• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ثمینی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ثَمینی، ضیاء‌الدین عبدالعزیز بن عبدالله (۱۱۳۰-۱۱ رجب ۱۲۲۳ق/۱۷۱۸- ۲ سپتامبر ۱۸۰۸م)، از بزرگان فقهای اباضیه است.


شهرت وی بیش‌تر به سبب اهتمامش به فقه اباضی ، به‌ویژه احکام مربوط به مسائل اجتماعی است؛ هر چند به علومی دیگر هم می‌پرداخته است.

ثمینی در شهر بنی یزقُن (یا بنی‌یسجن، در الجزایر )، در یکی از خانواده‌های اصیل مزاب زاده شد. در کودکی به حفظ قرآن و آموختن مبادی علوم پرداخت؛ اما چندان در این راه نپیموده بود که در سنین بلوغ ــ چنان‌که نزد مردم مزاب مرسوم است ــ به تجارت مشغول شد. به همین سبب به ورجلان سفر کرد و چندی در آن دیار ساکن شد. این حرفه بر شخصیت فکری او اثر نهاد و وی را به اهتمام در فقه واداشت و از او فقیهی واقع‌گرا و اهل عمل ساخت.
[۱] ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۷۹، الجزایر، ۱۹۸۵م.
[۲] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۳] زرکلی، اعلام، ج۴، ص۱۲.


افزون بر «ثمینی»، در منابع از وی با عنوان « حفصی » نیز یاد کرده‌اند. برخی نسبت‌ حفصی را به‌ سبب انتساب او ‌به عمربن‌حفص هِنتانی مصمودی، نیای خاندان حفصیه و از مصاحبان نزدیک ابن‌تومرت (د ۵۲۴ ق) دانسته‌اند
[۴] عادل نویهض، معجم اعلام الجزائر، ص۹۲، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۵] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۶] احمد سلاوی، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ۱۹۹۷م.
اما نواده‌اش، محمدبن صالح ثمینی ، سبب آن را انتساب به ابوحفص عمر بن خطاب، خلیفۀ دوم ذکر کرده است.
[۷] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۸] زرکلی، اعلام، ج۴، ص۱۲.


ثمینی در دوره‌ای می‌زیست که از سویی در الجزایر آتش فتنه میان مسلمانان شعله‌ور شده، و از سوی دیگر جنبش اصلاحی‌ وادی‌ ‌مزاب‌ آغاز گردیده بود.
[۹] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
این دو عامل به همراه بازگشت شیخ ابوزکریا یحیی بن صالح افضلی (د ۱۲۰۲ق/۱۷۸۷م) به مزاب در زندگی ثمینی تأثیری عمیق نهاد.
[۱۰] ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۷۹، الجزایر، ۱۹۸۵م.
با آمدن شیخ ابوزکریا، ثمینی نیز به مزاب بازگشت و در بخش سوم از عمر خود دومین بار به فراگیری علم مشغول شد.

چندی نگذشت که در زبان عربی، کلام و اصول، حدیث، فقه، فلسفه و ریاضیات مهارت یافت و نبوغ خود را نمایان ساخت. همین شرکت در جلسات درس شیخ ابوزکریا و آشنایی با او بود که اندیشۀ وجوب اصلاحات را در وی تقویت کرد.
[۱۱] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۱۲] ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۷۹، الجزایر، ۱۹۸۵م.


ثمینی از داعیان نهضت علمی و جریان تألیف و شکل‌گیری اصلاحات دینی و اجتماعی در آن دیار بود. به همین سبب و نیز به سبب پایۀ علمی‌اش، در ۱۲۰۱ق/۱۷۸۶م چندی رئیس « حلقۀ عزّابه »
[۱۳] ه‌ د، ج۲، ص۳۲۸.
شد، و چندی نیز ریاست اعلای مجلس اباضیه، یعنی مجلس « عمی سعید » نیز به او سپرده شد، مجلسی که همۀ امور اباضیان به آن‌جا ارجاع می‌شد و در آن‌جا فیصله می‌یافت. اما چون‌ وی از مبلغان اصلاح‌ دینی ‌و اجتماعی‌ بود، ازسوی تودۀ مردم آزار و اذیت دید. از این‌رو، پس از مدت کوتاهی از ریاست استعفا کرد و ۱۵سال در خانه ماند و یکسره سرگرم دانش‌اندوزی و تألیف شد و جز برای رفع مشکلات مردمی که به او رجوع می‌کردند، از خانه خارج نشد.
[۱۴] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۵] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.


وی سرانجام در زادگاه خود، بنی‌یزقن درگذشت.
[۱۶] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۷] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.


ثمینی شاگردانی تربیت کرد که ابراهیم بن بیحمان ، شیخ یوسف بن حمّو بن عدّون و خواهرزاده‌اش شیخ ابراهیم بن عبدالرحمان از آن جمله‌اند.
[۱۸] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۹] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.


مقتضیات دورۀ زندگانی ثمینی، چنان‌که گفته شد، او را بر آن داشت تا از رهگذر شرح، اختصار، تنقیح و تهذیب به احیای آثار سلف خود پردازد. از این‌رو، می‌توان گفت که آثار او بیش‌تر شرح و تلخیص آثار گذشتگان است. به هر روی، اختصار مطالب سبب شده است تا آثارش به لحاظ لفظی، متانت ساختار و صحت معانی پربار باشد. کتابهای وی از نظر جنبه‌های ادبی و زیبایی‌شناختی هم قابل توجه است. از بررسی آثار ثمینی چنین برمی‌آید که وی با استقلال رأی و گزینش موضوعات مناسب بیش‌تر در اندیشۀ چاره‌جویی برای موضوعات کاربردی‌تر در جامعه بوده است. همچنین وی، برخلاف بیش‌تر فقهای هم‌عصرش، به تصوف گرایشی نداشته، و با دیدی صرفاً فقیهانه به بحث و تألیف می‌پرداخته است.
[۲۰] ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۸۰، الجزایر، ۱۹۸۵م.


ثمینی کتابخانه‌ای غنی از خود بر جای نهاد که به نوه‌اش محمد بن صالح ثمینی رسید و اکنون با نام « مکتبة الاستقامه » در بنی یزقن دایر است.
[۲۱] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۶، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.


آثار چاپی:
۱. النیل لشفاء العلیل، که مشهورترین اثر او ست. ثمینی مطالب‌ لازم برای نگارش النیل را از دیگر منابع فقه اباضی گرد آورد و آن را طوری تدوین کرد تا همۀ مسائل آن کتابها را به اختصار دربرگیرد و به فهم هم‌عصرانش نزدیک‌تر باشد. پس از اتمام، آن را بر استادش شیخ ابوزکریا عرضه، و نزد وی تصحیح کرد. این اثر شامل ۳ جزء، و مجموع اجزاء دارای ۲۲ « کتاب » است. هر یک از این «کتاب‌» ها چنان‌که معهود است، به نام یکی از ابواب فقهی نام‌گذاری شده است و هر «کتاب» خاتمه‌ای دارد. به رغم خواست و تلاش ثمینی برای مُملّ و مخلّ نبودن اثرش، برخی بر این باورند که ایجازِ بسیار، گاه به پیچیدگی گراییده است. با این حال، النیل از مصادر عمدۀ فقه اباضیه است و برخی از اباضیان اهمیت آن را با مختصر خلیل بن اسحاق (د ۷۶۶ق) در فقه مالکی مقایسـه کرده‌اند. برخـی نیز بر آن‌اند که مقدمۀ کتاب حتی بر پایۀ مقدمۀ مختصر خلیل است. ثمینی در نگارش این اثر از سیرة‌الدماء و تبیین افعال العباد ابوالعباس احمد بن محمد بن بکر (د ۵۰۴ ق) بسیار بهره برده است.
[۲۲] احمد درجینی، طبقات المشایخ بالمغرب، ج۲، ص۴۴۲-۴۴۶، به کوشش ابراهیم طلّای، الجزایر، ۱۹۷۴م.

النیل نخست در ۱۳۰۵ق در مصر چاپ سنگی شد؛ سپس در ۳ جزء، یک‌بار در الجزایر، دو جزء اول و دوم آن در ۱۳۷۸-۱۳۸۸ق/۱۹۶۷-۱۹۶۸م، و یک‌بار هم به‌ کوشش عبدالرحمان به‌کلّی در ۱۹۶۹م در همان‌جا به چاپ رسید. شروح فراوانی بر آن نوشته شده که مهم‌ترین آن‌ها شرح محمد بن یوسف اطفیش
[۲۳] ه‌ د، ج۹، ص۳۳۰.
است که نخست در ۱۰ مجلد (۷ جلد آن در ۱۳۰۶ق و ۳ تای دیگر در ۱۳۴۳ق) در مصر منتشر، و سپس بارها تجدید چاپ شد. به رأی برخی، با این شرح، فقه اباضی به عالم اسلامی شناسانده شد. افزون بر اینها، بخشهایی از النیل را اوشر۱ و زیس۲ به فرانسه ترجمه کرده‌اند که با وجود انتقادهایی بردقت ترجمه، در دادگاههای‌ فرانسوی الجزایر برای صدور احکام‌ قضایی میان ‌اهالی مزاب از آن‌ استفاده‌ می‌شود.
[۲۴] ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۸۰-۸۲، الجزایر، ۱۹۸۵م.
[۲۵] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۲۶] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۲۷] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۴۰۲، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۲۸] عادل نویهض، معجم اعلام الجزائر، ص۹۲، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.

۲. التکمیل و لبعض ما اخلّ به کتاب النیل. ثمینی این کتاب را چنان‌که از عنوان آن برمی‌آید، برای تکمیل مطالب النیل نگاشت. این اثر خلاصه‌ای است از اصول الارضین ابوالعباس احمد بن محمد بن بکر. کتاب به بحث دربارۀ احکام فقهی مربوط به کاربری زمین، اعم از احداث ساختمانهای مسکونی، شهرسازی، آبادسازی و جز آنها، و احکام مربوط به شراکت در اموال منقول و غیرمنقول، احکام مربوط به مشاع و جز آن‌ها می‌پردازد. با این کتاب ثمینی در میان معدود علمای الجزایر جای می‌گیرد که دربارۀ پرونده‌های قضایی مربوط به زمین و ملک آثاری بر جای نهاده‌اند. ثمینی خود در مقدمۀ کتاب بیان کرده است که مطالعۀ این کتاب خواننده را از مراجعه به دیگر مراجع بی‌نیاز می‌سازد؛
[۲۹] محمد ثمینی، مقدمۀ التکمیل و لبعض ما اخل به کتاب النیل، ص ۳-۴، تونس، ۱۹۴۴م.
چه، کمتر فقهایی بوده‌اند که بر بسیاری از مطالب موجود در این کتاب و النیل دسترسی داشته باشند. این کتاب را محمد بن صالح ثمینی ، نوۀ ثمینی، در ۱۹۴۴م در تونس منتشر کرده، و مقدمه‌ای دربارۀ احوال و آثار او بر آن نوشته است.
[۳۰] ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۸۹، الجزایر، ۱۹۸۵م.

۳. الورد البسام (یا الروض البسام) فی ریاض الاحکام، در موضوع معاملات و احکام. این اثر که در ۱۳۴۵ق در تونس منتشر شده است، نیز تکمله‌ای بر النیل به شمار می‌آید.
[۳۱] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۳۲] زرکلی، اعلام، ج۴، ص۱۲.

۴. معالم‌الدین، در علم کلام. این کتاب در دو مجلد و به شیوۀ مواقف عضدالدین ایجی نگارش شده، و ثمینی خود تصریح کرده که در تألیف این کتاب روش « متأخرین » را پیش گرفته است. کتاب در ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م‌ به‌کوشش عبدالرحمان بن ‌محمد ‌ابن سالم بن سیف معالم در عمان منتشر شده است. محمد اطفیش نیز بر آن شرحی نوشته است.
۵. الاسرار النورانیة ، شرح المنظومة الرائیۀ ابن نظر (ه‌ م)، که خود خلاصۀ الازهار الریاضیۀ عمر بن رمضان ثلاثی (د ۱۷۶۶م) است و به انضمام آن در قاهره (۱۳۰۶ق) منتشر شده است.
[۳۳] عادل نویهض، معجم اعلام الجزائر، ص۹۳، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۳۴] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.

۶. التاج علی المنهاج. ثمینی در این کتاب ۱۰ جلدی منهاج الطالبین و بلاغ الراغبین خمیس عمانی را خلاصه کرده که در عمان به کوشش محمد باباعمی و مصطفی شریفی به چاپ رسیده است.
[۳۵] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۳۶] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.

۷. النور ، مختصر اللآلی المیمونیۀ ثلاثی است که خود این کتاب شرحی است بر قصیدۀ نونیۀ ابونصر فتح بن نوح ملوشایی (قرن ۶ و ۷ ق) در عقاید . النور به همراه متن قصیده در دو جلد در قاهره (۱۳۰۶ق) منتشر شده است.
[۳۷] ازهریه، فهرست، ج۷، ص۳۰۹.
[۳۸] تیموریه، فهرست، ج۴، ص۱۴۰.

اثر خطی: از آثار خطی او تعاظم الموجین ، شرحی بر مرج البحرین ابویعقوب یوسف بن ابراهیم ورجلانی (د ۵۷۰ ق) در علم منطق است که نسخه‌ای از آن به شمارۀ ۷۵۱‘۲ در دارالکتب المصریه موجود است. اهمیت این کتاب از این جهت است که ثمینی را در شمار معدود علمای متأخر الجزایر قرار می‌دهد که به علم منطق نیز پرداخته‌اند.
[۳۹] ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۱۶۲، الجزایر، ۱۹۸۵م.
[۴۰] سید، خطی، ج۱، ص۱۶۲.

دیگر آثار: از عناوین دیگر آثار اوست: ارجوزة فی الفلک و منازل البروج؛ مختصر فی امور الزواج؛ عقد الجواهر، در شرح قناطر الخیرات جیطالی (د ۷۵۰ق)؛ مختصر حواشی مسند ربیع بن حبیب از ابوستّه قصبی جربی (د ۱۰۸۸ق) در حدیث؛ المصباح المقتبس، اقتباسی از ابی مسألة و الالواح ابوالعباس احمد بن محمد بن بکر.
[۴۱] عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۴۲] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۴۳] سالم حارثی، العقود الفضیة، ج۱، ص۱۴۹، عمان، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۴۴] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۰، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۴۵] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۱۹۸، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۴۶] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۱۲، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۴۷] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۱، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۴۸] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۳۴۲، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۴۹] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۳۷۲، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۵۰] محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۳۹۹، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.


(۱) ازهریه، فهرست.
(۲) محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
(۳) تیموریه، فهرست.
(۴) عبدالعزیز ثمینی، معالم‌الدین، عمان، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
(۵) محمد ثمینی، مقدمۀ التکمیل و لبعض ما اخل به کتاب النیل، تونس، ۱۹۴۴م.
(۶) عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۷) سالم حارثی، العقود الفضیة، عمان، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۸) احمد درجینی، طبقات المشایخ بالمغرب، به کوشش ابراهیم طلّای، الجزایر، ۱۹۷۴م.
(۹) زرکلی، اعلام.
(۱۰) ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، الجزایر، ۱۹۸۵م.
(۱۱) احمد سلاوی، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ۱۹۹۷م.
(۱۲) سید، خطی.
(۱۳) عادل نویهض، معجم اعلام الجزائر، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.

۱. ↑ ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۷۹، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۲. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۳. ↑ زرکلی، اعلام، ج۴، ص۱۲.
۴. ↑ عادل نویهض، معجم اعلام الجزائر، ص۹۲، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۵. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۶. ↑ احمد سلاوی، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ۱۹۹۷م.
۷. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۸. ↑ زرکلی، اعلام، ج۴، ص۱۲.
۹. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۱۰. ↑ ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۷۹، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۱۱. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۱۲. ↑ ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۷۹، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۱۳. ↑ ه‌ د، ج۲، ص۳۲۸.
۱۴. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۵. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۱۶. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۷. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۱۸. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۹. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۲۰. ↑ ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۸۰، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۲۱. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۶، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۲۲. ↑ احمد درجینی، طبقات المشایخ بالمغرب، ج۲، ص۴۴۲-۴۴۶، به کوشش ابراهیم طلّای، الجزایر، ۱۹۷۴م.
۲۳. ↑ ه‌ د، ج۹، ص۳۳۰.
۲۴. ↑ ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۸۰-۸۲، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۲۵. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۲۶. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۲۷. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۴۰۲، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۲۸. ↑ عادل نویهض، معجم اعلام الجزائر، ص۹۲، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۲۹. ↑ محمد ثمینی، مقدمۀ التکمیل و لبعض ما اخل به کتاب النیل، ص ۳-۴، تونس، ۱۹۴۴م.
۳۰. ↑ ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۸۹، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۳۱. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۳۲. ↑ زرکلی، اعلام، ج۴، ص۱۲.
۳۳. ↑ عادل نویهض، معجم اعلام الجزائر، ص۹۳، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۳۴. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۳۵. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۳۶. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۳۷. ↑ ازهریه، فهرست، ج۷، ص۳۰۹.
۳۸. ↑ تیموریه، فهرست، ج۴، ص۱۴۰.
۳۹. ↑ ابوالقاسم سعدالله، تاریخ الجزائر الثقافی، ج۲، ص۱۶۲، الجزایر، ۱۹۸۵م.
۴۰. ↑ سید، خطی، ج۱، ص۱۶۲.
۴۱. ↑ عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، ج۳، ص۵۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۴۲. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۵، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۴۳. ↑ سالم حارثی، العقود الفضیة، ج۱، ص۱۴۹، عمان، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۴۴. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۰، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۴۵. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۱۹۸، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۴۶. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۱۲، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۴۷. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۲۵۱، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۴۸. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۳۴۲، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۴۹. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۳۷۲، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۵۰. ↑ محمد باباعمی، معجم اعلام الاباضیة، ج۲، ص۳۹۹، الجزایر، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثمینی»، ج۱۷، ص۶۳۱۵.    



جعبه ابزار