مقالات الأصول (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مقالات الاصول، تالیف شیخ علی بن آخوند ملا محمد کبیر کزازی عراقی ملقب به
ضیاءالدین عراقی (متوفای ۱۳۶۱ قمری) است.
در مقدمه کتاب صفحه ۲۴ به نقل از کتاب
تراجم الرجال گفته شده که کتاب مقالات الاصول را میرزا عبدالله بن
محمدحسن هشترودی تبریزی در سال ۱۳۳۸ قمری نگاشته است؛ اما از پایان تاریخ تالیف آن ذکری به میان نیامده است.
کتاب در دو مجلد می‌باشد که جلد اول در سال ۱۳۵۸ ه. ق. در زمان حیات مؤلف در
نجف اشرف و جلد دوم در سال ۱۳۶۹ قمری در
تهران توسط انتشارات بوذرجمهری (مصطفوی) چاپ شده است.
از این کتاب در صفحه ۳۸۹ جلد ۲۱ الذریعه یاد شده است؛ اما هیچگونه توضیحی درباره کتاب دیده نمی‌شود.
جلدهای اول و دوم کتاب توسط مجمع الفکر الاسلامی، در انتشارات باقری
قم در سالهای ۱۴۱۴ و ۱۴۲۰ قمری تجدید چاپ شده است.
کتاب از دو مجلد تشکیل شده است، جلد اول شامل ۴۰ مقاله (
مباحث الفاظ ) و جلد دوم شامل ۲۷ مقاله (
مباحث عقلی ) می‌باشد و به همین جهت این کتاب مقالات الاصول نامیده شده است. همان طور که در صفحه ۲۰۱ کتاب گفته شده، دوازده مقاله جلد اول به عنوان مقدمه مباحث بعدی و مطالب بعد از آن «مقاصد» کتاب می‌باشد. مقالات دوازده گانه یا «مقدمه» کتاب مباحثی نظیر موضوع
علم اصول ،
حقیقت وضع ،
علامت‌های حقیقت و مجاز ،
حقیقت شرعی ،
صحیح و اعم و
مشتق را در بردارد. پس از آن مباحث
اوامر ،
نواهی ،
مفاهیم ،
عام و
خاص و
مطلق و
مقید آورده شده است.
در جلد دوم نیز مباحث
حجیت قطع ،
حجیت ظن ،
اصل برائت ،
اصل احتیاط ،
اصل تخییر ،
استصحاب ،
قاعده لا ضرر ،
تعادل و تراجیح و
اجتهاد و
تقلید مطرح شده است. از مقاله دوازدهم تا بیست و یکم جلد اول به مباحث
اوامر و مسائل مربوط به آن مثل
مقدمه واجب ،
اجزاء و
مساله ضد پرداخته شده است. از مقاله بیست و یکم تا بیست و سوم مباحث مربوط به
نواهی ، از مقاله بیست و چهارم تا مقاله بیست و نهم اقسام
مفاهیم (
شرط ،
وصف ،
غایت ،
حصر و
عدد )، از مقاله سی‌ام تا مقاله سی و هشتم مبحث
عام و خاص ، مقاله سی و نهم
مطلق و
مقید و مقاله چهلم اقسام مطلق می‌باشد. در خاتمه نیز به صورت مختصر به مبحث
مجمل و
مبین تعرض شده است.
۲۷ مقاله جلد دوم، عبارتند از حجیت قطع،
وجوب موافقت قطعی با
علم اجمالی ، بیان احکام
طرق ظنی ،
جعل طرق ،
حجیت ظواهر ،
حجیت اجماع منقول ،
شهرت فتوایی ،
حجیت خبر واحد ، حجیت خبر واحد به دلیل
قرآن کریم ، حجیت خبر واحد از
سنت و
اجماع ، حجیت خبر واحد به دلایل عقلی، حجیت
مطلق ظن ،
اصل برائت ،
استدلال بر برائت با سنت،
ادله قائلین به احتیاط در
شبهات حکمیه ، تنبیهات برائت،
اصل تخییر ،
منجزیت علم اجمالی ،
اقل و اکثر ،
وجوب سایر اجزا در صورت نسیان بعضی از اجزای مرکب، وجوب سایر اجزا در صورت عجز از بعض اجزای مرکب،
شرطیت محض در جریان اصول (برائت)،
قاعده لا ضرر ،
استصحاب ، حکم
تعارض ادله ،
اجتهاد و
تقلید . ظاهرا دو مقاله آخر تحت عنوان خاتمه مطرح شده است.
اگر چه درس اصول آقا ضیاءالدین عراقی توسط شاگردان ایشان همچون
شیخ محمد تقی بروجردی (متوفای ۱۳۹۱ قمری) در کتاب
نهایه الافکار و
میرزا هاشم آملی (متوفای ۱۴۱۳ قمری) در کتاب
بدایع الافکار و دیگران تقریر و تالیف شده است، اما کتاب مقالات الاصول به قلم شریف آن بزرگوار تدوین شده و برای کسانی که می‌خواهند مستقیما از افکار و نظریات این یگانه دوران استفاده کنند از منابع معتبر به شمار می‌آید.
از بارزترین خصوصیت‌های کتاب بیان فلسفی مباحث اصولی است. اطلاعات وسیع مؤلف در
فلسفه باعث شده که در بسیاری از مباحث نظیر
معانی حروف ،
مقدمه واجب ،
اجتماع امر و نهی و مطلق و مقید به تحلیل فلسفی دقیق بپردازد که در نتیجه گاهی بین مطالب عرفی و فلسفی خلط شده و بیش از آن که به ظهورات عرفی توجه شود به مباحث برهانی دقیق پرداخته شده است، همچنانکه در بعضی از این مباحث از نظریات
صدرالمتالهین ،
ابن سینا و دیگران استفاده شده است.
از دیگر خصوصیات کتاب اختصار در بیان مطالب می‌باشد. مؤلف سعی در دوری از طولانی شدن مباحث داشته، به عنوان مثال: «علیک بالمراجعه الی المطولات فی توضیح هذه النکته و تدبر فیها» ،
«و امثال ذلک مما ذکرنا فی المطولات فلا مجال لاتمامها».
از دیگر خصوصیات کتاب برخورد محترمانه مؤلف با نظریات بزرگان
علم اصول می‌باشد؛ مثل: استاذنا اعلی الله مقامه، سید الاساطین المیرزا الشیرازی عطر الله مرقده .
حتی گاهی اگر ضعف جدی در کلام آنان مشاهده کند سعی در توجیه آن دارد؛ مثل بحث وضع
صیغه امر که پس از نقل نظر مرحوم
نائینی در
اجود التقریرات جلد ۱ ص۹۵ و ۹۶
این گونه می‌نویسد: و اظن ان بیان مقرره قاصر و الا مثل هذا البیان لا یصلح من ذی مسکه، فلا بد و ان یحصل مرامه من نفسه او من غیر هذا المقرر.
کتاب موجود به دلیل بیان منابع و مآخذ مطالب و بیان شماره
آیات و سوره‌ها و آدرس
احادیث و روایات و تصحیح عبارت‌های کتاب که در حواشی ذکر شده است، بسیاری از نواقص چاپ اول را نداشته و کتاب مفید و کاملی می‌باشد.
کتاب مقالات الاصول حاصل عمر آقا ضیاء الدین عراقی در علم اصول و پر از مطالب نو و تحقیقات با ارزش این مؤلف بزرگوار می‌باشد که در این مختصر به چند نمونه از این نوآوری‌ها اشاره می‌شود:
به نظر ایشان میزان و
ملاک اصولی بودن یک مبحث وقوع یک مساله در طریق
استنباط احکام شرعی است به نحوی که آن مساله ناظر به اثبات خود آن حکم یا به سبب کیفیتی که متعلق به موضوع آن حکم باشد و با این مبنا مباحثی نظیر
مشتق را از مقدمات علم اصول برشمرده‌اند نه از مسائل آن.
در آخر مقاله اول می‌فرماید که مبادی مسائل را به عنوان مقدمه علم اصول مطرح می‌کند و در انتهای فصل دوازدهم نیز می‌نویسند که هذا تمام الکلام فی نبذه من المبادی العلمیه و اللغویه.
از دیگر نوآوری‌های مؤلف توجه به ثمره علمی مباحث می‌باشد که در ضمن بیان آن مباحث به آن اشاره دارد و در صورتی که مساله‌ای اصولی مثل بحث
صحیح و اعم ثمره عملی نداشته باشد آن را بیان می‌نمایند: «و حینئذ لا یبقی ثمره مهمه فی مثل هذه المساله.»
از دیگر نوآوری‌ها این که مؤلف محل بحث در استعمال لفظ در اکثر از معنا را در جایی می‌دانند که لفظ در بیشتر از یک معنا استعمال شود چه این معانی هر دو
حقیقی باشند یا هر دو
مجازی و یا یکی حقیقی و دیگری مجازی و پس از بیان دو مسلک در این باب نتیجه می‌گیرند که: فلا محیص من المصیر الی استحاله الاستعمال فی اکثر من معنی واحد بنحو الاستقلال.
در ابتدای بحث وجوب مقدمه واجب، بحثی را در رابطه با
ملاک فقهی بودن یا اصولی بودن و یا کلامی بودن، یا از مبادی احکام بودن مطرح نموده‌اند که بحث مفیدی است و سپس نتیجه می‌گیرند که بحث مقدمه واجب اصولی است. اگر چه در سطر آخر صفحه ۲۹۰ در رابطه با این که بحث وجوب مقدمه از مبادی احکام باشد، این گونه می‌گوید و ان کان لا یخلو عن مناسبه.
در بحث
ترتب نیز پس از بیان این که صحت این نظریه بر اساس در طول بودن دو امر می‌باشد به رد این نظریه می‌پردازد، به این دلیل که دو امر در
طول هم نیستند، بلکه در عرض هم دارای مطلوبیت هستند و نهایت امر یا دارای تساوی در مصلحت و یا ترجیح یکی از مصالح می‌باشد.
در بحث
مفهوم شرط نظریه ایشان این است که مجالی برای انکار
حصر به سبب دخول
ادات شرط وجود ندارد و بنابراین نسبت به
شرط یا
غایت و نظایر آن دلالت بر انتفاء طبیعت دارد و در شرط، غایت و
ادات حصر و حتی در
لقب و
وصف نیز قائل به مفهوم می‌شوند.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
