المراسم العلویه و الأحکام النبویه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
المراسم فی الفقه الامامی تالیف ابو یعلی سلار (سالار) بن عبد العزیز دیلمی طبرستانی (م ۴۴۸ ق).
کتاب المراسم یکی از معروفترین کتاب‌های فقهی قدماء می‌باشد، این کتاب شبیه رساله‌های عملیه متداول در زمان ما تالیف شده است. هیچ کدام از کتاب‌های فقهی مشهور در زمان مؤلف همچون «
المقنع» و «
الهدایة»
شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق) و «
الانتصار» و «
جمل العلم و العمل»
سید مرتضی (قده) از نظر نظم در تقسیم بندی مباحث و مسائل کتاب قابل مقایسه با این کتاب نیستند.
نظم در دسته بندی مباحث کتاب در عین متن روان و دقت بی نظیر در مباحث فقهی این کتاب را از سایر کتب فقهی ممتاز نموده است.
تقسیم مباحث کتاب به
عبادات و
عقود و سپس تقسیم عقود به
معاملات و
احکام و به تعبیر دیگر تقسیم بندی مباحث فقهی به سه قسمت عبادات، معاملات و احکام از زمان تالیف این کتاب متداول شده است.
اگر چه مؤلف از اخص خواص سید مرتضی (قده) بوده و گاهی به نیابت از وی در
بغداد تدریس می‌کرده است، با این حال سبک طرح مباحث کتاب برخلاف سید مرتضی بر اساس
اجماع و
آیات قرآن نیست بلکه مؤلف به
روایات و
خبر واحد عنایت خاصی داشته و در جای جای کتاب از آنها استفاده کرده است.
همان طور که مؤلف در خطبۀ کتاب و همین طور خاتمۀ کتاب ذکر نموده است این کتاب برای تدریس در حوزه‌های علمیه تالیف شده است.
در خطبۀ کتاب این گونه می‌گوید: قد عرفت علی جمع کتاب مختصر تجمع کل رسم و یحتوی کل حتم من الشریعة و اقیمه علی القسمة لیتقرب حفظه و یسهل درسه.
و در خاتمۀ کتاب: فقد اتینا فی هذا الکتاب علی کتب الفقه مع الاختصار جنبنا الاطالة و الاکثار و جعلناه تذکرة للعالمین و اماما للدارسین.
مؤلف در این کتاب برخلاف کتاب‌هایی نظیر الانتصار و المسائل الناصریات و نظایر آن توجهی به نظریات علمای
مذاهب اسلامی نداشته بلکه با تمام توان نظریات
شیعه را بصورت مدون و منضبط و به زیباترین وجه جمع آوری نموده است.
این کتاب بیشتر به سبک جمل العلم و العمل سید مرتضی تالیف شده که به اصطلاح
فقه مختصر بوده و به رساله‌های عملیه متداول شبیه است.
از تاریخ دقیق تالیف کتاب اطلاع دقیقی در دست نیست اما با توجه به این که در بحث
غسل میت از
شیخ مفید با عبارت رضی الله عنه ذکر شده است باید پس از ۴۱۳ ق نوشته شده باشد. این کتاب اولین بار در سال ۱۲۷۶ در ضمن مجموعۀ جوامع الفقهیه چاپ شده است.
چاپ اول کتاب موجود در سال ۱۴۰۰ ق در
نجف اشرف بوسیلۀ منشورات حرمین پاساژ قدس در سال ۱۴۰۴ تجدید چاپ شده است. محقق و مصحح کتاب دکتر محمود بستانی عضو هیئت رئیسۀ تدریسی دانشگاه نجف اشرف بوده است.
این کتاب دارای اسامی مختلفی در کتب تراجم می‌باشد که عبارتند از:
۱- المراسم العلویة فی الفقه الامامی.
۲- المراسم العلویة فی الفقه و الاحکام النبویة
۳- الاحکام النبویة و المراسم العلویة
۴- الرسالة (این نام به علت اختصار مطالب آن تعیین شده است)
۵- المراسم العلویة و الاحکام النبویة
۶- المراسم العلویة فی الاحکام النبویة
۷- المراسم العلویة
در الذریعة به نسخه‌ای که به خط سید حسین بن محمد حسین طوسی (م ۷۰۲ ق) و نسخۀ شیخ محمد سماوی و نسخۀ سید محمد علی روضاتی در قرن ۱۲ در اصفهان اشاره نموده است.
در مقدمۀ ناشر از کتاب موجود از نسخه‌ای که کتاب از روی آن چاپ شده است مطلبی بیان نشده است.
در کتاب مقدمه‌ای بر فقه نسخه‌های متعددی نام برده شده‌اند که عبارتند از:
- نسخۀ دانشگاه الهیات در
مشهد مقدس، نوشته شده در سال ۶۹۱.
- نسخۀ کتابخانۀ
آستان قدس رضوی با شمارۀ ۲۶۵۸.
- نسخۀ کتابخانۀ آیة الله عظمی
نجفی مرعشی با شماره‌های ۲، ۲۹۳۲ که در
قرن نهم نوشته شده.
- و نسخۀ دیگر به شمارۀ ۳، ۴۶۳۴ که در سال ۹۲۱ نوشته شده است.
۱- العلائم فی شرح المراسم، تالیف سید محمد علی بن صدر الدین موسوی عاملی (م ۱۲۷۴ ق)، معروف به
آقا مجتهد.
۲- شرح جماعتی بر کتاب مراسم، که در کتاب ذکری در بحث تسلیم به آن اشاره شده است و بعضی از مطالب آن ذکر شده است.
البته کتاب مراسم با همۀ اختصارش بوسیلۀ
محقق اول (قده) یا
محقق حلی (م ۶۷۶ ق)، خلاصه شده است که در
ریاض العلماء به آن اشاره شده است: اقول قد اختصر المحقق (قده) بالتماس بعض اصحابه کتاب مراسمه المعروف بالرسالة مع اختصار اصل الرسالة فی نفسها و هذا الاختصار موجود عند الفاضل الهندی باصبهان.
مباحث فقهی کتاب به دو قسمت عبادات و معاملات (عقود و احکام) تقسیم شده است هر کدام از این قسمت‌ها به کتاب‌های مختلف و مباحث کتاب‌ها نیز با عنوان ذکر تقسیم شده‌اند.
قسمت عبادات کتاب‌های
طهارت،
صلاة،
صوم،
حج،
اعتکاف و
زکوة را در بردارد.
قسمت معاملات نیز شامل عقود و احکام می‌باشد.
قسمت عقود شامل کتاب‌های
نکاح و متعلقات آن
مکاسب و متعلقات آن،
اجاره،
ایمان، نذرها،
عتق،
تدبیر،
مکاتبه،
رهن،
ودیعه،
عاریه،
مزارعه،
مساقات،
ضمان،
کفالت،
حواله،
وکالت،
وقف،
صدقه،
هبه و
وصایا است.
احکام نیز شامل جنایات و غیر جنایات است.
قسمت جنایات به دو کتاب
دیات و
حدود تقسیم می‌شود.
قسمت غیر جنایات شامل کتاب‌های
لقطه،
صید و
ذبائح،
اطعمه و
اشربه، مواریث و
قضاء می‌باشد.
اگر چه مؤلف در صفحۀ ۲۸ می‌گوید: و المعاملات تنقسم قسمین، عقود و احکام، اما در صفحۀ ۱۴۳ معاملات (غیر عبادات) را به عقود و غیر عقود تقسیم می‌نماید و از غیر عقود تعبیر به احکام نمی‌کند.
از طرفی مؤلف در صفحۀ ۲۸ در حالی که اقسام احکام (غیر عقود) را ذکر ننموده است ولی در صفحۀ ۱۴۳ می‌گوید: و قد ذکرنا فی صور الکتاب اقسام ذلک کله فلا وجه لاعادته، که این مطلب صحیح نمی‌باشد.
نکتۀ قابل ذکر این که بعضی از مباحث کتاب در زیر مجموعۀ مباحث دیگر مطرح شده است، مبحث خمس در زیر مجموعۀ زکاة و مبحث انواع طلاق‌ها در زیر مجموعۀ مبحث نکاح ذکر شده است.
از ویژگی‌های مهم کتاب اختصار و ایجاز و دوری از طرح مباحث فقهی بصورت مستدل و مفصل است.
این کتاب مجموعه‌ای از فتاوای فقهی مؤلف است که در آن از طرح نظریات و اختلافات بین مذاهب اسلامی خودداری شده است اگر چه مؤلف در سایر کتاب‌های فقهی مفصلش به طرح تفصیلی مباحث فقهی پرداخته است همچنان که در بحث نمازهای مستحبی در
ماه مبارک رمضان به آن اشاره نموده است اما در این کتاب مبنای وی بر نگارش مختصر این مباحث می‌باشد.
از دیگر ویژگی‌های کتاب تقسیم بندی بی نظیر مباحث مختلف کتاب است که در کمتر کتاب فقهی قدماء دیده می‌شود.
به عنوان نمونه در تقسیم بندی‌هایی نظیر کشیدن
آب از
چاه، نصاب‌های متفاوت در زکاة، اقسام
مرگ، مکاسب محرمه و اقسام
نماز، مؤلف به دقت و بسیار مرتب و منظم اقسام آنان را بیان نموده است.
از دیگر ویژگی‌های کتاب توجه مؤلف به نظریات و اقوال سایر فقهاء است که با عبارت «اصحابنا» آنها را نام برده است.
وی بر خلاف استادش سید مرتضی (قده) صرفا به اجماعات استناد نجسته است بلکه به روایت و خبر واحد و اقوال اصحاب نیز توجه نموده و از آنان استفاده نموده است.
از ویژگی‌های دیگر این که مؤلف در بیان روایات آنان را به صورت مبهم بیان نموده تا جایی که خواننده در بدست آوردن منابع آن دچار مشکل و سردرگمی می‌شود.
به عنوان نمونه وی از عبارت «روی»، «وردت الروایة»، «فی بعض الروایات»، «علی الروایة الاخری»، ان صحت الروایة، الماثور من آل الرسول، المتلقی عن الائمة علیه‌السّلام ، و یا حتی گاهی از لفظ قیل به معنی روی استفاده نموده که راوی و سند روایت مشخص نشده است.
کتاب مراسم پر از ابتکارات و نظریات جدید مؤلف است که به مهم‌ترین آنان اشاره می‌شود.
۱- اولین فردی که نظریۀ حرمت اقامۀ
نماز جمعه در زمان غیبت را مطرح نمود مؤلف می‌باشد. در روضات الجنات این گونه آمده است: هو اول من اخترع القول بحرمة اقامة الجمعة فی زمان الغیبة.
وی وقت
نماز مغرب را
غروب خورشید می‌داند اما وقت
نماز عشاء را ناپدید شدن شفق قرمز می‌داند و همین طور وقت نماز مغرب را تا جایی که سه رکعت به پنهان شدن شفق قرمز، باقی مانده است ذکر نموده است. (ص ۶۲ المراسم).
از دیگر نظریات وی این که
حد ترخص در حکم
مسافر بودن را فقط نشنیدن
اذان ذکر نموده است و دیده نشدن دیوارهای
شهر را شرط نمی‌داند. (ص ۷۵ المراسم).
ریاض العلماء: و هو من اجل تلامذة المفید و المرتضی و صاحب کتاب المراسم المعروف، و هو رضی الله عنه قد کان رئیس القائلین بحرمة صلاة الجمعة فی زمن الغیبة.
اعیان الشیعة: المراسم العلویة فی الاحکام النبویة فی الفقه مطبوع و قد یعبر عنه بالرسالة اختصارا و قد توهم بعضهم التعدد و هو خطا و فی الریاض اختصر المحقق جعفر بن سعید حلی کتاب المراسم کما سبق فی ترجمته.
الذریعة: المراسم العلویة فی الفقه و الاحکام النبویة، اسمه الاحکام النبویة و المراسم العلویة و اشتهر بالمراسم.
- الذریعة ۲، ۲۹۸.
- اعیان الشیعة ۷، ۱۷۰ و ۱۷۱.
- امل الآمل ۲، ۱۲۷، ۱۲۸.
- معالم العلماء ۱۳۵.
- روضات الجنات ۲، ۳۷۱.
- ریاض العلماء ۲، ۴۳۸.
- ریحانة الادب ۳، ۵۰.
- فوائد رضویة ۲۰۳.
- الکنی و الالقاب ۲، ۲۳۸.
- معجم مؤلفی الشیعة ۱۸۱.
نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
