الجامع للشرائع (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
كتاب« الجامع للشرايع» از كتب با ارزش فقهى قدماى اصحاب در قرن هفتم هجرى مى‌باشد. مؤلف این کتاب ابو زكريا نجيب الدين يحيى بن احمد بن يحيى بن حسن بن سعيد هذلى معروف به
یحیی بن سعید ( م ۶۹۰ ق) مي باشد، كتاب الجامع للشرايع بيشتر به صورت
فقه موجز و رساله‌هاى عمليۀ متداول مى‌باشد و يك دوره فقه كامل از
طهارت تا كتاب
دیات مى‌باشد.
نجيب الدين، يحيى بن احمد، معروف به ابن سعيد، در سال ۶۰۱ هجرى در خاندان
فقیه پرور سعيد هذلى ديده به جهان گشود. او در شمار دانشمندان بزرگ و فقيهان زنده دل ديار
حله است. ابن سعيد نوۀ دخترى
ابن ادریس حلی و پسر عموى پيشواى فقهاى
شیعه ، محقق حلى است. جدش يحيى، كه از فقهاى بزرگ حله بود، دو فرزند فقيه و دانشمند به نام احمد- پدر ابن سعيد- و حسن- پدر محقق حلى- داشت. ابن سعيد پس از پسر عمويش
محقق حلی ، به جاى وى بر كرسى تدريس تكيه زد و جاى خالى او را پر نمود. ابن سعيد تمام فنون و دانش‌هاى ادبى، فقهى و اصولى را دارا بود و در زهد و تهذيب نفس، پارساترين دانشمندان عصر خويش بود. وى از بزرگ‌ترين مشايخ علامه حلى و از مشايخ بزرگ
اجازه و روايت مى‌باشد.
علامه حلی در شأن او مى‌نويسد: او به من اجازۀ روايت داد و داراى زهد و تقوا بود و ضميرى پاك داشت. شعرا در ستايش او چنين گفته‌اند: "ليس فى الناس فقيه مثل يحيى بن سعيد صنّف الجامع فقها قد حوى كل شريد يا سعيد الجدود يا بن سعيد أنت يحيى العلم باسمك يحيى ما رأينا كمثل بحثك بحثا ظنه العالم المحقق وحيا" . فرزندش صفى الدين محمد بن يحيى، در رديف دانشمندان و فقهاى بزرگ اين خاندان به شمار مى‌آيد و از او به عنوان« استاد بزرگ اجازه» ياد شده است.
ابن داود دربارۀ
یحیی بن سعید مى‌گويد: « يحيى بن احمد بن سعيد شيخ و مقتداى ما است. وى عالم به علوم ادبى و فقهى و اصولى بود و از ميان فضلا با تقواترين و زاهدترين آنان بود.»
مؤلف كتاب از آن چنان جايگاه علمى برخوردار است كه پس از وفات محقق حلى پسر عمويش( م ۶۷۶ ق) جانشين وى در امر تدريس گرديده و جاى خالى او را پر نموده است. صاحبان تراجم و فقهاى بزرگ از وى با تجليل و تكريم ياد نموده و صاحب
بحار الأنوار از وى تعبير به: الأوحد، جامع المعقول و المنقول، الفقيه السعيد المعظم، شيخ الأعظم و الإمام المكرم العلاّمة، المتفنن نجيب الدين و نظائر آن ياد نموده است.
صاحب
ریاض العلماء در مورد وى مى‌نويسد: كان قدس سره مجمعا على فضله و علمه بين الشيعة و عظماء أهل السنّة.
كتاب« الجامع للشرايع» از كتب با ارزش فقهى قدماى اصحاب در قرن هفتم هجرى مى‌باشد. اين كتاب بيشتر به صورت
فقه موجز و رساله‌هاى عمليۀ متداول مى‌باشد و يك دوره فقه كامل از
طهارت تا كتاب ديات مى‌باشد. مؤلف با
استناد به آيات
قرآن کریم و روايات و بدون طرح نظريات فقها و بزرگان و حتى نظريات
شیخ طوسی و محقق حلى گاهى بعضى از مسائل كتاب را به صورت استدلالى بيان مى‌نمايد. بنابراين كتاب بيشتر به صورت فقه موجز و گاهى نيز فقه تفريعى و استدلالى مى‌باشد.
علاوه بر كتاب جامع الشرائع، كتب ديگر فقهى همچون« نزهة الناظر»،«
قضاء الفوائت »،« كشف الالتباس عن نجاسة الأرجاس»،« مسألة في نجاسة المشركين» از تأليفات وى مى‌باشد كه فقط كتاب«
نزهة الناظر » و« جامع الشرائع» از بين آنان چاپ شده است. كتاب جامع الشرائع در بين كتب مؤلف از آنچنان شهرتى برخوردار است كه در كتب تراجم همچنان كه محقق حلى پسر عموى مؤلف را به نام صاحب الشرائع مى‌شناسد وى به نام صاحب الجامع مشهور شده است.
در مورد علت تأليف كتاب وى در خطبۀ كتاب مى‌نويسد: تصميم گرفتم كه كتابى را حاوى مباحث اساسى فقه در تمام ابواب و فصول جمع‌آورى نمايم و در آينده پس از فراغت اين كتاب إن شاء الله كتابى را كه در آن نظريات موافق و مخالف و وجوه اقوال و نظريات و ادلۀ مسائل را در بردارد تأليف خواهم كرد.
بنظر مى‌رسد كه با توجه به روش و مطالب كتاب« نزهة الناظر»، احتمالا منظور از اين كتاب، همين كتاب نزهة الناظر باشد كه وى بعدا تأليف نموده است و بنابراين در زمان تأليف جامع الشرايع مؤلف توجه به تأليف نزهة الناظر در آينده داشته است.
با توجه به عبارتى كه در خلال بحث
طلاق لعان آمده است: كه در اين سال يعنى سال ۶۵۴ ق منبر و سقف
مسجد النبی در مدينه آتش گرفته است، بنابراين كتاب در حوالى همين سال‌ها به پايان رسيده است.
در بحار الأنوار نيز با استناد به اين عبارت به اين مسأله استناد نموده و از كتاب«
عیون التواریخ » از كتب تاريخى عامه اين مطلب را تأييد مى‌كند.
از طرفى با توجه به نسخه‌اى از كتاب نزهة الناظر كه مربوط به سال ۶۷۴ ق است
اين كتاب احتمالا در حدود سال‌هاى ۶۵۶ ق تا ۶۷۰ ق پايان يافته است.
كتاب موجود توسط مؤسسۀ سيد الشهداء- العلميّة در سال ۱۴۰۵ ق در
قم چاپ شده است. محققين و مصححين آن آقايان شيخ على تهرانى( جاودان)، محمد كاهانى، سيد على اصغر موسوى، شيخ محمدرضا اصفهانى بوده‌اند كه با اشراف و نظارت
آیة الله جعفر سبحانی اين امر صورت پذيرفته است. چاپ موجود اين كتاب در سال ۱۴۰۶ ق در مؤسسۀ دار الأضواء در
بیروت تجديد چاپ و منتشر شده است.
در الذريعة به دو نسخۀ متعلّق به حاج
ملا مهدی قمشه‌ای كه به كتابخانۀ حسينيۀ تستريه منتقل شده مربوط به قرن ۸ و ۹ و نسخۀ ديگرى كه متعلّق به
سید حسن صدر در كتابخانۀ سيد محمد مشكاة استاد دانشگاه تهران اشاره شده است.
در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه نيز به ۱۲ نسخه اشاره نموده است كه قديم‌ترين نسخه‌هاى آن مربوط به قرن ۸ و ۹ است كه يكى همان نسخۀ حسينيۀ شوشترى‌ها است كه گذشت و ديگرى نسخۀ
مسجد اعظم مى‌باشد.
در تصحيح و تحقيق كتاب موجود ناشرين از ۸ نسخه استفاده نموده‌اند كه از روش تلفيق در تصحيح نسخه استفاده نموده و هيچ نسخه‌اى اصل قرار داده نشده است بعضى از اين نسخه‌ها عبارتند از:
۱- نسخۀ قديمى كاملى كه در كتابخانۀ مسجد اعظم در قم با شمارۀ ۳۳۴۶- ۱۰۶ موجود بوده و متعلّق به
آیة الله العظمی بروجردی بوده است. اين نسخه تصحيح نشده است و تاريخ
استنساخ آن مشخص نيست.
۲- نسخۀ جديد كاملى كه مربوط به كتابخانۀ
شیخ حسن مصطفوی بوده كه تصحيح شده است. تاريخ نگارش آن سال ۱۲۲۸ ق مى‌باشد.
۳- نسخۀ كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى كه قديمى و كامل است. اين نسخه به خط
علامۀ مجلسی و خط
شیخ بهایی و بر آن مهر خاتم سيد شفتى مى‌باشد.
۴- نسخۀ كتابخانۀ شيخ
شمس الدین تویسرکانی مربوط به سال ۹۷۰ ق.
۵- نسخۀ كتابخانۀ
سید مصطفی خوانساری كه كامل تصحيح شده است و در سال ۱۱۴۶ نگاشته شده است.
۶- نسخۀ كتابخانۀ محقق عظيم الشأن آية الله
آقا حسین بروجردی كه كامل است و در سال ۱۲۵۴ ق استنساخ شده است.
كتاب شامل يك دوره كامل فقه از طهارت تا
دیات مى‌باشد ولى مؤلف مباحث فقهى را بصورت يكسان مطرح نموده است و تقسيم بندى مباحث كتاب نظير
شرایع الإسلا م به ۴ بخش كلى عبادات،
عقود ،
ایقاعات و
احکام در آن انجام نشده است.
كتاب‌هايى كه در جامع الشرائع مطرح شده است عبارتند از: طهارت،
صلاة ،
زکاة ،
صوم ،
حج و
عمره ،
جهاد ،
بیع ،
شفعه ،
قرض ،
دین ،
رهن ،
اجاره ،
مزارعه ،
مساقات ،
ضمان ،
کفاله ،
حواله ،
صلح ،
شرکت ،
مضاربه ،
وکالت ،
جعاله ،
ودیعه ،
عاریه ،
سبق و رمایه ،
اقرار ،
غصب ،
لقیط ،
حجر ،
هبه ،
صدقه ،
وقف ،
احیاء موات ،
مباهات ،
عتق ،
أیمان و
کفارات ،
نکاح ،
وصیت ،
ارث ،
قضاء ،
شهادات ،
حدود ،
جنایات و ديات.
از خصوصيات كتاب اين كه مؤلف به دليل اين كه از قدماء بوده است و بر مشايخ ابن محبوب و غير از او اطلاع و وقوف داشته است بنابراين بدون واسطه از آنها نقل مى‌كند با اين كه صاحب
وسائل الشیعة با واسطه از آنها نقل نموده است از اين رو مؤلف بعضى از فتاوا را نقل كرده است و
اختیار نموده است كه در آن متفرد و يگانه است.
از طرف ديگر مؤلف به تنهايى احاديثى را نقل مى‌كند كه در هيچ كدام از مصادر احاديث پيدا نمى‌شود و به همين دليل صاحب
مستدرک الوسائل و صاحب بحار الانوار بدون اين كه از مصدر ديگرى نام ببرند به اين كتاب استناد نموده‌اند.
عبارت روان و بدون پيچيدگى و جامعيت اين كتاب كه يك دوره فقه
کامل است از ديگر خصوصيات اين كتاب مى‌باشد. مؤلف معمولا از
محمد بن عبد الله بن زهره حسینی ( پسر برادر ابن زهره صاحب
الغنیة م ۵۸۵ ق)، و همين طور شيخ
محمد بن ابی البرکات صنعانی در كتاب روايت كرده است. اگر چه معمولا روايات مذكور در كتاب بدون ذكر منابع و مآخذ و سند آن است اما گاهى مواقع سند روايات ذكر شده است.
و معمولا از
کلینی ،
سید مرتضی ،
شیخ مفید ،
شیخ صدوق و
شیخ طوسی مطالب و رواياتى را نقل مى‌نمايد امّا در بسيارى از موارد نيز با الفاظ مبهم« قيل»،« بعض أصحابنا» و نظائر آن مطالبى را مطرح مى‌سازد.
رجال
ابن داود : يحيى بن احمد بن سعيد شيخنا الإمام العلاّمة الورع القدوة، كان جامعا لفنون العلم الأدبيّة و الفقهيّة و الأصولية و كان أورع الفضلاء و أزهدهم له تصانيف جامعة للفوائد منها كتاب« الجامع للشرائع» في الفقه.
روضات الجنات : قرأت كتاب الجامع في الشرائع تصنيف الفقيه السعيد المعظم شيخ الشيعة في زمانه نجيب الدين بن أبي زكريا يحيى بن أحمد بن سعيد، عليه أجمع.
رياض العلماء: به نقل از بعضى از فضلاء: ليس فى الناس فقيه مثل يحيى بن سعيد صنف الجامع فقها قد حوى كل شربة
بحار الأنوار: كتاب نزهة الناظر و الجامع مؤلفهما من مشاهير العلماء المدققين و أقواله متداولة بين المتأخرين.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
