• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

التذاذ جنسی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


التذاذ جنسی از یکی محرمات فرد محرم در حج است که، دارای آثاری وضعی همچون بطلان حج و وجوب کفاره می باشد.


واژه التذاذ از ریشه «ل ـ ذ ـ ذ» به معنای لذت بردن و مزه یافتن است.
[۱] تاج العروس، الزبیدی، ج۹، ص۴۶۷، «لذذ».    
[۲] لغت نامه، دهخدا، ج۲، ص۲۷۲۴، «التذاذ».
مقصود از التذاذ جنسی، هر گونه بهره وری جنسی است که در متون و منابع دینی با تعابیری چون استمتاع
[۳] مختلف الشیعه، العلامة الحلی، ج۴، ص۱۴۶.    
[۴] وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۱۰۷.    
[۵] نساء/سوره۴، آیه۲۴.    
، تمتع
[۶] احکام القرآن، ابن عربی، ج۱، ص۴۸۶.    
[۷] اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی، ج۴، ص۹۰.
و مقدمات جماع
[۸] فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی، ج۷، ص۴۸۰.
[۹] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۴۳.
[۱۰] مسالک الافهام، الشهید الثانی، ج۷، ص۳۰۷.    
بدان اشاره می‌شود.

التذاذ جنسی، خواه به گونه مشروع و خواه نامشروع، مصادیق گوناگون دارد؛ از جمله آمیزش ، بوسیدن ، نگاه کردن ، تماس شهوت آمیز، و استمناء . بهره وری جنسی از دیدگاه شرعی گاه جایز به شمار می‌رود و گاه حرام است.

۲.۱ - التذاذ مشروع

نوع نخست از نظر تکلیفی بر چهار گونه است: واجب ، مستحب ، مکروه و مباح .

۲.۲ - التذاذ نامشروع

نوع دوم نیز خود بر دوگونه است:
۱. التذاذی که ذاتا و در اصل حرام باشد؛ مانند کامیابی‌های جنسی بیرون از چارچوب ازدواج و مالکیت .
۲. التذاذ حرام بالعرض؛ یعنی کامیابی‌های جنسی که ذاتا حرام نیست، اما در وضعیتی خاص حرام می‌شود؛ مانند کامیابی جنسی از همسر در هنگام عادت ماهانه یا پاره‌ای کامیابی‌های جنسی در هنگام روزه ، اعتکاف ، و حالت احرام.
[۱۱] الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۷۸-۸۰.    
از موارد ممنوعیت التذاذ جنسی، کامیابی برای شخص محرم، خواه زن و خواه مرد، است که تا هنگام بیرون آمدن از احرام (تحلل) ادامه دارد. به باور شماری از فقیهان ، وجه نام گذاری حج تمتع همین است که انجام دادن محرمات احرام، از جمله کامیابی جنسی، در فاصله میان اتمام عمره تا احرام بستن دیگر بار برای حج پس از گزاردن عمره، حلال می‌شود.
[۱۲] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۸۱.    
[۱۳] فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی، ج۷، ص۱۲۷.
این مقاله از میان مصادیق التذاذ جنسی به حکم تکلیفی و حکم وضعی مهم‌ترین آن‌ها جز آمیزش و استمناء در مناسک حج می‌پردازد.

برخی آیات قرآن به حکم التذاذ جنسی در حج پرداخته‌اند. مثلا در آیه ۱۹۷ بقره از «رفث» در حج منع شده است: «فمن فرض فیهن الحج فلا رفث ولا فسوق ولا جدال فی الحج... »«و کسانی که (با بستن احرام، و شروع به مناسک حج،) حج را بر خود فرض کرده‌اند، (باید بدانند که) در حج، آمیزش جنسی با زنان ، و گناه و جدال جایی ندارد...»
[۱۴] بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
. به باور مشهور،
[۱۵] جامع البیان، الطبری، ج۳، ص۴۵۷.    
[۱۶] مجمع البیان، الطبرسی، ج۲، ص۴۳.    
مقصود از «رفث» آمیزش جنسی یا اموری دیگر است؛ اما برخی معانی دیگر نیز برای آن یاد شده است؛ از جمله سخن گفتن درباره آمیزش، معین کردن هنگام آمیزش،
[۱۷] مجمع البیان، الطبرسی، ج۲، ص۴۳.    
[۱۸] تفسیر قرطبی، القرطبی، ج۲، ص۴۰۸.    
مقدمات آمیزش همچون شوخی، لمس و تماس جنسی، و نیز مفهومی عام که شامل همه موارد پیشین می‌گردد.
[۱۹] احکام القرآن، جصاص، ج۱، ص۳۷۲.    
[۲۰] التفسیر الکبیر، الفخر الرازی، ج۵، ص۲۶۹.    
[۲۱] الامثل، مکارم الشیرازی، ج۲، ص۵۰.    
در این آیه، حکمت ممنوعیت التذاذ جنسی و دیگر بهره مندی‌های مادی، ایجاد ملکه تقوا در انسان یاد شده است: «و تزودوا فان خیر الزاد التقوی و اتقون یا اولی الالباب»«و آنچه از کارهای نیک انجام دهید، خدا آن را می‌داند. و زاد و توشه تهیه کنید، که بهترین زاد و توشه، پرهیزکاری است! و از من بپرهیزید ای خردمندان!»
[۲۲] بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
. در برخی حدیث‌ها نیز بهره وری جنسی در حال احرام ممنوع به شمار رفته است.
[۲۳] وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۱۲۹-۱۴۰.    
[۲۴] جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، ج۱۱، ص۱۶۹.


بر پایه مذاهب گوناگون فقهی، هرگونه التذاذ جنسی در حال احرام حرام به شمار می‌رود و موجب کفاره است. اما به باور برخی مذاهب، تنها اندکی از آن‌ها موجب فساد حج می‌شود.
[۲۵] الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۷۸-۸۰.    


مهم‌ترین مصداق‌های التذاذ جنسی یاد شده در منابع فقهی عبارتند از:

۵.۱ - بوسیدن

به باور فقیهان شیعه
[۲۶] رسائل المرتضی، السید المرتضی، ج۳، ص۶۵.    
[۲۷] المبسوط، الطوسی، ج۱، ص۳۲۰.    
[۲۸] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۹۶.    
و اهل سنت
[۲۹] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۹۵.
[۳۰] الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۷۹.    
به پشتوانه آیه ۱۹۷ سوره بقره «الْحَجُّ أَشْهُرٌ‌ مَّعْلُومَاتٌ ۚ فَمَن فَرَ‌ضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَ‌فَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ‌ يَعْلَمْهُ اللَّـهُ ۗ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ‌ الزَّادِ التَّقْوَىٰ ۚ وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ»«حج، در ماه‌های معینی است! و کسانی که (با بستن احرام، و شروع به مناسک حج،) حج را بر خود فرض کرده‌اند، (باید بدانند که) در حج، آمیزش جنسی با زنان، و گناه و جدال نیست! و آنچه از کارهای نیک انجام دهید، خدا آن را می‌داند. و زاد و توشه تهیه کنید، که بهترین زاد و توشه، پرهیزکاری است! و از من بپرهیزید ای خردمندان! »
[۳۱] بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
و احادیث ، بوسیدن شهوت آمیز بر محرم حرام است. حتی برخی فقیهان بوسیدن بدون شهوت را نیز بر او حرام شمرده‌اند.
[۳۲] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۰۳-۳۰۴.    
با این همه، فقیهان این کار را موجب بطلان حج ندانسته‌اند
[۳۳] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۲۴.
[۳۴] الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۴.
؛ هر چند برخی فقیهان اهل سنت
[۳۵] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۲۳.
[۳۶] الدسوقی(فقهی)، الدسوقی، ج۲، ص۶۸.    
[۳۷] بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۹۷.
از مالکیان و حنبلیان ، در صورتی که بوسه به انزال بینجامد، حج را باطل می‌شمرند. کفاره بوسیدن شهوت آمیز همسر ، خواه به انزال منجر شود یا نشود، به باور بیشتر فقیهان اهل سنت ، قربانی کردن گوسفند است.
[۳۸] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۲۴، ۳۲۸.
[۳۹] البحر الرائق، ابونجیم المصری، ج۳، ص۲۵.
[۴۰] الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۴.
به باور برخی فقیهان امامی،
[۴۱] المبسوط، الطوسی، ج۱، ص۳۳۸.    
[۴۲] رسائل المرتضی، السید المرتضی، ج۳، ص۷۰.    
کفاره این کار به پشتوانه برخی روایات، قربانی کردن شتر است. اما شماری دیگر
[۴۳] المراسم العلویه، سلار حمزة بن عبدالعزیز، ص۱۱۸.    
[۴۴] السرائر، ابن ادریس، ج۱، ص۵۵۲.    
به پشتوانه حدیث‌های خاص یا اقتضای سازگاری احادیث
[۴۵] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۵۶.    
[۴۶] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۹۷.    
در فرضی که بوسه به انزال بینجامد، قربانی کردن شتر و در فرض حاصل نشدن انزال، قربانی کردن گوسفند را واجب شمرده‌اند. تفصیل میان انزال و عدم انزال، مورد نقد برخی فقیهان قرار گرفته است.
[۴۷] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۹۷-۹۸.    
به باور فقیهان امامی
[۴۸] المبسوط، الطوسی، ج۱، ص۳۳۸.    
[۴۹] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۲.    
کفاره بوسیدن همسر بدون شهوت ،قربانی کردن گوسفند است. فقیهان اهل سنت این کار را جایز دانسته، مشمول کفاره نمی‌دانند.
[۵۰] المجموع، النووی، ج۷، ص۴۱۱.
بر پایه حدیثی از امام صادق (ع) بوسه بر بدن مادر از روی رحمت (بدون شهوت) بر احرام گزار حرام نیست.
[۵۱] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۷۷.    
[۵۲] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۰۴.    
کفاره بوسیدن همسر پس از گزاردن طواف نساء در حال احرام، گوسفند است که در صورت پذیرش زن ، بر عهده او است وگرنه بر عهده شوهر است.
[۵۳] المقنعه، المفید، ص۴۳۹-۴۴۰.    
[۵۴] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۹۸-۹۹.    
به تصریح برخی فقیهان امامی،
[۵۵] المبسوط، الطوسی، ج۱، ص۳۳۸.    
بوسیدن غیر همسر اگر به انزال بینجامد، مشمول کفاره شتر است.

۵.۲ - تماس شهوت آمیز

تماس شهوانی محرم با همسر خود یا فرد بیگانه به پشتوانه آیه ۱۹۷ سوره بقره«الْحَجُّ أَشْهُرٌ‌ مَّعْلُومَاتٌ ۚ فَمَن فَرَ‌ضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَ‌فَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ‌ يَعْلَمْهُ اللَّـهُ ۗ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ‌ الزَّادِ التَّقْوَىٰ ۚ وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ»«حج، در ماه‌های معینی است! و کسانی که (با بستن احرام، و شروع به مناسک حج،) حج را بر خود فرض کرده‌اند، (باید بدانند که) در حج، آمیزش جنسی با زنان، و گناه و جدال نیست! و آنچه از کارهای نیک انجام دهید، خدا آن را می‌داند. و زاد و توشه تهیه کنید، که بهترین زاد و توشه، پرهیزکاری است! و از من بپرهیزید ای خردمندان! »
[۵۶] بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
و احادیث، حرام و موجب کفاره است.
[۵۷] المبسوط، الطوسی، ج۱، ص۳۲۰.    
[۵۸] المجموع، النووی، ج۷، ص۴۱۰-۴۱۱.
[۵۹] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۹۵.
اما تماس با همسر یا هر فرد دیگر بدون شهوت بر احرام گزار حرام نیست و کفاره نیز ندارد،
[۶۰] المجموع، النووی، ج۷، ص۴۱۱.
[۶۱] جامع المقاصد، الکرکی، ج۳، ص۳۵۱.    
[۶۲] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۰-۱۰۱.    
حتی اگر به باور برخی فقیهان
[۶۳] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۲.    
[۶۴] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۲.    
اتفاقا به انزال بینجامد. برخی فقیهان اهل سنت
[۶۵] الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۷۹.    
لمس شهوت آمیز را اگر مقدمه آمیزش شود و به انزال بینجامد، موجب بطلان حج دانسته‌اند. کفاره لمس با شهوت به باور فقیهان امامی، به پشتوانه روایات ، گوسفند است، خواه با انزال همراه باشد و خواه نباشد.
[۶۶] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۲.    
[۶۷] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۰۳.    
[۶۸] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۱.    
به باور مشهور فقیهان اهل سنت
[۶۹] المجموع، النووی، ج۲، ص۱۹۴.
[۷۰] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۲۸.
[۷۱] الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۴-۲۴۵.
کفاره آن گوسفند است؛ هر چند برخی فقیهان در پاره‌ای موارد، به ویژه هنگامی که لمس به انزال منتهی شود، کفاره آن را کفاره آمیزش یعنی شتر دانسته‌اند.
[۷۲] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۲۲.
[۷۳] الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۹۵.    


۵.۳ - نگاه شهوت آمیز

از دیدگاه فقهی، نگاه شهوت آمیز احرام گزار به همسر خود مطلقا حرام است، حتی اگر به انزال نینجامد.
[۷۴] شرائع الاسلام، المحقق الحلی، ج۱، ص۲۲۶.    
[۷۵] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۸۲.    
[۷۶] الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۷۹.    
اما نگاه بدون شهوت جایز به شمار می‌رود، حتی اگر به انزال بینجامد.
[۷۷] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۱-۶۲.    
[۷۸] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۶.    
به باور اندکی از فقیهان اهل سنت، برخی مصداق‌های نگاه ممکن است به تباهی حج بینجامد.
[۷۹] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۴۲.
به باور فقیهان شیعه، نگاه شهوت آمیز به نامحرم بدون تحقق انزال کفاره ندارد.
[۸۰] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۵.    
اما در صورتی که این کار به بیرون آمدن منی بینجامد، به پشتوانه احادیث، کفاره آن بدین گونه است: کفاره شخص توانگر، شتر؛ کفاره شخص معمولی، گاو ؛ و کفاره فقیر، گوسفند است.
[۸۱] شرائع الاسلام، المحقق الحلی، ج۱، ص۲۲۶.    
[۸۲] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۱.    
[۸۳] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۴.    
تشخیص توانگر یا فقیر بودن شخص محرم با عرف است.
[۸۴] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۴.    
همچنین به باور فقیهان امامی
[۸۵] جواهر الکلام، النجفی، ج۲۰، ص۳۸۷-۳۸۸.    
[۸۶] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۶.    
نگاه شهوت آمیز احرام گزار به همسر خود در صورتی کفاره دارد که به بیرون آمدن منی بینجامد و کفاره آن به پشتوانه احادیث، شتر است.به باور برخی فقیهان اهل سنت،
[۸۷] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۳۰.
[۸۸] المجموع، النووی، ج۷، ص۴۱۳.
نگاه شهوت آمیز حتی اگر با انزال همراه باشد، کفاره ندارد. برخی
[۸۹] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۳۰.
[۹۰] المجموع، النووی، ج۷، ص۴۱۳.
کفاره آن را گوسفند دانسته و شماری دیگر
[۹۱] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۳۰.
[۹۲] المجموع، النووی، ج۷، ص۴۱۳.
[۹۳] الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۵.
در صورت تکرار نگاه، شتر و در غیر این صورت گوسفند را کفاره شمرده‌اند. برخی فقیهان اهل سنت
[۹۴] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۳۲.
نگاه همراه با بیرون آمدن مذی را نیز موجب کفاره گوسفند دانسته‌اند. اما به باور فقیهان امامی، در این فرض کفاره‌ای واجب نیست.
[۹۵] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۱.    
شماری دیگر از فقیهان اهل سنت، تنها در صورت انزال، کفاره گوسفند را واجب می‌دانند.
[۹۶] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۳۳.
[۹۷] الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۵.


۵.۴ - دیگر موارد

در پاره‌ای منابع فقهی، مصداق‌هایی دیگر از التذاذ جنسی موجب تباهی حج یا وجوب کفاره قلمداد شده است. مثلا به باور برخی فقیهان اهل سنت، از جمله مالک بن انس ، اگر فکر شهوانی و تخیل آمیخته با شهوت تداوم یابد و به انزال بینجامد، حج احرام گزار را باطل می‌سازد و در صورت تحقق نیافتن انزال، کفاره شتر را واجب می‌کند.
[۹۸] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۴۲.
[۹۹] الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۹۵.    
[۱۰۰] الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۵.
اما بر پایه مذاهب دیگر، فقط فکر شهوانی از آن رو که تبعات آن اختیاری نیست، کفاره‌ای در بر ندارد و حتی حرام نیز نیست.
[۱۰۱] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۳۳-۳۳۴.
[۱۰۲] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۱۰.    
[۱۰۳] الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۵.
بازی جنسی محرم با همسر نیز هر گاه به انزال بینجامد، به باور فقیهان امامی
[۱۰۴] التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۳۲۷.    
[۱۰۵] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۲.    
[۱۰۶] کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۳.    
مشمول کفاره شتر و در صورت ناتوانی، گوسفند است. اما به باور آنان، شنیدن صداهای شهوت آمیز که به انزال بینجامد، وجوب کفاره را در پی ندارد، مگر آن که انزال برآمده از نگاه شهوانی باشد.
[۱۰۷] تحریر الاحکام، ج۲، العلامة الحلی، ص۶۲-۶۳.    


احکام القرآن: ابن العربی (م. ۵۴۳ق.) ، به کوشش محمد، لبنان، دار الفکر؛ احکام القرآن: الجصاص (م. ۳۷۰ق.) ، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ اعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی (م. ۱۳۱۰ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛ الامثل: مکارم الشیرازی، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ۱۴۲۱ق؛ البحر الرائق: ابونجیم المصری (م. ۹۷۰ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ بدایة المجتهد: ابن رشد القرطبی (م. ۵۹۵ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. ۵۸۷ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق؛ تاج العروس: الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق علیه السلام، ۱۴۲۰ق؛ تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۴ق؛ تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. ۶۷۱ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق.) ، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛ تهذیب الاحکام: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛ جامع احادیث الشیعه: اسماعیل معزی ملایری، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق؛ جامع البیان: الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ جامع المقاصد: الکرکی (م. ۹۴۰ق.) ، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۱ق؛ جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م. ۱۲۳۰ق.) ، احیاء الکتب العربیه؛ رسائل المرتضی: السید المرتضی (م. ۴۳۶ق.) ، به کوشش حسینی و رجایی، قم، دار القرآن، ۱۴۰۵ق؛ السرائر: ابن ادریس (م. ۵۹۸ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛ شرائع الاسلام: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.) ، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق؛ فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. ۶۲۳ق.) ، دار الفکر؛ الفقه الاسلامی و ادلته: وهبة الزحیلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ لغت نامه: دهخدا (م. ۱۳۳۴ش.) و دیگران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش؛ المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛ مجمع البیان: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، دار الفکر؛ مختلف الشیعه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛ المراسم العلویه: سلار حمزة بن عبدالعزیز (م. ۴۴۸ق.) ، به کوشش حسینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۴ق؛ مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.) ، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ المعتمد فی شرح المناسک: محاضرات الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) ، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق؛ المغنی: عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ المقنعه: المفید (م. ۴۱۳ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق؛ مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. ۹۵۴ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ الموسوعة الفقهیة المیسره: محمد علی الانصاری، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ق؛ وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.) ، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۲ق.

۱. ↑ تاج العروس، الزبیدی، ج۹، ص۴۶۷، «لذذ».    
۲. ↑ لغت نامه، دهخدا، ج۲، ص۲۷۲۴، «التذاذ».
۳. ↑ مختلف الشیعه، العلامة الحلی، ج۴، ص۱۴۶.    
۴. ↑ وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۱۰۷.    
۵. ↑ نساء/سوره۴، آیه۲۴.    
۶. ↑ احکام القرآن، ابن عربی، ج۱، ص۴۸۶.    
۷. ↑ اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی، ج۴، ص۹۰.
۸. ↑ فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی، ج۷، ص۴۸۰.
۹. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۴۳.
۱۰. ↑ مسالک الافهام، الشهید الثانی، ج۷، ص۳۰۷.    
۱۱. ↑ الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۷۸-۸۰.    
۱۲. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۸۱.    
۱۳. ↑ فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی، ج۷، ص۱۲۷.
۱۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۱۵. ↑ جامع البیان، الطبری، ج۳، ص۴۵۷.    
۱۶. ↑ مجمع البیان، الطبرسی، ج۲، ص۴۳.    
۱۷. ↑ مجمع البیان، الطبرسی، ج۲، ص۴۳.    
۱۸. ↑ تفسیر قرطبی، القرطبی، ج۲، ص۴۰۸.    
۱۹. ↑ احکام القرآن، جصاص، ج۱، ص۳۷۲.    
۲۰. ↑ التفسیر الکبیر، الفخر الرازی، ج۵، ص۲۶۹.    
۲۱. ↑ الامثل، مکارم الشیرازی، ج۲، ص۵۰.    
۲۲. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۲۳. ↑ وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۱۲۹-۱۴۰.    
۲۴. ↑ جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، ج۱۱، ص۱۶۹.
۲۵. ↑ الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۷۸-۸۰.    
۲۶. ↑ رسائل المرتضی، السید المرتضی، ج۳، ص۶۵.    
۲۷. ↑ المبسوط، الطوسی، ج۱، ص۳۲۰.    
۲۸. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۹۶.    
۲۹. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۹۵.
۳۰. ↑ الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۷۹.    
۳۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۳۲. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۰۳-۳۰۴.    
۳۳. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۲۴.
۳۴. ↑ الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۴.
۳۵. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۲۳.
۳۶. ↑ الدسوقی(فقهی)، الدسوقی، ج۲، ص۶۸.    
۳۷. ↑ بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۹۷.
۳۸. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۲۴، ۳۲۸.
۳۹. ↑ البحر الرائق، ابونجیم المصری، ج۳، ص۲۵.
۴۰. ↑ الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۴.
۴۱. ↑ المبسوط، الطوسی، ج۱، ص۳۳۸.    
۴۲. ↑ رسائل المرتضی، السید المرتضی، ج۳، ص۷۰.    
۴۳. ↑ المراسم العلویه، سلار حمزة بن عبدالعزیز، ص۱۱۸.    
۴۴. ↑ السرائر، ابن ادریس، ج۱، ص۵۵۲.    
۴۵. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۵۶.    
۴۶. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۹۷.    
۴۷. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۹۷-۹۸.    
۴۸. ↑ المبسوط، الطوسی، ج۱، ص۳۳۸.    
۴۹. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۲.    
۵۰. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۴۱۱.
۵۱. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۳۷۷.    
۵۲. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۰۴.    
۵۳. ↑ المقنعه، المفید، ص۴۳۹-۴۴۰.    
۵۴. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۹۸-۹۹.    
۵۵. ↑ المبسوط، الطوسی، ج۱، ص۳۳۸.    
۵۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۵۷. ↑ المبسوط، الطوسی، ج۱، ص۳۲۰.    
۵۸. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۴۱۰-۴۱۱.
۵۹. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۹۵.
۶۰. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۴۱۱.
۶۱. ↑ جامع المقاصد، الکرکی، ج۳، ص۳۵۱.    
۶۲. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۰-۱۰۱.    
۶۳. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۲.    
۶۴. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۲.    
۶۵. ↑ الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۷۹.    
۶۶. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۲.    
۶۷. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۳۰۳.    
۶۸. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۱.    
۶۹. ↑ المجموع، النووی، ج۲، ص۱۹۴.
۷۰. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۲۸.
۷۱. ↑ الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۴-۲۴۵.
۷۲. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۲۲.
۷۳. ↑ الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۹۵.    
۷۴. ↑ شرائع الاسلام، المحقق الحلی، ج۱، ص۲۲۶.    
۷۵. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۳۸۲.    
۷۶. ↑ الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۷۹.    
۷۷. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۱-۶۲.    
۷۸. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۶.    
۷۹. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۴۲.
۸۰. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۵.    
۸۱. ↑ شرائع الاسلام، المحقق الحلی، ج۱، ص۲۲۶.    
۸۲. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۱.    
۸۳. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۴.    
۸۴. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۴.    
۸۵. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۲۰، ص۳۸۷-۳۸۸.    
۸۶. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۶.    
۸۷. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۳۰.
۸۸. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۴۱۳.
۸۹. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۳۰.
۹۰. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۴۱۳.
۹۱. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۳۰.
۹۲. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۴۱۳.
۹۳. ↑ الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۵.
۹۴. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۳۲.
۹۵. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۱.    
۹۶. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۳۳.
۹۷. ↑ الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۵.
۹۸. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۴۲.
۹۹. ↑ الموسوعة الفقهیه، محمد علی الانصاری، ج۳، ص۹۵.    
۱۰۰. ↑ الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۵.
۱۰۱. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۳۳-۳۳۴.
۱۰۲. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۱۰.    
۱۰۳. ↑ الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۴۵.
۱۰۴. ↑ التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۳۲۷.    
۱۰۵. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۲.    
۱۰۶. ↑ کتاب الحج، السید أبوالقاسم الخوئی، ج۴، ص۱۰۳.    
۱۰۷. ↑ تحریر الاحکام، ج۲، العلامة الحلی، ص۶۲-۶۳.    


حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «التذاذ جنسی».    



جعبه ابزار