الفوائد الحائریة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الفوائد الحائریة، تالیف محمد باقر بن محمد اکمل بهبهانی، مشهور به وحید بهبهانی (متوفای ۱۲۰۶ قمری) است.
در هر دوره از مراحل رشد
علم اصول، بزرگانی از
علما تحولی عظیم در آن ایجاد کرده‌اند. یکی از این ستاره‌های درخشان وحید بهبهانی قدس سره می‌باشد. اگر چه او چکیده افکارش را در سایر تعلیقه‌ها و شروحی که بر کتاب‌های اصولی زده است؛ مثل شرح معالم، حاشیه بر مفاتیح، حاشیه بر مدارک و نظایر آن به رشته تحریر در آورده است؛ اما کتاب فوائد الحائریه مجموعه‌ای از ابتکارات و خلاقیت‌های او در سایر کتاب‌های اصولیش می‌باشد که به بعضی از آنها؛ مثل حاشیه بر مفاتیح، حاشیه بر مدارک و ذخیره، اثبات
اجماع و رساله
استصحاب در کتاب اشاره شده است.
مؤلف الذریعة، تاریخ تالیف فوائد الحائریه قدیمی را روز دوم
ربیع الثانی سال ۱۱۸۰ دانسته است.
؛ ولی در رابطه با تاریخ تالیف فوائد الحائریه جدید مطلبی را بیان نکرده است.
نکته قابل توجه این که در ترجمه کتاب «مجموعة اصولیة و فقهیة» آقا بزرگ تهرانی در الذریعة این طور آورده است که کتاب فوائد الحائریه با ۹ کتاب دیگر در این مجموعه در سال ۱۱۷۸ به وسیله سید عبدالله بن محمد تقی موسوی لاریجانی تدوین شده است و در آخر آن این طور نوشته شده است:
«من تالیقات قطب المجتهدین فی اصول الفقه مولانا و استاذنا وحید عصره الآقا محمد باقر دام ظله العالی» که نشان از تالیف این کتاب در زمان وحید بهبهانی قدس سره دارد.
بنابراین معلوم نیست که کتاب در سال ۱۱۷۸ به پایان رسیده است یا ۱۱۸۰. کتاب «مجموعة اصولیة و فقهیة» در اختیار سید محمدعلی روضاتی بوده و قسمت اجازات کتاب «مجموعة اصولیة و فقهیة» در کتاب «ریاض الابرار» آورده شده است.
کتاب فوائد الحائریة العتیقة در ابتدا از کتاب فوائد الحائریة الجدیدة که به آن ملحقات نیز گفته می‌شده، جدا بوده است و بعدها در کنار هم قرار داده شده‌اند. البته بعضی از مباحث فوائد حائریه جدید به فوائد حائریه قدیمی ارجاع داده شده است؛ مثل فائده ۲۳ (قد ذکرنا فی الفوائد) یا در صفحه ۴۴ فایده ۲۵ همین طور در صفحه ۴۶ فائده ۲۷ (التی اشرنا الیها فی الفوائد الحائریة) که مؤلف نام قسمت اول کتاب را بدون ذکر «قدیمی» یا «جدید» نگاشته است.
نسخه‌ای که کتاب موجود از روی آن چاپ شده است، مشخص نیست؛ اما این نسخه باید قبل از سال ۱۲۷۰ که این دو کتاب در آخر الفصول چاپ شده است، نگاشته شده باشد.
در آخر فوائد الحائریه قدیمی این طور نوشته شده که در ۲۲
ربیع الاول ۱۲۴۲ قمری نگارش آن پایان یافته است و در آخر فوائد الحائریه جدید نوشته شده، در ۲۱ ربیع الثانی سال ۱۲۴۲ قمری به پایان رسیده است.
ناشر کتاب موجود مجمع الفکر الاسلامی است و در انتشارات باقری در قم، در سال ۱۴۱۵ قمری به چاپ رسیده است.
همان طور که گفته شد، کتاب شامل دو قسمت است. قسمت اول الفوائد الحائریة العتیقة؛ شامل ۳۶ فائده و خاتمه است و قسمت دوم، کتاب الفوائد الحائریة الجدیدة؛ شامل ۳۵ فائده می‌باشد.
در این کتاب، تقسیم بندی خاصی به صورت کتب اصولی متداول وجود ندارد و
مباحث الفاظ و
مباحث عقلی از هم جدا نشده‌اند. در فوائد الحائریه قدیمی مباحث حجیت
خبر واحد،
جواز تقلید، عمل به
ظن، تعارض اخبار،
اصل برائت،
استصحاب، اقسام
اجماع ، علامت‌های
حقیقت و مجاز،
مشتق و قسمتی از مبحث
اجتهاد مطرح شده و در فوائد الحائریه جدید مباحث
تقیه،
حسن و قبح عقلی، حمل مطلق بر مقید، بحث
قیاس، اصل
احتیاط و مباحث تکمیلی
اجتهاد و
تقلید و سایر مباحث مطرح شده است.
مهم‌ترین ویژگی کتاب رد مستدل و برهانی نظریات اخباری‌ها است و با توجه به مطرح بودن نظریات
ملا امین الدین استرآبادی (متوفای ۱۰۳۳ قمری) و
صاحب حدائق در آن زمان، این خصوصیت کتاب اهمیت زیادی دارد.
خصوصیت دیگر این که، مؤلف پس از تدوین مباحث کتاب به تصحیح و تکمیل آن پرداخته است؛ مثلا در فایده دهم (حجیت
خبر واحد) به فائده بیست و دوم ارجاع می‌دهد. و سنشیر الیها مجملا فی الفائدة الثانیة و العشرین و من اراد التفصیل فلیرجع الیها.
مؤلف گاهی به تاریخچه مباحث اصولی می‌پردازد و مثلا در رابطه با جمله «ان الجمع مهما امکن اولی من الطرح» در بحث
تعارض اخبار می‌گوید که دلیلی بر این قاعده وجود ندارد و از
زمان شیخ طوسی مرسوم شده است و چون در آن زمان عده‌ای از
شیعیان به دلیل تناقض در کلمات
معصومین علیهم‌السّلام مرتد می‌شدند، شیخ طوسی برای رفع این محذور این نظریه را مطرح کرده‌اند.
در بعضی از قسمت‌های کتاب در ابتدا چنین به نظر می‌رسد که مؤلف با آشنایی مجتهدین با
علم کلام مخالف است؛ مثل این جمله که در شرط هفتم از شرایط
اجتهاد در تنبیه ۳۶ آورده‌اند: السابع ان لا یکون مدة عمره متوغلا فی الکلام او الریاضی او النحو... ولی با توجه به تالیفات ایشان در مباحث کلامی نظیر اثبات
حسن و قبح عقلی، رساله در
جبر و اختیار و حل شبهه
اشاعره معلوم می‌شود که ایشان مخالف با اشتغال وسیع به علم کلام می‌باشد.
در مجموع با همه نکات مثبت کتاب، ناهماهنگی‌ها و نقایصی نیز در کتاب دیده می‌شود که به بعضی از آنها اشاره می‌شود.
یکی از این نمونه‌ها فائده ۱۴ است که اگر چه عنوان بحث این است که نهی از شی ء آیا اقتضای فساد دارد؛ اما بعد وارد بحث اجتماع امر و نهی می‌شود و در انتها نتیجه گیری می‌کند: «و حیث عرفت ان الامر و النهی لا یجتمعان فالنهی عن العبادة یقتضی الفساد.»
نمونه دیگر این که در عنوان فائده ۲۵، تمسک
مجتهد به
اصل برائت ذکر شده است؛ اما به جز چند سطر در ابتدا، سایر مباحث ربطی به اصل برائت ندارد.
از دیگر نقایص این که گاهی در فوائد الحائریه جدید فایده‌هایی را ذکر می‌کند؛ مثل فایده یک و سه و چهار و پنج و سیزده که بسیار مختصر و در نصف صفحه یا یک صفحه می‌باشد.
از دیگر نقایص کتاب این که گاهی بعضی از مباحث اخلاقی را، مثلا در فایده اول و مباحث فقهی را در فایده ۱۶ به عنوان مباحث اصولی مطرح کرده است.
چنانکه در ابتدای مقصد سوم از فرائد الاصول
شیخ اعظم انصاری قدس سره آمده است، جدا کردن امارات و اصول و نامگذاری امارات به
ادله اجتهادی و اصول عملیه به ادله فقاهتی از ابتکارات وحید بهبهانی رحمه الله می‌باشد.
از نظریات جدید دیگری که قبل از وحید بهبهانی قدس سره در سایر کتاب‌های اصولی دیده نشده است، تقسیم شک به
شک در تکلیف و
شک در مکلف به و ایجاد عنوان و مبحث مستقلی در این مورد می‌باشد. ایشان حکم شک در تکلیف را به دلیل قاعده قبح عقاب بلا بیان،
برائت عقلی، و حکم شک در مکلف به را به دلیل
قاعده اشتغال،
احتیاط و اشتغال می‌داند. البته بعدها شیخ اعظم این دو قاعده را بر اساس قوانین محکم و متقن در
علم اصول پی ریزی کرده‌اند.
در این مورد در فوائد الحائریه قدیمی مؤلف این طور می‌نویسد: فرق بین مقام ثبوت التکلیف و مقام الخروج عن عهدة التکلیف الثابت اذ بمجرد الاحتمال لا یثبت التکلیف علی المجتهد و المقلد له، مما عرفت من ان الاصل براءة الذمة. و چند سطر بعد این گونه می‌نویسد؛ اما مقام الخروج عن عهدة التکلیف فقد عرفت ایضا ان الذمة اذا صارت مشغولة فلا بد من الیقین فی تحصیل براءتها. (الفوائد القدیمة صفحه ۲۴۶ تا ۲۵۰ و ۳۱۹ تا ۳۲۲)
از دیگر ابتکارات مؤلف بیان فرق بین مواردی است که اطراف
علم اجمالی محصور یا غیر محصور باشد. در مواردی که اطراف علم اجمالی در یک دایره کوچکی محصور باشد، قائل به تنجیز علم اجمالی هستند و در مواردی که اطراف علم اجمالی غیر محصور و دائره وسیعی باشد علم اجمالی را منجز نمی‌دانند. (صفحه ۱۳۶ الفوائد القدیمة صفحه ۲۴۵ و ۲۴۶)
از دیگر نوآوری‌های وحید بهبهانی بحث دوران امر بین اطراف علم اجمالی است که متباین باشند یا اقل و اکثر استقلالی و یا اقل و اکثر ارتباطی. در تباین قائل به تنجز علم اجمالی در اکثر هستند و در
اقل و اکثر استقلالی قائل به انحلال علم اجمالی هستند و در طرف اقل قائل به تنجز و در این صورت زائد بر آن جای برائت است.
در فائده ۳۳ در بحث وظایف محوله به
مجتهد یکی از اساسی‌ترین نظریات را در بحث
ولایت فقیه و
حکومت بیان می‌کنند. مؤلف پس از این که مجتهد، فقیه، مفتی،
قاضی و
حاکم شرع منصوب را عبارت از یک فرد می‌دانند، این طور می‌گویند: و ظاهر این است که حکم
فقیه مثل حکم قاضی نافذ است، چه آن افراد مجتهد باشند یا مقلد، مقلد او باشند یا مقلد کس دیگری، لاشتراک العلة و هی کونه منصوبا من المعصوم علیه‌السّلام و لان حصول النظام لا یکون الا بذلک و لانه نائب المعصوم علیه السلام.
در بحث خبری که
ظن و گمان ایجاد می‌کند، خبر ضعیفی را که به وسیله
شهرت تایید می‌شود بر
روایات صحیحی که با شهرت تایید نمی‌شود، مقدم دانسته و این روش را طریق قدما و اکثر متاخرین می‌داند.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
