• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

آیه تبلیغ

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



آیه ۶۷ سوره مائده به نام «آيه تبليغ» مشهور شده است.




آیه تبلیغ از آخرین آیات نازل شده بر پیامبر می‌باشد. در این آیه خداوند توجه امت را به موضوع بسیار مهمی جلب می‌کند که با کل رسالت برابری می‌کرد.

۱.۱ - محتوا


آیه تبیلغ در آخرین روزهای حیات پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم نازل شده و حضرت را مأمورِ ابلاغ پیامی مهم کرد و حاکی از آن است که اگر پیامبر این پیام را ابلاغ نکند، رسالت خدا را به انجام نرسانده است.

۱.۲ - زمان نزول


مفسران شیعه و بسیاری از اهل‌سنت تصریح کرده‌اند که این آیه در سفر حجة‌الوداع در هجدهم ذیحجه سال دهم هجرت در منطقه غدیرخم بر پیامبر نازل شده است.
[۵] الدر المنثور في التفسیر بالمأثور، ج۲، ص۲۹۸.
[۹] واحدی، اسباب النزول، ص۱۶۵.
[۱۰] الدر المنثور في التفسیر بالمأثور، ج۳، ص۱۱۷.


۱.۳ - مناسبت


دانشمندان شیعه با اتکا به روایاتی از امامان علیهم‌السلام و نیز بعضی صحابه پیامبر اکرم، مناسبت نزول آیه را با واقعه غدیر قطعی می‌دانند،
[۱۴] روض‌الجنان و روح‌الجنان، ج۴، ص۲۷۵ـ۲۸۱.
[۱۷] تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب، ج۴، ص۱۶۷.
در صورتی که علمای اهل‌سنت با ذکر آرای صحابه و تابعین از مناسبت‌های دیگری هم در نزول این آیه سخن گفته‌اند.

۱.۴ - محل نزول


بنا به روایت دانشمندان شیعه و نیز بعضی علمای اهل‌سنّت، پس از بازگشت رسول‌ خدا از حجة‌الوداع، در منطقه غدیرخم این آیه نازل شد: «یااَیُّهَاالرّسولُ بَلِّغْ مااُنزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ الله یَعْصِمُکَ مِنَ النّاس اِنَّ الله لایهدِی القَومَ الکافِرین» (ای پیامبر آنچه از پروردگارت به سوی تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده‌ای و خدا تو را از (گزند) مردم نگاه می‌دارد).



بعد از نزول آیه تبلیغ، پیامبر به مسلمانان دستور توقف داد و پس از اقامه نماز و ایراد خطبه‌ای، به معرفی علی علیه‌السلام پرداخت و از جمله فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا علیٌّ مَوْلاه».
[۲۲] تفسیر المنار، ج۶، ص۴۶۴ـ۴۶۵.




پس از معرفی پیامبر، صحابه از جمله ابوبکر و عمر، این مقام را به علی علیه‌السلام تهنیت گفتند.
[۲۵] تفسیر غرائب‌القرآن و رغائب‌الفرقان، ج۲، ص۶۱۶.




بر این اساس، معنای «بلّغ ما انزل الیک» چیزی جز اعلام و ابلاغ ولایت علی علیه‌السلام نبود و این موضوع قبلاً از طریق وحی به رسول خدا گفته شده بود، اما رسول خدا از نگرانی آن‌که عده‌ای وی را به حمایت از پسرعموی خود متهم سازند، از اعلام آن خودداری کرد.



در تفاسیر اهل‌سنت از احتمالات دیگری در سبب نزول آیه تبلیغ، و به عبارت دیگر معنای «بلّغ ما انزل الیک»، سخن رفته است که دو موردِ آن‌ها از بقیه مهم‌تر است:

۵.۱ - نزول آیه در مکه


آیه تبلیغ در مکه نازل شده و غرض از نزول آن سفارش به رسول خدا در ابلاغ حقایق دین به کفار و مشرکان بوده است.
ضمناً به موجب برخی روایات، ابوطالب به جهت حفظ پیامبر از گزند دشمنان، برای حضرت مراقبانی گماشته بود، اما پس از نزول آیه تبلیغ رسول خدا مراقبان خود را مرخص کرد و فرمود که خداوند مرا از کید مردم حفظ می‌کند و علاوه بر آن موظف گردید که حقایق دین را بدون واهمه به کفار و مشرکان ابلاغ کند.
[۲۹] جامع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۴، جزء۶، ص۱۹۸ـ۱۹۹.
[۳۱] الدر المنثور في التفسیر بالمأثور، ج۲، ص۲۹۸.


۵.۱.۱ - نقد نظریه


در نقد این نظر گفته شده که مفسران اتفاق نظر دارند که سوره مائده در مدینه نازل شده و مطابق روایاتی، آخرین سوره نازله است؛
[۳۴] سنن‌الترمذی، ج۵، ص۲۶۱.
لذا فرض نزول آیه تبلیغ در مکه و نیز این‌که آیه مزبور طی سالیان دراز بدون الحاق به سوره‌ای خاص به تنهایی خوانده می‌شده یا احیاناً در بایگانی بوده است، فرض درستی نیست.
[۳۶] تفسیر التحریر و التنویر، ج۶، ص۲۵۶.

علاوه بر آن، بعضی صاحب نظران روایاتی را که در خصوص مراقبت از جان پیامبر در مکه است، حدیث غریب و منکر دانسته‌اند.
[۳۷] تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۱۳۲.


۵.۲ - امر به ابلاغ بی‌واهمه در مدینه


آیه تبلیغ در مدینه نازل شده و هدف از نزول آن مکلف کردن رسول خدا به ابلاغ بی‌واهمه حقایق وحی به اهل کتاب بوده است.
[۳۸] جامع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۴، جزء۶، ص۱۹۸.

به گفته ابوحیان، «ما انزل الیک» یعنی «ماانزل الیک من الرّجم و القصاصِ الذی غیّره الیهود فی التوراةِ و النصاری فی الانجیل».
استدلال وی آن است که سخن در قبل و بعد از این آیه نیز درباره اهل‌ کتاب است و موضوع آیه نباید با موضوع آیات قبل و بعد از خود بیگانه باشد.

۵.۲.۱ - نقد نظریه


در این نظر مناقشه شده است، از آن‌رو که پس از جنگ‌های مسلمانان و یهودیان، از جمله جنگ‌های بنی‌قریظه و خیبر، قدرت و شوکت یهودیان درهم شکست و با تصرف پایگاه‌های آنان و تبعید شماری از آنان به خارج از مدینه، نفوذ آنان از بین رفت.
مسیحیان نیز در عربستان، به‌ویژه در مدینه، فاقد قدرت بودند و تنها مقابله مسلمانان با آنان ماجرای مباهله بود، که آن هم به درخواست مسیحیان منتفی شد.
پس با توجه به قدرت پیامبر و مسلمانان، آن هم در واپسین سال‌های عمر رسول خدا، موجبی جهت نگرانی آن حضرت از یهود و نصارا وجود نداشت تا سبب واهمه در ابلاغ حقایق دین به آنان گردد.
به‌علاوه، آیه تبلیغ از جهت موضوع با آیات قبل و بعد از خود بیگانه نیست، زیرا آیات قبل و بعد از آیه تبلیغ در نکوهشِ یهود و نصاراست و چه بسا آنان تصور می‌کردند که با رحلت رسول خدا، دوران قدرت مسلمانان سپری می‌شود و بار دیگر زمینه نفوذ و سلطه آنان فراهم می‌گردد، اما آیه تبلیغ که درباره تعیین رهبری امت اسلام پس از پیامبر است، بطلان این تصور را آشکار ساخت و این مطلب با آیه «اکمال دین» که پس از اعلام ولایت علی علیه‌السلام نازل گردید، کاملاً مناسبت دارد.



از تدبّر در آیه تبلیغ چند نکته به دست می‌آید:

۶.۱ - موضوع حساس آیه تبلیغ


نخست آن‌که در این آیه، رسول خدا موظف به ابلاغ مطلبی خطیر و حساس گردید، زیرا در صورت ابلاغ نکردن آن، رسالت پروردگار به انجام نمی‌رسید و از این جهت مطلب مورد نظر ارزشی معادلِ اصل نبوت و رسالت داشت.
نمی‌توان تصور کرد که مطلب مذکور مطلبی اعتقادی مانند توحید و نبوت و معاد یا موضوعی فقهی از قبیل احکام نماز و روزه و حج بوده است، زیرا سوره مائده از آخرین سوره‌های نازله است و این حقایق پیش از آن به پیامبر نازل و به مردم ابلاغ شده بود؛ لذا در اواخر حیات رسول خدا نوبت به اعلام مطلبی رسید که علاوه بر اهمیت و تازگی آن برای مردم، در جای خود مکمل اصل رسالت به شمار می‌رفت و این چیزی جز طرح رهبری امت اسلامی پس از رحلت پیامبر نبود.

۶.۲ - مصداق ناس در آیه


نکته دیگر آن‌که به سبب حساس بودن مطلب مورد نظر، رسول خدا در ابلاغ آن نگرانی به خود راه داده بود، اما خداوند با پیام «والله یَعْصِمُکَ مِنَ الناس» از رسول خدا رفع نگرانی کرد.
با توجه به منتفی بودن نزول آیه درباره مشرکان قریش و اهل کتاب، روشن می‌گردد که مصداق «ناس» در آیه تبلیغ، منافقان درون جامعه اسلامی بودند.



پیامبر در معرفی علی علیه‌السلام به عنوان جانشین خود به علل مختلف، نگران مخالفت و کارشکنی منافقان بود:

۷.۱ - شخصیت قاطع علی (ع)


حضرت علی شخصیتی قاطع و انعطاف ناپذیر شناخته شده بود.
[۴۹] تفسیر روض‌الجنان و روح‌الجنان، ج۴، ص۲۷۶.


۷.۲ - کینه برخی از علی (ع)


نو مسلمانانی که علی علیه‌السلام پیشتر در جنگ‌ها بستگانشان را به هلاکت رسانده بود، کینه او را در دل داشتند.

۷.۳ - سن کم علی (ع)


مهم‌تر از این موارد، علی علیه‌السلام به هنگام وفات پیامبر، سی‌ و سه ساله بود و پذیرش رهبری او در جامعه‌ای که سن افراد و شیخوخیت ملاک مهمی در تصدی مناصب بود، امر ساده‌ای نبود.
این امر در جنگ تبوک نیز که پیامبر اکرم، حضرت علی را به جای خود در مدینه قرار داد یا در واپسین لحظات عمر خود اسامه بن زید را به فرماندهی منصوب کرد، بروز یافت.
[۵۰] تاریخ الطبری، ج۳، ص۱۸۶.

لذا در جریان معرفی علی علیه‌السلام به عنوان رهبر امت اسلام نیز وجود این نگرانی‌ها طبیعی بود، اما خداوند با نزول آیه تبلیغ هر گونه تردید را از رسول خدا زایل ساخت.



محمود بن عبدالله آلوسی، روح‌المعانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
ابن عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، تونس ۱۹۸۴.
ابن عطیه، المحرر الوجیز فی تفسیر‌الکتاب‌ العزیز، ج ۵ (رباط) ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، چاپ خلیل میس، بیروت: دارالقلم.
ابوالفتوح رازی، تفسیر روح‌الجنان و روح‌الجنان، چاپ ابوالحسن شعرانی و علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷.
محمد بن یوسف ابوحیان، تفسیر البحر المحیط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب والسنة و الادب، ج ۱، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن‌الترمذی، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
عبدالرحمان بن احمد ثعالبی، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
عبدعلی بن جمعه حویزی، کتاب تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (۱۳۸۳ـ ۱۳۸۵).
محمد رشیدرضا، تفسیر‌القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، ج ۶، مصر ۱۳۷۵.
سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور.
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خراسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
فضل بن حسن طبرسی، اعلام‌الوری بأعلام الهدی، قم ۱۴۱۷.
• فضل بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
طبری، تاریخ الطبری (بیروت).
• طبری، جامع‌البیان فی تفسیرالقرآن.
طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن.
محمد بن مسعود عیاشی، تفسیر العیاشی، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، قاهره، چاپ افست تهران.
محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج ۳، جزء ۶، بیروت ۱۹۶۵، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القّمی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱.
محمد بن محمدرضا قمی مشهدی، تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب، چاپ حسین درگاهی، تهران ۱۳۶۶ـ (۱۳۷۰) ش.
کلینی، اصول کافی.
حسن بن محمد نظام الاعرج، تفسیر غرائب‌القرآن و رغائب‌الفرقان، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.


 
۱. تتمة المراجعات، ص۵۴.    
۲. تفسیر نمونه، ج۵، ص۲.    
۳. تفسیر القمی، ج۱، ص۱۷۳-۱۷۴.    
۴. تفسیر العیاشی، ج۱، ص۳۳۱۳۳۲.    
۵. الدر المنثور في التفسیر بالمأثور، ج۲، ص۲۹۸.
۶. تفسیر الصافی، ج۲، ص۵۱.    
۷. تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۶۵۳۶۵۵.    
۸. روح‌المعانی، ج۶، ص۱۹۳.    
۹. واحدی، اسباب النزول، ص۱۶۵.
۱۰. الدر المنثور في التفسیر بالمأثور، ج۳، ص۱۱۷.
۱۱. شواهد التنزیل، ج۱، ص ۲۵۰.    
۱۲. اصول کافی، ج۱، ص۲۹۰.    
۱۳. الاحتجاج، ج۱، ص۷۳.    
۱۴. روض‌الجنان و روح‌الجنان، ج۴، ص۲۷۵ـ۲۸۱.
۱۵. تفسیر الصافی، ج۲، ص۵۱.    
۱۶. تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۶۵۳۶۵۸.    
۱۷. تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب، ج۴، ص۱۶۷.
۱۸. تفسیر القمی، ج۱، ص۱۷۳-۱۷۴.    
۱۹. تفسیر العیاشی، ج۱، ص۳۳۱۳۳۲.    
۲۰. مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۳۸۲.    
۲۱. تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۶۵۳۶۵۸.    
۲۲. تفسیر المنار، ج۶، ص۴۶۴ـ۴۶۵.
۲۳. اعلام‌الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۲۶۲.    
۲۴. التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۴۹-۵۰.    
۲۵. تفسیر غرائب‌القرآن و رغائب‌الفرقان، ج۲، ص۶۱۶.
۲۶. الغدیر، ج۱، ص۱۱.    
۲۷. تفسیر العیاشی، ج۱، ص۳۶۰.    
۲۸. مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۳۸۲.    
۲۹. جامع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۴، جزء۶، ص۱۹۸ـ۱۹۹.
۳۰. الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۴۰۳.    
۳۱. الدر المنثور في التفسیر بالمأثور، ج۲، ص۲۹۸.
۳۲. المحرر الوجیز فی تفسیر‌الکتاب‌ العزیز، ج۲، ص۱۴۳.    
۳۳. الجامع لاحکام القرآن، ج۶، ص۳۰.    
۳۴. سنن‌الترمذی، ج۵، ص۲۶۱.
۳۵. التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۴۱۳.    
۳۶. تفسیر التحریر و التنویر، ج۶، ص۲۵۶.
۳۷. تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۱۳۲.
۳۸. جامع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۴، جزء۶، ص۱۹۸.
۳۹. التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۵۰.    
۴۰. تفسیر البحر المحیط، ج۳، ص۵۳۸.    
۴۱. تفسیر البحر المحیط، ج۳، ص۵۳۸.    
۴۲. التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۵۰.    
۴۳. احزاب/سوره۳۳، آیه۲۶۲۷.    
۴۴. حشر/سوره۵۹، آیه۲۴.    
۴۵. آل‌عمران/سوره۳، آیه۶۱.    
۴۶. التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۴۳۵.    
۴۷. مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۳، ص۲۷۴.    
۴۸. تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۵۸۷۵۹۰.    
۴۹. تفسیر روض‌الجنان و روح‌الجنان، ج۴، ص۲۷۶.
۵۰. تاریخ الطبری، ج۳، ص۱۸۶.
۵۱. شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید، ج۱، ص۱۵۹.    




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آیه تبلیغ»، شماره۳۲۵۲.    




جعبه ابزار