۸. ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، ج۱، ص۲۳۴، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
۱۳۹. ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، ج۱، ص۳۴۶، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
۱۴۰. ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، ج۱، ص۵۲۳، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
۱۴۱. ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، ج۲، ص۶۶۸، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
۱۴۲. ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، ج۲، ص۷۶۰، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
۱۴۳. ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، ج۲، ص۸۸۱، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
۱۴۴. بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، لباب النقول فی اسباب النزول، ج۱، ص۱۸، چاپ احمد عبدالشافی، بیروت (بی تا).    
۱۴۵. بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، لباب النقول فی اسباب النزول، ج۱، ص۳۴، چاپ احمد عبدالشافی، بیروت (بی تا).    
۱۴۶. بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، لباب النقول فی اسباب النزول، ج۱، ص۶۶، چاپ احمد عبدالشافی، بیروت (بی تا).    
۱۴۷. بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، لباب النقول فی اسباب النزول، ج۱، ص۱۱۸، چاپ احمد عبدالشافی، بیروت (بی تا).    
۱۴۸. یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المهذّب، ج۲، ص۹۰، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
۱۴۹. یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المهذّب، ج۳، ص۳۳۱، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
۱۵۰. یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المهذّب، ج۹، ص۳۹۰، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
۱۵۱. ابن تیمیّه، مجموع الفتاوی، ج۹، جزء ۱۶، ص۲۱۲، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۵۲. ابن تیمیّه، مجموع الفتاوی، ج۹، جزء ۱۶، ص۲۲۴، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۵۳. ابن تیمیّه، مجموع الفتاوی، ج۱۰، جزء ۱۷، ص۱۲۹، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۵۴. ابن تیمیّه، درءتعارض العقل و النقل، ج۸، ص۴۷۹، چاپ محمد رشاد سالم، (ریاض) ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
۱۵۵. ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۱۰۹، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
۱۵۶. ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۴، ص۲۸۳، قاهره (۱۳۸۳ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲).
۱۵۷. ابن تیمیّه، مقدمة فی اصول التفسیر، ج۱، ص۵۱، بیروت: دارمکتبة الحیاة، (بی تا).
۱۵۸. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۲، ص۵۰، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۵۹. محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۵۹، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱۶۰. ابن جوزی، کتاب الموضوعات، ج۱، ص۲۴۰، چاپ عبدالرحمان محمدعثمان، مدینه ۱۳۸۶ـ ۱۳۸۸/۱۹۶۶ـ ۱۹۶۸.
۱۶۱. سیوطی، ۱۹۸۰ـ۱۹۸۵، ج ۱، ص ۳۶۵، بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ عزت علی عطیه و موسی محمدعلی، قاهره (۱۹۸۰ـ۱۹۸۵)
۱۶۲. زین الدین بن علی شهیدثانی، الرعایة لحال البدایة فی علم الدرایة و البدایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۱۰۴، قم ۱۳۸۱ ش.
۱۶۳. ابتدای تفسیر هر سوره، علی بن احمد واحدی نیشابوری، الوسیط فی تفسیرالقرآن المجید، چاپ احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۶۴. زمخشری، کشاف.
۱۶۵. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج ۱، ص۵۰.    
۱۶۶. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۷۴.    
۱۶۷. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج ۲، ص ۲۳۲.    
۱۶۸. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج ۲، ص ۴۷۰.    
۱۶۹. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج ۳، ص ۵.    
۱۷۰. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج ۳، ص ۲۵۷.    
۱۷۱. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج ۴، ص ۵.    
۱۷۲. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج ۴، ص ۲۱۱.    
۱۷۳. ابن جوزی، کتاب الموضوعات، ج۱، ص۹۶، چاپ عبدالرحمان محمدعثمان، مدینه ۱۳۸۶ـ ۱۳۸۸/۱۹۶۶ـ ۱۹۶۸.
۱۷۴. ابن صلاح، علوم الحدیث، ج۱، ص۱۰۰، چاپ نورالدین عتر، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۷۵. ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویة، ج۷، ص۹۰ـ۹۱، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۷۶. ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویة، ج۷، ص۱۲، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۷۷. ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویة، ج۷، ص۳۱۰، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۷۸. ابن تیمیّه، مقدمة فی اصول التفسیر، ص ۳۱، ابن تیمیّه، مقدمة فی اصول التفسیر، بیروت: دارمکتبة الحیاة، (بی تا)
۱۷۹. ابن تیمیّه، مقدمة فی اصول التفسیر، ج۱، ص۵۱، بیروت: دارمکتبة الحیاة، (بی تا).
۱۸۰. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۳، ص۱۲۵۱۲۶، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۱۸۱. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۴، ص۹۲، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۱۸۲. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۸، ص۴۲۴۴، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۱۸۳. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۸، ص۳۱۰ ۳۱۲، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۱۸۴. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱۰، ص۳۵، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۱۸۵. مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲۵.    
۱۸۶. خوانساری، محمد بن علی داوودی، ج۱، ص۲۴۶، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۱۸۷. آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعه، ج۱۸، ص۶۷.
۱۸۸. ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۲، قم ۱۴۰۷.
۱۸۹. ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۲، قم ۱۴۰۷.
۱۹۰. ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۱۱، قم ۱۴۰۷.
۱۹۱. ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۳۷، قم ۱۴۰۷.
۱۹۲. ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۴۲، قم ۱۴۰۷.
۱۹۳. ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۵۰، قم ۱۴۰۷.
۱۹۴. ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۵۲، قم ۱۴۰۷.
۱۹۵. ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۵۳، قم ۱۴۰۷.
۱۹۶. ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۱۱، قم ۱۴۰۷.
۱۹۷. ابن بطریق، کتاب خصائص الوحی المبین، ج۱، ص۲۲، چاپ محمدباقر محمودی، (تهران) ۱۴۰۶.
۱۹۸. ابن بطریق، کتاب خصائص الوحی المبین، ج۱، ص۴۳ـ۴۴، چاپ محمدباقر محمودی، (تهران) ۱۴۰۶.
۱۹۹. ابن بطریق، کتاب خصائص الوحی المبین، ج۱، ص۵۳ ـ۵۴، چاپ محمدباقر محمودی، (تهران) ۱۴۰۶.
۲۰۰. ابن بطریق، کتاب خصائص الوحی المبین، ج۱، ص۷۶ـ ۷۷، چاپ محمدباقر محمودی، (تهران) ۱۴۰۶.
۲۰۱. ابن طاووس (علی بن موسی)، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ج۱، ص۱۸۲۰، قم ۱۳۹۹.    
۲۰۲. ابن طاووس (علی بن موسی)، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ج۱، ص۳۷، قم ۱۳۹۹.    
۲۰۳. ابن طاووس (علی بن موسی)، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ج۱، ص۳۹۴۰، قم ۱۳۹۹.    
۲۰۴. ابن طاووس (احمد بن موسی)، عین العبرة فی غ بن العترة، ج۱، ص۹، قم:دارالشهاب، (بی تا).    
۲۰۵. ابن طاووس (احمد بن موسی)، عین العبرة فی غ بن العترة، ج۱، ص۲۱، قم:دارالشهاب، (بی تا).    
۲۰۶. ابن طاووس (احمد بن موسی)، عین العبرة فی غ بن العترة، ج۱، ص۲۶، قم:دارالشهاب، (بی تا).    
۲۰۷. ابن طاووس (احمد بن موسی)، عین العبرة فی غ بن العترة، ج۱، ص۳۲، قم:دارالشهاب، (بی تا).    
۲۰۸. ابن طاووس (احمد بن موسی)، عین العبرة فی غ بن العترة، ج۱، ص۳۵، قم:دارالشهاب، (بی تا).    
۲۰۹. علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۱، ص۴، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۱۰. علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۱، ص۹۰، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۲۱۱. علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۱، ص۹۵، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۲۱۲. علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۱، ص۳۳۱، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۲۱۳. علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۲، ص۸۸، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۱۴. علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۲، ص۲۳۵، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۲۱۵. علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۳، ص۲۲۸، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۱۶. حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۱۱۶، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
۲۱۷. حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۱۲۲، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
۲۱۸. حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۱۳۰، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
۲۱۹. حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۱۴۲، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
۲۲۰. ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویة، ج۷، ص۹۶، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۲۲۱. ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویة، ج۷، ص۴۰۰، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۲۲۲. حسن بن یوسف علامه حلّی، ج۱، ص۲۱، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
۲۲۳. حسن بن یوسف علامه حلّی، ج۱، ص۵۸، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
۲۲۴. حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۱۲، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
۲۲۵. حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۳۴، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
۲۲۶. حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۱۱۲، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
۲۲۷. حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ج۱، ص۳۱۰ـ۳۱۲، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
۲۲۸. عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۲۳۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
۲۲۹. عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۲۴۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
۲۳۰. ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۶، ص۱۲۰، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
۲۳۱. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۶۷، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۲۳۲. محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۲۳۳ـ ۲۳۵، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۲۳۳. علی محمد زبیری، ابن جُزَی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۲۴۷ـ ۲۴۸، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۲۳۴. محمد ابوشهبه، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۷، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۲۳۵. محمدجمال الدین قاسمی، تفسیر القاسمی، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، المسمی محاسن التأویل، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۲۳۶. جودة محمدمهدی، الواحدی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۶۸، (قاهره ۱۹۷۸).
۲۳۷. مقدمه گولدفلد، ص II-I، احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۲۳۸. مقدمه کعبی، ص ۷، احمد بن محمد ثعلبی، اهل البیت علیهم‌السلام فی تفسیرالثعلبی: ماروی عنهم و ماروی فیهم، چاپ عادل کعبی، قم ۱۳۸۱ ش.
۲۳۹. محمدعیسی صالحیه، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج۱، ص۳۱۲، ج ۱، قاهره ۱۹۹۲.
۲۴۰. مدینی، «نسخة الکشف و البیان المطبوعة ردیئة».
۲۴۱. پانویس ۲، احمد بن محمد ثعلبی، ج۴، ص۳۵۹، الکشف و البیان، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۲۴۲. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۸، ص۳۶۴۲، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۲۴۳. پانویس ۴، احمد بن محمد ثعلبی، ج۹، ص۲۳۲، الکشف و البیان، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۲۴۴. پانویس ۶، محمد بن بهادر زرکشی، ج۱، ص۱۰۵، البرهان فی علوم القرآن، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثعالبی»، شماره۴۲۳۵.    
 
 



جعبه ابزار