• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمدسعید حبوبی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حَبّوبی، محمدسعید، مشهور به حَبّوبی کبیر، فقیه و شاعر امامی و یکی از رهبران جهاد عراق با انگلیسیها است.


وی در۱۲۶۶ در نجف به‌ دنیا آمد.

نسب پدرش، سیدمحمود، به امام حسن مجتبی علیه‌السلام می‌رسید، اما برخی
[۱] محمدسعید حبوبی، دیوان، ج۱، ص۸، چاپ عبدالعزیز جواهری، بیروت ۱۳۳۱، چاپ افست (قم) ۱۳۶۹ش.
به اشتباه وی را از نسل امام حسین علیه‌السلام دانسته‌اند.
[۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص۸۲۰، مشهد ۱۴۰۴.
خاندان حبوبی در نجف معروف بودند.
آنان در اصل، اهل حجاز و بیشترشان تاجر بودند.

محمدسعید علوم مقدماتی را در نجف خواند.
[۳] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۴ـ ۸۱۵، مشهد ۱۴۰۴.
ادبیات را نزد شیخ‌جعفر شرقی/ شروقی و دایی خود شیخ عباس اَعسم فراگرفت.

حبوبی پس از آن‌که مدتی در حجاز به تجارت پرداخت، به نجف بازگشت.
وی با شرکت فعال در انجمنهای ادبی، که با حضور شاعران بزرگ نجف، مانند سیدموسی طالقانی و سیدجعفر حلّی، برگزار می‌شد، استعداد ادبی خود را نشان داد.
[۴] محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۲۹۲، قم ۱۴۰۵.
[۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۵ـ۸۱۶، مشهد ۱۴۰۴.
[۶] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۲، ص۵۶، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۷] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۴۷ـ۱۴۸، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.

فصاحت، رسایی و روانی تعابیر، ظرافت معانی و سبک اشعارش، او را از جوانی در زمره ادیبان بزرگ عراق قرار داد.
[۸] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۶، مشهد ۱۴۰۴.
[۹] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۴۸، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
وی در زمینه شعر و ادبیات، بیش از همه با محمدحسن کبّه ( فقیه، ادیب و شاعر) مراوده داشت
[۱۰] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۵ـ۸۱۶، مشهد ۱۴۰۴.
و گاه به اتفاق او شعر می‌سرود.
[۱۱] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۹۳ـ۱۹۸، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.


حبوبی از ۱۳۰۵ به بعد دیگر شعر نسرود و حتی از گردآوری اشعارش خودداری کرد.
[۱۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۷، مشهد ۱۴۰۴.
به گفته محسن امین،
[۱۳] محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۱۸۱.
وی پس از آن‌که در رثای محمدباقر ایروانی شعر گفت، از سوی کسانی که گمان می‌کردند در شعرش به آنان تعریض دارد، آزار دید و شعر گفتن را کنار گذاشت، ولی این مطلب با آنچه آقابزرگ طهرانی
[۱۴] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۷، مشهد ۱۴۰۴.
از حبوبی نقل کرده است، سازگاری ندارد.
محمدرضا شبیبی، که از نزدیکان حبوبی بود، اشعار وی را جمع‌آوری کرد.
[۱۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۷، مشهد ۱۴۰۴.
[۱۶] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۵۴، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.


از آن پس حبوبی به فراگیری و مطالعه علوم دینی، به‌ویژه فقه و اصول ، پرداخت.
[۱۷] محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۳۴۴.
استادان وی در این دروس، میرزاحبیب‌اللّه رشتی، محمدحسین کاظمی، شیخ‌محمد شرابیانی و حاج‌آقا رضا همدانی بودند.
او اخلاق و عرفان را نزد ملاحسینقلی همدانی آموخت و از او بسیار تأثیر پذیرفت، ولی بیش‌تر تحصیلات فقهی خود را نزد شیخ محمد طه نجف گذراند و پس از فوت این استادش در ۱۳۲۳، در درس دیگری شرکت نکرد و به تألیف و تدریس فقه و اصول پرداخت.
گفته‌اند که شیوه تدریس او مشابه آخوند خراسانی بود و عالمان بسیاری در درس وی شرکت می‌کردند.
[۱۸] محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۲۹۲، قم ۱۴۰۵.
[۱۹] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۶ـ۸۱۸، مشهد ۱۴۰۴.
[۲۰] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۴۸، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۲۱] محمدسعید حبوبی، دیوان، ج۱، ص۱۰، چاپ عبدالعزیز جواهری، بیروت ۱۳۳۱، چاپ افست (قم) ۱۳۶۹ش.


وی از محمد طه نجف، ملاحسینقلی همدانی و سیدمرتضی رضوی کشمیری اجازه روایت گرفت و سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی از او اجازه روایت داشت.
[۲۲] شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازه الکبیرة، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۰، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.


برخی شاگردان حبوبی در ادبیات و علوم دیگر، سیدمحسن حکیم، سیدمحمود حکیم، سیدهاشم حکیم، عدنان غَریفی، جواد شبیبی و صالح حریری بودند.
[۲۳] محسن امین، اعیان الشیعه، ج۴، ص۲۸۳.
[۲۴] محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۵۶.
[۲۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۳، ص۷۰۸ـ۷۰۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۶] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۸۱، مشهد ۱۴۰۴.
[۲۷] محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۴۰۸، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۲۸] محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۴۲۲ـ۴۲۳، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۲۹] محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۲، ص۷۱۷، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.


حبوبی پس از اشغال لیبی از سوی ایتالیا در ۱۳۲۹، به‌همراه آخوند خراسانی و جمعی دیگر از فقها، با صدور فتوا ، مسلمانان را به دفاع از اسلام و جنگ با دشمنان فراخواند.
[۳۰] جهادیه: فتاوی جهادیه علما و مراجع عظام در جنگ جهانی اول، به کوشش محمدحسن کاووسی عراقی و نصراللّه صالحی، ج۱، ص۴۵ـ۴۶، تهران: وزارت امورخارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۵ش.
[۳۱] رسایل و فتاوای جهادی، تدوین، ج۱، ص۲۳۸ـ۲۳۹، تحقیق و تحشیه از محمدحسن رجبی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت پژوهشی و آموزشی، ۱۳۷۸ش.
وی همچنین نقش مهمی در قیام جهادی مردم عراق در برابر نیروهای اشغالگر انگلستان در ۱۳۳۲/۱۹۱۴ داشت و در اجتماع بزرگ مردم نجف در مسجدجامع هندی، آنان را به جهاد دعوت نمود و بر وجوب دفع کفار از سرزمینهای اسلامی تأکید کرد.
[۳۲] علی‌ وردی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص ۱۲۷ـ۱۲۸، چاپ افست (قم) ۱۳۷۱ش.
[۳۳] عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، ج۱، ص۱۶۵، بیروت ۱۹۸۵.
[۳۴] عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، ج۱، ص۱۷۳، بیروت ۱۹۸۵.
[۳۵] کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۹، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
با صدور فتواهای متعددِ مراجع دینی، مبنی بر وجوب جهاد
[۳۶] کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۶۰ـ۶۴، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
و آغاز حرکت جهادی در شهرهای مهم عراق، بسیاری از مجتهدان بزرگ به جبهه‌ها رفتند.
[۳۷] حسن اسدی، ثورة النجف علی الانگلیز، ج۱، ص۹۰ـ۹۲، او، الشرارة الاولی لثورة العشرین، بغداد ۱۹۷۵.
[۳۸] کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۱۴ـ۴۶، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.


حبوبی نیز، علاوه بر صدور فتوایی (به همراه سیدمصطفی کاشانی) مبنی بر وجوب حفظ تمامیت ارضی عراق،
[۳۹] جهادیه: فتاوی جهادیه علما و مراجع عظام در جنگ جهانی اول، به کوشش محمدحسن کاووسی عراقی و نصراللّه صالحی، ج۱، ص۶۶، تهران: وزارت امورخارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۵ش.
[۴۰] رسایل و فتاوای جهادی، تدوین، ج۱، ص۲۸۵، تحقیق و تحشیه از محمدحسن رجبی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت پژوهشی و آموزشی، ۱۳۷۸ش.
اولین کسی بود که با پذیرش رهبری مجاهدان ، آنان را به جبهه گسیل داشت
[۴۱] عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، ج۱، ص۱۶۵، بیروت ۱۹۸۵.
[۴۲] کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۱۴، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
و سپس همراه با چند تن از علما در ذیحجه ۱۳۳۲ به سوی ناصریه حرکت کرد و برای تشویق عشایر به جهاد، تا محرّم ۱۳۳۳ در میان آنان ماند.
شماری از طلاب، را نیز نزد عشایر دوردست فرستاد تا آنان را به شرکت در جهاد تشویق کنند.
[۴۳] علی‌ وردی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص ۱۲۹ـ۱۳۰، چاپ افست (قم) ۱۳۷۱ش.
[۴۴] کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۱۴، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.

حبوبی در ربیع‌الآخر ۱۳۳۳، همراه با هزاران تن از عشایری که در ناصریه به او پیوسته بودند، به طرف جبهه شعیبة (ناحیه‌ای در حدود پانزده کیلومتری جنوب‌شرقی بصره) حرکت کرد.
[۴۵] علی‌ وردی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص۱۳۰، چاپ افست (قم) ۱۳۷۱ش.
[۴۶] کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۱۴ـ۱۶، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
وی کمکهای مالی حکومت عثمانی را نپذیرفت و عواید حاصل از رهن املاکش را صرف جهاد نمود.
[۴۷] علی‌ وردی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص ۱۳۴، چاپ افست (قم) ۱۳۷۱ش.
[۴۸] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۵۰، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۴۹] کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۵۲، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
در نبرد شدیدی که در شعیبة میان مجاهدان عراقی و ارتش عثمانی از یک‌سو و نیروهای انگلیسی از سوی دیگر روی داد، بسیاری از مجاهدان شهید شدند و سپاه آنان به ناصریه عقب‌نشینی کرد.
[۵۰] عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱، بیروت ۱۹۸۵.
[۵۱] کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۲۰۲ـ۲۰۳، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.


حبوبی به سبب فشارهای روحی ناشی از این شکست، در ناصریه بیمار شد و در ۱۳۳۳ درگذشت.
جنازه او، پس از تشییع باشکوهی تا نجف، در صحن حرم امام علی علیه‌السلام دفن شد.
شاعران در رثای او اشعار بسیاری سرودند.
[۵۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم۲، ص۸۱۸ـ۸۱۹، مشهد ۱۴۰۴.
[۵۳] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۴۹ـ ۱۵۱، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
حکومت عثمانی هم در مراسمی از او تجلیل کرد.
[۵۴] کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۲۱۶، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.


حبوبی را به تقوا ، حسن خلق ، خوشرویی، تواضع ، هوشمندی و بردباری ستوده‌اند.
[۵۵] محمد سماوی، الطَّلیعة من شعراء الشیعة، ج۲، ص۲۴۲، چاپ کامل سلمان جبوری، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۵۶] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۶ـ۸۱۷، مشهد ۱۴۰۴.
[۵۷] محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۳۸۷ـ۳۸۸، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
او در صحن حرم امام علی علیه‌السلام نماز جماعت اقامه می‌کرد
[۵۸] محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۲۹۲ـ۲۹۳، قم ۱۴۰۵.
و اولین کسی بود که به جواز تأسیس مدارس جدید در بغداد، برای آموزش زبانهای خارجی، فتوا داد.
[۵۹] عبدالحلیم رهیمی، ج۱، ص۱۶۵، پانویس ۷، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، بیروت ۱۹۸۵.
[۶۰] شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازه الکبیرة، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
[۶۱] علی‌ وردی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، ج ۳، ص ۲۹۷ـ ۲۹۸، چاپ افست (قم) ۱۳۷۱ش.
[۶۲] عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، ج۱، ص۱۳۱، بیروت ۱۹۸۵.


دیوان اشعار حبوبی به اهتمام فرزندش سیدعلی، با تصحیح عبدالعزیز جواهری، در ۱۳۳۱ در بیروت به‌ چاپ رسید.
این چاپ، علاوه بر اشتباهات فراوان، بسیاری از اشعار حبوبی را دربرنداشت.
کتاب بار دوم در ۱۳۳۴ش/ ۱۹۵۵ در لبنان، باز هم با اشتباهات گوناگون، به چاپ رسید.
[۶۳] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۹ـ۸۲۲، مشهد ۱۴۰۴.
[۶۴] کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۱۷۶، بغداد ۱۹۶۹.
خاقانی
[۶۵] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۶۸ـ ۱۷۵، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
نمونه‌هایی از اشعار حبوبی را که در دیوانش نیامده، ذکر کرده است.
محمدحسین کاشف‌الغطاء ، مجتهد نامور نجف، نخست دیوان را تصحیح کرد و بر آن حاشیه نوشت.
[۶۶] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۲۲، مشهد ۱۴۰۴.

دیوان حبوبی در ۱۴۰۰، با شرح و تصحیح عبدالغفار حبوبی، در بغداد چاپ شد.
گزیده‌ای از اشعار حبوبی و نُه تن از مهم‌ترین شعرای شیعه عراق، از جمله سیدحیدر حلّی، همراه با زندگینامه کوتاهی از آنان، به‌ کوشش محمدرضا شبیبی و دو شاعر لبنانی، سلیمان طاهر و شیخ‌احمد زین، در کتابی با عنوان العراقیات در ۱۳۳۱ در صیدا چاپ شده است.
مضامین این اشعار، عمدتآ نکوهش استعمار غرب است و سرایندگان، مبارزه جدّی با آن را توصیه کرده‌اند.
[۶۷] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۵، ص۲۴۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۸] عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، ج۱، ص۱۵۸ـ۱۵۹، بیروت ۱۹۸۵.

شعر حبوبی بیش‌تر در وصف طبیعت، بیان مضامین اجتماعی، رثای عالمان، ادیبان
[۶۹] محسن امین، اعیان الشیعه، ج ۲، ص۱۳۰.
[۷۰] محسن امین، اعیان الشیعه، ج۲، ص۶۲۴.
[۷۱] محسن امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۲۶۹.
و نیز در مدح امامان شیعه علیهم‌السلام است.
[۷۲] محمد سماوی، الطَّلیعة من شعراء الشیعة، ج۲، ص۲۴۳، چاپ کامل سلمان جبوری، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
حبوبی تألیفاتی نیز در فقه و اصول دارد که به‌چاپ نرسیده‌اند.
[۷۳] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۹، مشهد ۱۴۰۴.


سیدعلی، فرزند حبوبی، نیز خطیب و شاعری معروف بود.
او در ۱۲۹۶ در نجف به‌ دنیا آمد.
مقدمات را نزد پدر و شیخ‌شکر بغدادی فرا گرفت.
در جهاد با انگلستان، همراه پدرش بود و شجاعت بسیاری از خود نشان داد.
وی پس از وفات پدر، تمام تلاش خود را صرف تحقق بخشیدن به آرمانهای او و مبارزه با استعمار کرد.
وی در ۱۳۴۱ در نجف وفات یافت و در جوار قبر پدرش دفن شد.
دیوان شعری از او برجا مانده است.
[۷۴] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۶، ص۳۱۵، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۷۵] محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۳۸۸، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۷۶] کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۴۸ـ۵۲، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.


سیدمحمود بن سیدحسین، برادرزاده حبوبی، معروف به حبوبی صغیر، نیز شاعری بزرگ و وطن‌دوست بود.
او در ۱۳۲۳ در نجف به‌ دنیا آمد.
مدتی فقه و اصول خواند، اما از ۱۳۴۸ تمام توجه خود را به علوم ادبی معطوف کرد و با شرکت فعال در انجمنهای ادبی، در تحکیم و بالندگی جنبش ادبی نجف نقش مهمی داشت.
محمود حبوبی مدتی در بغداد اقامت گزید و در ۱۳۴۸ش (۱۳۸۹) درگذشت.
[۷۷] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۱، ص۲۰۰، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۷۸] محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۳۸۸، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۷۹] حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۱۵، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
تألیفات وی عبارت‌اند از: آراء فی‌الشعر و القصة؛ دُمُوع الشُموع؛ شاعر الحیاة، که در ۱۳۲۶ش/۱۹۴۷ در نجف چاپ شد؛ و عالَمٌ جدید.
[۸۰] کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۲۷۰، بغداد ۱۹۶۹.
[۸۱] محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۳۸۸ـ۳۸۹، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
قدرت او در شاعری از رباعیات حبوبی که در ۱۳۳۰ش/۱۹۵۱ در نجف به‌چاپ رسید و دیوان حبوبی که در ۱۳۲۷ش/۱۹۴۸ در نجف چاپ شد، آشکار است.
[۸۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۰، ص۶۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۳] کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۲۷۰، بغداد ۱۹۶۹.
[۸۴] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۱، ص۲۰۵، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
از جمله اشعار دیوان او، قصیده‌ای طولانی به‌نام «الرائیة الایوانیة» است.
[۸۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۱، ص۲۲۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۶] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۰، ص۵۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۷] کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۲۷۰، بغداد ۱۹۶۹.
وی همچنین بعضی اشعار شیخ‌جواد شبیبی (متوفی ۱۳۶۳) را، که در دیوانش نیامده بود، در یک مجلد تدوین کرد.
[۸۸] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۵۰۷، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.


عبدالغنی، برادر سیدمحمود، حقوقدان و شاعر بود.
وی در ۱۳۴۲ در نجف به‌ دنیا آمد.
پس از تحصیل در نجف و بغداد، در ۱۳۷۱ به مصر رفت و مدیر گمرک آن‌جا شد.
کتاب دیمقراطیة و سلام (بغداد ۱۳۳۸ش/۱۹۵۹) و دیوان شعر از او به‌جا مانده است.
[۸۹] کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۲، ص۲۹۴، بغداد ۱۹۶۹.
[۹۰] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۵، ص۴۸۱، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۹۱] محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۳۸۹، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۹۲] علی خاقانی، شعراء الغری، ج۵، ص۴۸۱ـ۴۸۸، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.


(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴.
(۳) حسن اسدی، ثورة النجف علی الانگلیز، او، الشرارة الاولی لثورة العشرین، بغداد ۱۹۷۵.
(۴) حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
(۵) محسن امین، اعیان الشیعه.
(۶) محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۷) کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۸) جهادیه: فتاوی جهادیه علما و مراجع عظام در جنگ جهانی اول، به کوشش محمدحسن کاووسی عراقی و نصراللّه صالحی، تهران: وزارت امورخارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۵ش.
(۹) محمدسعید حبوبی، دیوان، چاپ عبدالعزیز جواهری، بیروت ۱۳۳۱، چاپ افست (قم) ۱۳۶۹ش.
(۱۰) محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵.
(۱۱) علی خاقانی، شعراء الغری، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
(۱۲) رسایل و فتاوای جهادی، تدوین، تحقیق و تحشیه از محمدحسن رجبی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت پژوهشی و آموزشی، ۱۳۷۸ش.
(۱۳) عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، بیروت ۱۹۸۵.
(۱۴) محمد سماوی، الطَّلیعة من شعراء الشیعة، چاپ کامل سلمان جبوری، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
(۱۵) کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، بغداد ۱۹۶۹.
(۱۶) شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازه الکبیرة، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
(۱۷) علی‌ وردی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، چاپ افست (قم) ۱۳۷۱ش.

۱. ↑ محمدسعید حبوبی، دیوان، ج۱، ص۸، چاپ عبدالعزیز جواهری، بیروت ۱۳۳۱، چاپ افست (قم) ۱۳۶۹ش.
۲. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص۸۲۰، مشهد ۱۴۰۴.
۳. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۴ـ ۸۱۵، مشهد ۱۴۰۴.
۴. ↑ محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۲۹۲، قم ۱۴۰۵.
۵. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۵ـ۸۱۶، مشهد ۱۴۰۴.
۶. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۲، ص۵۶، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۷. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۴۷ـ۱۴۸، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۸. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۶، مشهد ۱۴۰۴.
۹. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۴۸، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۱۰. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۵ـ۸۱۶، مشهد ۱۴۰۴.
۱۱. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۹۳ـ۱۹۸، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۱۲. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۷، مشهد ۱۴۰۴.
۱۳. ↑ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۱۸۱.
۱۴. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۷، مشهد ۱۴۰۴.
۱۵. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۷، مشهد ۱۴۰۴.
۱۶. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۵۴، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۱۷. ↑ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۳۴۴.
۱۸. ↑ محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۲۹۲، قم ۱۴۰۵.
۱۹. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۶ـ۸۱۸، مشهد ۱۴۰۴.
۲۰. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۴۸، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۲۱. ↑ محمدسعید حبوبی، دیوان، ج۱، ص۱۰، چاپ عبدالعزیز جواهری، بیروت ۱۳۳۱، چاپ افست (قم) ۱۳۶۹ش.
۲۲. ↑ شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازه الکبیرة، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۰، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
۲۳. ↑ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۴، ص۲۸۳.
۲۴. ↑ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۵۶.
۲۵. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۳، ص۷۰۸ـ۷۰۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۶. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۸۱، مشهد ۱۴۰۴.
۲۷. ↑ محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۴۰۸، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۲۸. ↑ محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۴۲۲ـ۴۲۳، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۲۹. ↑ محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۲، ص۷۱۷، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۳۰. ↑ جهادیه: فتاوی جهادیه علما و مراجع عظام در جنگ جهانی اول، به کوشش محمدحسن کاووسی عراقی و نصراللّه صالحی، ج۱، ص۴۵ـ۴۶، تهران: وزارت امورخارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۵ش.
۳۱. ↑ رسایل و فتاوای جهادی، تدوین، ج۱، ص۲۳۸ـ۲۳۹، تحقیق و تحشیه از محمدحسن رجبی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت پژوهشی و آموزشی، ۱۳۷۸ش.
۳۲. ↑ علی‌ وردی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص ۱۲۷ـ۱۲۸، چاپ افست (قم) ۱۳۷۱ش.
۳۳. ↑ عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، ج۱، ص۱۶۵، بیروت ۱۹۸۵.
۳۴. ↑ عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، ج۱، ص۱۷۳، بیروت ۱۹۸۵.
۳۵. ↑ کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۹، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳۶. ↑ کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۶۰ـ۶۴، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳۷. ↑ حسن اسدی، ثورة النجف علی الانگلیز، ج۱، ص۹۰ـ۹۲، او، الشرارة الاولی لثورة العشرین، بغداد ۱۹۷۵.
۳۸. ↑ کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۱۴ـ۴۶، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳۹. ↑ جهادیه: فتاوی جهادیه علما و مراجع عظام در جنگ جهانی اول، به کوشش محمدحسن کاووسی عراقی و نصراللّه صالحی، ج۱، ص۶۶، تهران: وزارت امورخارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۵ش.
۴۰. ↑ رسایل و فتاوای جهادی، تدوین، ج۱، ص۲۸۵، تحقیق و تحشیه از محمدحسن رجبی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت پژوهشی و آموزشی، ۱۳۷۸ش.
۴۱. ↑ عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، ج۱، ص۱۶۵، بیروت ۱۹۸۵.
۴۲. ↑ کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۱۴، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۴۳. ↑ علی‌ وردی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص ۱۲۹ـ۱۳۰، چاپ افست (قم) ۱۳۷۱ش.
۴۴. ↑ کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۱۴، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۴۵. ↑ علی‌ وردی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص۱۳۰، چاپ افست (قم) ۱۳۷۱ش.
۴۶. ↑ کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۱۴ـ۱۶، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۴۷. ↑ علی‌ وردی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص ۱۳۴، چاپ افست (قم) ۱۳۷۱ش.
۴۸. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۵۰، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۴۹. ↑ کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۵۲، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵۰. ↑ عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱، بیروت ۱۹۸۵.
۵۱. ↑ کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۲۰۲ـ۲۰۳، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵۲. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم۲، ص۸۱۸ـ۸۱۹، مشهد ۱۴۰۴.
۵۳. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۴۹ـ ۱۵۱، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۵۴. ↑ کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۲۱۶، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵۵. ↑ محمد سماوی، الطَّلیعة من شعراء الشیعة، ج۲، ص۲۴۲، چاپ کامل سلمان جبوری، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۵۶. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۶ـ۸۱۷، مشهد ۱۴۰۴.
۵۷. ↑ محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۳۸۷ـ۳۸۸، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۵۸. ↑ محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۲۹۲ـ۲۹۳، قم ۱۴۰۵.
۵۹. ↑ عبدالحلیم رهیمی، ج۱، ص۱۶۵، پانویس ۷، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، بیروت ۱۹۸۵.
۶۰. ↑ شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازه الکبیرة، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
۶۱. ↑ علی‌ وردی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، ج ۳، ص ۲۹۷ـ ۲۹۸، چاپ افست (قم) ۱۳۷۱ش.
۶۲. ↑ عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، ج۱، ص۱۳۱، بیروت ۱۹۸۵.
۶۳. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۹ـ۸۲۲، مشهد ۱۴۰۴.
۶۴. ↑ کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۱۷۶، بغداد ۱۹۶۹.
۶۵. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۱۶۸ـ ۱۷۵، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۶۶. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۲۲، مشهد ۱۴۰۴.
۶۷. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۵، ص۲۴۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۸. ↑ عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، ج۱، ص۱۵۸ـ۱۵۹، بیروت ۱۹۸۵.
۶۹. ↑ محسن امین، اعیان الشیعه، ج ۲، ص۱۳۰.
۷۰. ↑ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۲، ص۶۲۴.
۷۱. ↑ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۲۶۹.
۷۲. ↑ محمد سماوی، الطَّلیعة من شعراء الشیعة، ج۲، ص۲۴۳، چاپ کامل سلمان جبوری، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۷۳. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۲، ص ۸۱۹، مشهد ۱۴۰۴.
۷۴. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۶، ص۳۱۵، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۷۵. ↑ محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۳۸۸، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۷۶. ↑ کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، ج۱، ص۴۸ـ۵۲، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۷۷. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۱، ص۲۰۰، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۷۸. ↑ محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۳۸۸، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۷۹. ↑ حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۱۵، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
۸۰. ↑ کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۲۷۰، بغداد ۱۹۶۹.
۸۱. ↑ محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۳۸۸ـ۳۸۹، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۸۲. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۰، ص۶۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۳. ↑ کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۲۷۰، بغداد ۱۹۶۹.
۸۴. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۱، ص۲۰۵، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۸۵. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۱، ص۲۲۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۶. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۰، ص۵۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۷. ↑ کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۲۷۰، بغداد ۱۹۶۹.
۸۸. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۹، ص۵۰۷، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۸۹. ↑ کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۲، ص۲۹۴، بغداد ۱۹۶۹.
۹۰. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۵، ص۴۸۱، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۹۱. ↑ محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۳۸۹، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۹۲. ↑ علی خاقانی، شعراء الغری، ج۵، ص۴۸۱ـ۴۸۸، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمدسعید حبوبی»، شماره۵۷۸۶.    



جعبه ابزار